Yassi chuvalchanglar (plathelminthes)tipi

YASSI CHUVALCHANGLAR (PLATHELMINTHES)TIPI 

• YASSI CHUVALCHANGLAR (PLATHELMINTHES)TIPI 

• Yassi chuvalchanglar - eng tuban tuzilgan bilateral simmetriyali hayvonlar. Ularning tanasi orqali faqat bitta simmetriya chizig’ini o’tkazish mumkin. Ko’pchilik yassi chuvalchanglarning tanasi cho’ziq bo’lib, dor-zo-ventral (orqa-qorin) yo’nalishida yassilashgan.

Yassi chuvalchanglar - uch qavatli hay vonlar. Ontogenezda ularning to’qima va organlari uchta murtak varaqlaridan, xususan tana qoplagi-chini hosil qiladigan ektodermadan, ichakni hosil qiladigan endodermadan va ular oraligida joylashgan mezodermadan kelib chiqadi.

• Yassi chuvalchanglar - uch qavatli hay vonlar. Ontogenezda ularning to’qima va organlari uchta murtak varaqlaridan, xususan tana qoplagi-chini hosil qiladigan ektodermadan, ichakni hosil qiladigan endodermadan va ular oraligida joylashgan mezodermadan kelib chiqadi.

• Yassi chuvalchanglar tanasi to’qimalari bir necha qavat bo’lib joy- lashib, ichki organlarni xaltaga o’xshash o’rab turadigan teri-muskul xal- tasini hosil qiladi. Teri-muskul xaltasi sirtqi epiteliy va uning ostida yaxlit qavat bo’lib joylashgan muskul tolalaridan iborat.

Odatda muskullar ham halqa vabo’ylamamuskul qavatlarini hosil qiladi. Yassi chuvalchanglarn- ing tana bo’shlig’i bo’lmaydi. Ularning ichki organlari atrofi mezodermadan hosil bo’ladigan g’ovak biriktiruvchi to’qimadan iborat parenxima bilan to’lgan. Parenxima tayanch, zahira oziq moddalarni to’plash vazifasini ham bajaradi. Parenxima moddalar almashinuvida ham ahamiyatga ega; unda har xil hujayralar joylashgan .

• Odatda muskullar ham halqa vabo’ylamamuskul qavatlarini hosil qiladi. Yassi chuvalchanglarn- ing tana bo’shlig’i bo’lmaydi. Ularning ichki organlari atrofi mezodermadan hosil bo’ladigan g’ovak biriktiruvchi to’qimadan iborat parenxima bilan to’lgan. Parenxima tayanch, zahira oziq moddalarni to’plash vazifasini ham bajaradi. Parenxima moddalar almashinuvida ham ahamiyatga ega; unda har xil hujayralar joylashgan .

• Yassi chuvalchanglarning ichagi sodda tuzilgan bo’lib, ektodermal old-ingi ichak-halqumdan va endodermal o’rta ichakdan iborat. Orqa ichak va orqa chiqaruv teshigi bo’lmaydi. Bir qancha parazit turlarining ichagi yo’qolib ketadi. Nerv sistemasi bir juft oldingi gangliylardan va ulardan orqaga qarab ketuvchi nerv stvollaridan iborat.

Ayirish sistemasi pro-tonefridiy tipida tuzilgan bo’lib, keng tarmoqlangan naychalar sistemasidan iborat. Naychalarning parenximadajoylashgan uchi berk qismi bir tutam kipriklarga ega bo’lgan yulduzsimon hujayralar bilan tutashgan. Naylar maxsus chiqarish (ekskretor) teshik orqali tashqt muhitga ochiladi. Jinsiy sistemasi germafrodit bo’lib, jinsiy hujayralar hosil qiladigan jinsiy bezlar-dan va jinsiy hujayralarni o’tkazadigan naychalar - jinsiy yo’llardan ibo-rat. Qon aylanish va nafas olish sistemalari rivojlanmagan.

