Yashil iqtisodiyot

-qashshoqlik – iste’mol qilinishi insonning yashash qobiliyatini saqlash imkoniyatinigina beradigan ne’matlar va xizmatlarning biologik mezonlar bo‘yicha yo‘l qo‘yiladigan minimal turlarini iste’mol qilish.
Iste’mol byudjetlari turmush darajasi indeksi va dinamikasini me’yoriy tahliliy baholash, bashoratlash va tartibga solish hamda daromadlar sohasida asoslangan siyosat ishlab chiqishning muhim vositasidir.
Turmush darajasi indeksini hisoblash uchun turmush darajasining quyidagi komponentlari jon boshiga to‘g‘ri keladigan indeksi aniqlanadi: ovqatlanish (to‘yimliligi va oqsillarga boyligi bo‘yicha), uy mulklari jamg‘armai (solishtirma narxlarda), uy-joy (qulayliklarni qo’shgandagi maydoni), salomatlik va sog‘liqni saqlash (umr ko‘rish davri dinamikasi, o‘lim darajasi, sog‘liqni saqlash uchun harajatlar bo‘yicha), ta’lim va madaniyat (ma’lumot olish o‘rinlari, ta’lim va madaniyat uchun ajratiladigan xarajatlar bo‘yicha), aholiga xizmat ko‘rsatish (solishtirma narxlarda) va hokazo. So‘ng oila byudjetlari statistikasi bo‘yicha ehtiyojlarning elastiklik koeffitsienti aniqlanadi. Elastiklikka teskari kattalik turmush darajasining berilgan komponenti bo‘yicha ehtiyojlar nisbiy qat’iyligining o‘lchovi sifatida qabul qilinadi. Shundan keyin har bir komponent uchun ehtiyojlar umumiy salmog‘ida berilgan ehtiyojning ulushini ko‘rsatuvchi koeffitsient topiladi. Hisob-kitoblarning ko‘rsatishicha, O‘zbekistonda turmush darajasi asta-sekinlik bilan o‘sib bormoqda, ammo uning ayrim ko‘rsatkichlari rivojlangan davlatlar bilan taqqoslaganda hali ancha past.
Turmush darajasini yahshilashning eng muhim ko‘rsatkichlaridan biri umr ko‘rish davridir. Bu ko‘rsatkich so‘nggi yillarda taxminan 3,5 yilga qisqardi. Ta’kidlash joizki, barcha ko‘rsatkichlar va ularning klassifikatsiyalari o‘rtasida mustahkam aloqa mavjud. Turmush darajasining o‘zgarishi turli xil omillar ta’sirida yuz beradi, ularni oqilona boshqarish aholining turmush darajasini tartibga solib borish imkonini beradi.
Yuqorida ta’kidlanganidek, turmush darajasi - turli hil sabablarga bog‘liq bo‘lgan ko‘p qirrali hodisadir. Har bir insonning turmush darajasi havo va suv muhiti, uy-joy, maishiy va ishlab chiqarish sharoitlari, iste’mol tovarlarining sifati va hajmidan boshlab, to umumiy ijtimoiy-iqtisodiy va ekologik vaziyat, shuningdek, siyosiy institutlarning ahvoligacha bo‘lgan qator tabiiy va ijtimoiy omillar bilan belgilanadi. Ularning eng diqqatga sazovorlari - siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy soha va fan-texnik taraqqiyot, shuningdek, ekologiyaga (atrof-muhitga) ta’sir etuvchi omillardir.
Omillarning ta’siri tabiiy-iqlimiy sharoit va zaxiralarning (inson, mehnat, ishlab chiqarish, moliyaviy, axborot, ma’naviy zaxiralar) mavjudligiga (yo‘qligiga) qarab kuchayishi (susayishi) mumkin. Ammo bunda to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqa mavjud emas. Masalan, Yaponiya, shveysariya kabi davlatlarda tabiiy zaxiralarning kam bo‘lishiga qaramay ular eng boy davlatlardan sanaladilar. Farovonlikning yuqori darajasi aholisi ko‘p bo‘lgan davlatlar (AQSH, Germaniya, Yaponiya) bilan bir qatorda kam aholili davlatlarda ham (Lyuksemburg, Finlyandiya, shveysariya) kuzatiladi. Pokiston, Afg‘oniston, Tojikiston, Qirg‘iziston va O‘zbekiston kabi davlatlarning iqlimi deyarli bir biriga yaqin bo‘lsa-da, ulardagi aholining turmush darajasi tubdan farq qiladi.
Aholining ma’lumot darajasi, kasbiy darajasi yuqoriligi, iqtisodiy faolligi, tadbirkorligi, ijtimoiy munosabatlarni mamlakatda turmush darajasi Yuqori bo‘lishini ta’minlovchi sabablar sifatida ta’kidlanadi. Masalan, Yaponiya erishgan iqtisodiy taraqqiyotni birinchi navbatda ta’lim tizimi, millatning mehnatsevarligi, faolligi, korxonalarda mehnatning oqilona tashkil etilishi bilan bog‘lanadi.