• Ayirish sistemasi pro-tonefridiy tipida tuzilgan bo’lib, keng tarmoqlangan naychalar sistemasidan iborat. Naychalarning parenximadajoylashgan uchi berk qismi bir tutam kipriklarga ega bo’lgan yulduzsimon hujayralar bilan tutashgan. Naylar maxsus chiqarish (ekskretor) teshik orqali tashqt muhitga ochiladi. Jinsiy sistemasi germafrodit bo’lib, jinsiy hujayralar hosil qiladigan jinsiy bezlar-dan va jinsiy hujayralarni o’tkazadigan naychalar - jinsiy yo’llardan ibo-rat. Qon aylanish va nafas olish sistemalari rivojlanmagan.

• Yassi chuvalchanglar tipiga kiprikli chuvalchanglar, so’rg’ichlilar, monogeneyalar, tasmasimon chuvalchanglar va sestodsimonlar sinfi kiradi.

KIPRIKLI CHUVALCHANGLAR (TURBELLARIA) SINFI

• KIPRIKLI CHUVALCHANGLAR (TURBELLARIA) SINFI

• Kiprikli chuvalchanglarning tanasi mayda kiprikchalar bilan qoplan-gan cho’ziq bargsimon shaklda bo’ladi. Dengiz yoki chuchuk suvlarda erkin yashaydi, ayrim turlari quruqlikda ham uchraydi.

• Teri-muskul xaltasi. Kiprikli chuvalchanglarning tana uzunligi bir necha mm dan bir necha sm ga yetadi. Ayrim turlari (oq planariya) tanas-ining oldingi qismida paypaslagichga o’xshash kalta o’simtasi bo’ladi (47-rasm). Tanasi silindrsimon hujayralardan iborat kiprikli epiteliy bilan qop-langan. Ayrim turlarida sitoplazmaning yadro joylashgan qismi parenximasiga chuqur botib kirishi tufayli alohida hujayralar orasidagi chegara yo’qolib ketadi. Tana qoplag’ichining bu tipi botib kirgan epiteliy deyiladi.

Epiteliy hujayralari orasida va parenximada yakka yoki to’p bo’lib, qadah-simon yoki noksimon bezli hujayralar joylashgan. Bunday hujayralar teri bezlari deyiladi. Shunday hujayralardan bir xili tayoqchasimon rabditlar hayvon ta'sirlanganida tana yuzasiga otilib chiqib bo’kadi va tana sirtini qoplab turadigan moddani hosil qiladi.

• Epiteliy hujayralari orasida va parenximada yakka yoki to’p bo’lib, qadah-simon yoki noksimon bezli hujayralar joylashgan. Bunday hujayralar teri bezlari deyiladi. Shunday hujayralardan bir xili tayoqchasimon rabditlar hayvon ta'sirlanganida tana yuzasiga otilib chiqib bo’kadi va tana sirtini qoplab turadigan moddani hosil qiladi.

• Epiteliy ostida bazal membrana deb ataladigan elastik plastinka, uning ostida esa halqa va bo’ylama muskullar qavatlari va nihoyat ikki yo’nalishda tar-qalib, bir-biri bilan kesishadigan diago-nal muskullar joylashganEpiteliy va muskullar birgalikda teri muskul xaltasini hosil qiladi. Bundan tashqari kiprikli chuvalchanglarda dor-zoventral, ya'ni orqa-qorin muskullar ham bo’ladi.

Bu muskullarning uchi ta-naning orqa va qorin tomonidagi bazal membranaga yopishgan. Dorzoventral muskullar qisqarganda chuvalchanglaf tanasi yassilashadi. Maydaroq chuval-changlar asosan kipriklarning tebranishi tufayli harakatlanadi. Yirikroq vakillari esa muskullari yordamida tanasini egib yoki cho’zib suv tubida o’rmalaydi yoki

• Bu muskullarning uchi ta-naning orqa va qorin tomonidagi bazal membranaga yopishgan. Dorzoventral muskullar qisqarganda chuvalchanglaf tanasi yassilashadi. Maydaroq chuval-changlar asosan kipriklarning tebranishi tufayli harakatlanadi. Yirikroq vakillari esa muskullari yordamida tanasini egib yoki cho’zib suv tubida o’rmalaydi yoki

• kipriklari yordamida suzib yuradi. Parenxima siyrak joylashgan biriktiruv-chi to’qima hujayralaridan iborat. Hujayralar oralig’i suyuqlik bilan toigan. Bu suyuqlik orqali ichakdan so’rilgan oziq moddalar boshqa ichki organlar-ga o’tadi. Ayirish mahsulotlari ayirish sistemasi naylariga o’tkaziladi.

Hazm qilish sistemasi halqumdan va uchi berk o’rta ichakdan ibo-rat. Hazm boimagan oziq qoldiqlari og’iz orqali chiqarab yuboriladi. Ko 'pchilik turlari yirtqich bo’lib, har xil mayda hay vonlar bilan oziqlanadi. Og’iz teshigi qorin tomonining o’rtasida, tanasining oldingi yoki keyingi uchiga yaqin joyda joylashgan. Ayrim yirik vakillarida og’iz teshigi halqum cho’ntaklari deb ataladigan joyga ochiladi (49- rasm). Cho’ntak tubidan uning bo’shlig’iga halqum bo’rtib chiqib turadi. Halqum og’iz teshigidan chiqib, oijasini tutib oladi.

• Hazm qilish sistemasi halqumdan va uchi berk o’rta ichakdan ibo-rat. Hazm boimagan oziq qoldiqlari og’iz orqali chiqarab yuboriladi. Ko 'pchilik turlari yirtqich bo’lib, har xil mayda hay vonlar bilan oziqlanadi. Og’iz teshigi qorin tomonining o’rtasida, tanasining oldingi yoki keyingi uchiga yaqin joyda joylashgan. Ayrim yirik vakillarida og’iz teshigi halqum cho’ntaklari deb ataladigan joyga ochiladi (49- rasm). Cho’ntak tubidan uning bo’shlig’iga halqum bo’rtib chiqib turadi. Halqum og’iz teshigidan chiqib, oijasini tutib oladi.

• Mayda vakillarining o’rta ichagi uchi berk oddiy xaltaga yoki nayga o’xshaydi. Yirik vakillarining ichagi shoxlangan.

Ko’p shoxlilarning halqumi oshqozonga ochiladi; oshqozondan esa har tomonga ichak shoxlari taral-adi. Uch shoxlilarda esa halqumdan birdaniga ichakning uchta shoxi boshla-nadi; ulardan biri oldinga, ikkitasi orqaga tarqaladi. Bu shoxlar o’z nav-batida yana bir necha marta shoxlanib, parenximada keng tarqaladi va barcha to’qima hamda organlarga yetib boradi. Ichak oziq moddalarni

• Ko’p shoxlilarning halqumi oshqozonga ochiladi; oshqozondan esa har tomonga ichak shoxlari taral-adi. Uch shoxlilarda esa halqumdan birdaniga ichakning uchta shoxi boshla-nadi; ulardan biri oldinga, ikkitasi orqaga tarqaladi. Bu shoxlar o’z nav-batida yana bir necha marta shoxlanib, parenximada keng tarqaladi va barcha to’qima hamda organlarga yetib boradi. Ichak oziq moddalarni

• tashish funksiyasini bajaradi. Yassi chuvalchanglar-da ham bo’shliqichlilar singari oziq hujayra ichida fag-otsitoz orqali hazm bo’ladi. Halqum bezlari suyuqligi yordamida qayta ishlangan oziq

zarralarini ichak epiteliysi hujayralari qamrab olib hazm qiladi. Ichak-siz kiprikli chuvalchanglarning o’rta ichagi bo’lmaydi; halqumi parenximagabotib kiradi. Parenximaning ana shu joyida oziq hujayra ichiga o’tib hazm bo’ladi.

• zarralarini ichak epiteliysi hujayralari qamrab olib hazm qiladi. Ichak-siz kiprikli chuvalchanglarning o’rta ichagi bo’lmaydi; halqumi parenximagabotib kiradi. Parenximaning ana shu joyida oziq hujayra ichiga o’tib hazm bo’ladi.

• Nafas olish organlari bo’lmaydi. Kiprikli chuval-changlar tanasiga suvda erigan kislorod butun tana yuzasi orqali diffuziya yo’li bilan o’tadi.

• Ayirish sistemasi. Maxsus ayirish sistemasi kiprikli chuvalchanglarda birinchi marta paydo bo 'ladi. Ayirish sistemasi ikkita yoki bir necha naylardan ibo-rat. Naylardan parenximaga

juda ko’p naychalar tar-qaladi; ular ko’p marta shoxlanib, juda ingichka naychalarni hosil qiladi. Naychalar uchki qismida tirik yulduzsimon hujayralar joylashgan. Hu-jayralar ichida bir boylam kipriklar bo’ladi. Kipriklarning tebranishi yonib turgan shamning shamolda miltillashiga o’xshaydi. Ana shu sababdan ular miltillovchi hujayralar deyiladi. Kipriklar silkinib ayirishning suyuq mahsulotiarini naychalarga chiqaradi. Uchki qismida yulduzsimon hu-jayralari bo’lgan shoxlangan naychalardan iborat bunday ayirish siste-masi protonefridiylar deyiladi. Moddalar almashinuvi mahsulotlari parenximadan naylarga diffuziya orqali o’tadi. Protonefridiylar ayirish bilan birga tanadagi osmotik bosimni boshqarish vazifasini ham bajaradi.

• juda ko’p naychalar tar-qaladi; ular ko’p marta shoxlanib, juda ingichka naychalarni hosil qiladi. Naychalar uchki qismida tirik yulduzsimon hujayralar joylashgan. Hu-jayralar ichida bir boylam kipriklar bo’ladi. Kipriklarning tebranishi yonib turgan shamning shamolda miltillashiga o’xshaydi. Ana shu sababdan ular miltillovchi hujayralar deyiladi. Kipriklar silkinib ayirishning suyuq mahsulotiarini naychalarga chiqaradi. Uchki qismida yulduzsimon hu-jayralari bo’lgan shoxlangan naychalardan iborat bunday ayirish siste-masi protonefridiylar deyiladi. Moddalar almashinuvi mahsulotlari parenximadan naylarga diffuziya orqali o’tadi. Protonefridiylar ayirish bilan birga tanadagi osmotik bosimni boshqarish vazifasini ham bajaradi.

Sodda tuzilgan ichaksiz kiprikli chuvalchanglarda maxsus ayirish or-gani bo’lmaydi, ayirish mahsulotlarini harakatchan amyobotsitlar tanadan olib chiqib ketadi.

• Sodda tuzilgan ichaksiz kiprikli chuvalchanglarda maxsus ayirish or-gani bo’lmaydi, ayirish mahsulotlarini harakatchan amyobotsitlar tanadan olib chiqib ketadi.

• Nerv sistemasi. Yassi chuvalchanglarda nerv hujayralari tananing oldingi qismida to’planib, qo’sh tugun - miya gangliysini hosil qiladi. Gangliydan orqa tomonga nerv stvollari ketadi. Stvollar nerv tolalaridan va ular bo’ylab joylashgan nerv hujayralaridan iborat. Ayrim ichaksiz kipriklilarning nerv sistemasi bo’shliq ichlilarnikiga o’xshab diffuz (tarqoq) joylashgan nerv hujayralaridan iborat. Miya gangliysi tananing old-ingi qismida

joylashgan statotsist ishini boshqaradi. Bunday sodda*herv sistemasining murakkablashuvi quyidagicha sodir bo’ladi. Dastlab tarqoq nerv hujayralari tartib bilan joylashib, nerv stvollarini va ularni birlashtirib turadigan ko’ndalang belbog’ - komissuralarni hosil qiladi. Nerv gan-gliysi yhiklashib borgan sari nerv sistemasi markaziy qismining ahamiyati ortib boradi. Bir vaqtning o’zida nerv sistemasi parenximaga chuqurroq botib kira boshlaydi. Buning natijasida, tarqoq nervlardan hosil bo’lgan bo’ylamanerv stvollarining soni 5-6 juftdan 1-3 juftgacha qisqaradi, ya'ni gomologik organlarning oligomerizatsiyasi sodir bo’ladi. Bo’ylama nerv stvollari ko’ndalang komissuralar bilan qo’shilib,

• joylashgan statotsist ishini boshqaradi. Bunday sodda*herv sistemasining murakkablashuvi quyidagicha sodir bo’ladi. Dastlab tarqoq nerv hujayralari tartib bilan joylashib, nerv stvollarini va ularni birlashtirib turadigan ko’ndalang belbog’ - komissuralarni hosil qiladi. Nerv gan-gliysi yhiklashib borgan sari nerv sistemasi markaziy qismining ahamiyati ortib boradi. Bir vaqtning o’zida nerv sistemasi parenximaga chuqurroq botib kira boshlaydi. Buning natijasida, tarqoq nervlardan hosil bo’lgan bo’ylamanerv stvollarining soni 5-6 juftdan 1-3 juftgacha qisqaradi, ya'ni gomologik organlarning oligomerizatsiyasi sodir bo’ladi. Bo’ylama nerv stvollari ko’ndalang komissuralar bilan qo’shilib,

panjara yoki nar-vonga o’xshash shaklga ega bo’ladi. Nerv sistemasining barcha yassi chuvalchanglarga xos bo’lgan bu tipi ortogon deyiladi.

• panjara yoki nar-vonga o’xshash shaklga ega bo’ladi. Nerv sistemasining barcha yassi chuvalchanglarga xos bo’lgan bu tipi ortogon deyiladi.

• Ko’p shoxli kiprikli chuvalchanglarda miya gangliysi tanasining o’rta qismiga yaqin joylashgan. Gangliydan har tomonga 11 juft nerv stvollari tarqalgan. Stvollar ko’ndalang komissuralar bilan qo’shilishi tufayli nerv sistemasi murakkab to’rni hosil qiladi. Nerv stvollaridan bir jufti odatda boshqalariga nisbatan yo’g’onroq va uzunroq bo’ladi. Uch shoxli kiprikli chuvalchanglarda ham miya gangliysidan bir necha juft nerv stvollari chiqadi, ulardan bir jufti yo’g’onligi bilan boshqalaridan ajrahb turadi

Sezgi organlari. Kiprikli chuvalchanglarning sezgi organlari kuchsiz rivojlangan. Tuyg 'u vazifasini teri, ayiim vakillarida esa tana oldingi qismida joylashgan bir juft o’simtalar bajaradi. Mexanik va kimyoviy ta'sirni tana bo’ylab tarqalgan harakatsiz kiprikchalar sezadi. Bu kiprikchalr xuddi bo’shliqichlilar knidotseliga o’xshash tuzilgan, lekin nerv hujayralari bilan bogianganligi bilan ulardan farq qiladi. Nerv hujayralarining o’simtasi miya gangliysi bilan bogiangan. Bunday sezgi organlarini sensillalar deyiladi (51 -rasm). Ayrim chuvalchanglarda miya gangliysi ustida yopiq xaltaga o’xshash muvozanat saqlash organi - statotsist bo’ladi.

• Sezgi organlari. Kiprikli chuvalchanglarning sezgi organlari kuchsiz rivojlangan. Tuyg 'u vazifasini teri, ayiim vakillarida esa tana oldingi qismida joylashgan bir juft o’simtalar bajaradi. Mexanik va kimyoviy ta'sirni tana bo’ylab tarqalgan harakatsiz kiprikchalar sezadi. Bu kiprikchalr xuddi bo’shliqichlilar knidotseliga o’xshash tuzilgan, lekin nerv hujayralari bilan bogianganligi bilan ulardan farq qiladi. Nerv hujayralarining o’simtasi miya gangliysi bilan bogiangan. Bunday sezgi organlarini sensillalar deyiladi (51 -rasm). Ayrim chuvalchanglarda miya gangliysi ustida yopiq xaltaga o’xshash muvozanat saqlash organi - statotsist bo’ladi.

Ko’zlari bitta yoki bir necha hujayradan hosil bo igan qadahdan iborat. Hujayralar-dan chiqadigan nerv tolalari ko’rish nervlariga birlashib, miya gangliysiga boradi. Pigmentli qadahning botiq tomoni tashqariga o’girilgan boiganidan yorugiik dastlab retseptor hujayra tanasi orqali o’tib, uning yorugiikka sezgir qismiga tushadi. Bu xildagi ko’zlar teskari ag’darilgan, ya'ni in-vertirlangan deyiladi

• Ko’zlari bitta yoki bir necha hujayradan hosil bo igan qadahdan iborat. Hujayralar-dan chiqadigan nerv tolalari ko’rish nervlariga birlashib, miya gangliysiga boradi. Pigmentli qadahning botiq tomoni tashqariga o’girilgan boiganidan yorugiik dastlab retseptor hujayra tanasi orqali o’tib, uning yorugiikka sezgir qismiga tushadi. Bu xildagi ko’zlar teskari ag’darilgan, ya'ni in-vertirlangan deyiladi

Jinsiy sistemasi - germafrodit, odatda murakkab tuzilgan. Ko’pchilik chuvalchanglarda jinsiy bezlari rivojlangan. Jinsiy bezlar juda xilma-xil tuzilgan. Quyida ko’p shoxli va uch shoxli chuvalchanglar jinsiy siste-masining tuzilishi keltirilgan.

• Jinsiy sistemasi - germafrodit, odatda murakkab tuzilgan. Ko’pchilik chuvalchanglarda jinsiy bezlari rivojlangan. Jinsiy bezlar juda xilma-xil tuzilgan. Quyida ko’p shoxli va uch shoxli chuvalchanglar jinsiy siste-masining tuzilishi keltirilgan.

• Erkaklik jinsiy sistemasi parenximada yoyilib joylashgan juda ko’p mayda pufakchalar, urug’ chiqaruvchi naychalar va tananing ikki yonida joylashgan urug’ yoiidan iborat. Ikki urug’ yoii qo’shilib, urug’ to’kuvchi nayni hosil qiladi. Bu nay kuyikish organi orqali o’tib, kloakaga ochiladi. Jinsiy kloakaga urg’ochilik jinsiy sistemasi nayi ham ochiladi

Urg’ochilikjinsiy sistemasi bit-ta, ikkita yoki

• Urg’ochilikjinsiy sistemasi bit-ta, ikkita yoki

• ko 'p sonli ruxumdon-lar, ulardan boshlanadigan ikkita tuxum yoii, jinsiy qin va judako’p sariqdonlardan iborat. Sariqdonlar

• modda hisoblanadi; ularning nayi tux-um yoiiga ochiladi. Sariqdon hujayralari urugianish xnsusiyatini yo’qotgan tuxum hosil qiluvchi hujayralar - ootsitlar hisoblanadi. Urg’ochilik jinsiy bezlari yoii ham kloakaga ochiladi. Ko’pincha jinsiy kloakaga urug’ qabul qilgich yoii ham ochiladi. Tuxum hujayra tuxum yoiida urug’lanib, saiiq modda va qobiq bilan o’raladi.

Tuxumning bunday tuzilishi boshqa yassi chuvalchanglar uchun ham xos.

• Tuxumning bunday tuzilishi boshqa yassi chuvalchanglar uchun ham xos.

• To’g’ri ichakli chuvalchanglarda urug’donlar oligomerizatsiyaga uchrab, ularning soni ikkitagachakamayadi. Ichaksizkiprikli chuvalchang-larning jinsiy bezlari rivojlanmagan. Tuxum hujayralari to’g’ridan to’g’ri parenximada joylashgan. Tuxumlari terini yirtib, tana devori yoki og’iz teshigi orqali suvga chiqadi. Tuxumlari ichki urugianadi.

• Ko’payishi va rivojlanishi. Ko’pchilik kiprikli chuvalchanglar faqat jinsiy yoi bilan ko’payadi. Har xil sistematik guruhlarning embrional rivojlanishi turlichaboiadi. Odatda tuxum hujayrasi toiiq, lekin notekis bo'linadi.

Ko’p shoxh dengiz kiprikli chuvalchanglari metamorfoz orqali rivojla-nadi. Tuxumdan chiqqan Myullerov lichinkasi (52-rasm) voyaga yetgan davridan keskin farq qiladi. Lichinka tanasi tuxumsimon, ichagi xaltaga o’xshash. Dastlab lichinka radial simmetriyaga xos belgilarga ega. Li-chinka tanasining o’rta qismida, ya'ni og’iz teshigidan oldinroqda 8 ta eshkaksimon uzun o’simtalar osilib turadi. o’simtalar qirralarida uzun kipriklar joylashgan. Lichinka dastlab kipriklar yordamida planktonda suzib yuradi; keyinchalik mayda chuvalchangga aylangach, suv tubiga cho’kadi. Boshqa tur-kumlarga mansub turlar bevosita o 'zgarishsiz rivojlanadi.

• Ko’p shoxh dengiz kiprikli chuvalchanglari metamorfoz orqali rivojla-nadi. Tuxumdan chiqqan Myullerov lichinkasi (52-rasm) voyaga yetgan davridan keskin farq qiladi. Lichinka tanasi tuxumsimon, ichagi xaltaga o’xshash. Dastlab lichinka radial simmetriyaga xos belgilarga ega. Li-chinka tanasining o’rta qismida, ya'ni og’iz teshigidan oldinroqda 8 ta eshkaksimon uzun o’simtalar osilib turadi. o’simtalar qirralarida uzun kipriklar joylashgan. Lichinka dastlab kipriklar yordamida planktonda suzib yuradi; keyinchalik mayda chuvalchangga aylangach, suv tubiga cho’kadi. Boshqa tur-kumlarga mansub turlar bevosita o 'zgarishsiz rivojlanadi.

Makrostomida turkumining vakillari ko’ndalang bo’linish orqah ko’payish xusus-iyatiga ega. Buning uchun tananing halqum-dan keyingi qismidako’ndalang tortmapay-do boiib, chuvalchang tanasi ikki qismga bo’linadi, Har bir bo’lakning keyingi qismida yangi organlar hosil bo’ladi. Yosh chuvalchanglar to’liq alohidalashib ketmasdan 4,8 yoki 10 ta individdan iborat zanjir hosil qilishi mumkin. Keyinchalik individlar chiqib alohida yashashga o’tadilar.

• Makrostomida turkumining vakillari ko’ndalang bo’linish orqah ko’payish xusus-iyatiga ega. Buning uchun tananing halqum-dan keyingi qismidako’ndalang tortmapay-do boiib, chuvalchang tanasi ikki qismga bo’linadi, Har bir bo’lakning keyingi qismida yangi organlar hosil bo’ladi. Yosh chuvalchanglar to’liq alohidalashib ketmasdan 4,8 yoki 10 ta individdan iborat zanjir hosil qilishi mumkin. Keyinchalik individlar chiqib alohida yashashga o’tadilar.

Kiprikchаlаr vositаsidа vа muskullаrning qisqаrishi nаtijаsidа butun tаnаsi bir joydаn ikkinchi joygа hаrаkаt qilаdi. SHu bilаn birgа ulаrdа mаxsus muvozаnаt orgаni hisoblаngаn yadrochаli sitosist, sezish orgаnlаridаn tuyg’u vа yorug’likni sezish orgаni hаm rivojlаngаn. Erkin yashаydigаn kiprikli chuvаlchаnglаr rаngi oq yashil, sаrg’ish, pushti, to’q qizil, gul sаpsаr vа och hаvo rаnglаrdа bo’lib, tаshqi muhit shаroitigа moslаshgаn.

• Kiprikchаlаr vositаsidа vа muskullаrning qisqаrishi nаtijаsidа butun tаnаsi bir joydаn ikkinchi joygа hаrаkаt qilаdi. SHu bilаn birgа ulаrdа mаxsus muvozаnаt orgаni hisoblаngаn yadrochаli sitosist, sezish orgаnlаridаn tuyg’u vа yorug’likni sezish orgаni hаm rivojlаngаn. Erkin yashаydigаn kiprikli chuvаlchаnglаr rаngi oq yashil, sаrg’ish, pushti, to’q qizil, gul sаpsаr vа och hаvo rаnglаrdа bo’lib, tаshqi muhit shаroitigа moslаshgаn.

• Ulаr soddа hаyvonlаr kolovorotkаlаr, qisqichbаqаsimonlаr vа hаr xil hаyvon qoldiqlаri bilаn oziqlаnаdi. Hozirgi vаqtdа ulаrning uch mingdаn ortiq turlаri mаvjud bo’lib, 4tа turkumgа bo’linаdi (Nаtаli mа’lumotlаrigа аsoslаngаn)

• 1.turkum Ichаksizlаr-Acoela

• 2.turkum Ichаgi ko’p shoxchаlilаr-Polyclada

• 3.turkum Aloecoela

• 4.turkum To’g’ri ichаklilаr-Rhabdocoela

1.Ichаksizlаr turkumi hаjmi jihаtidаn judа mаydа, ko’pchiligi dengizlаrdа, аksаriyat jihаtdаn qirg’oqlаrdа hаyot kechirаdi. Bo’lаrni bа’zilаri plаnkton tаrzdа hаyot kechirsа vа ninаtаnlilаrdа ozginа pаrаzitlik qilаdi.

• 1.Ichаksizlаr turkumi hаjmi jihаtidаn judа mаydа, ko’pchiligi dengizlаrdа, аksаriyat jihаtdаn qirg’oqlаrdа hаyot kechirаdi. Bo’lаrni bа’zilаri plаnkton tаrzdа hаyot kechirsа vа ninаtаnlilаrdа ozginа pаrаzitlik qilаdi.

• 2. Ichаgi ko’p shoxlilаr hаm dengizlаrdа yashаydi, lekin ulаr eng yirik turbellyariyalаr bo’lib, uzunligi ko’pinchа bir nechа sаntimetrgа etаdi.

• 3. Aloeocoela, bu turkum vаkillаri judа xilmа-xil hаyot kechirаdi. Ulаr orаsidа dengizdа, chuchuk suvlаrdа vа tuproqdа yashаydigаn formаlаri mаvjud.

• Bu turkum kenjа turkumlаrgа bo’linаdi, ulаr orаsidа eng ko’p tаrqаlgаn kenjа turkumi, uch shoxlilаr-Triclada hisoblаnаdi.

Bu kenjа turkumning eng xаrаkterli xususiyati shundаn iborаtki, ulаrning o’rtа ichаgi uch shoxchаli bo’lаdi, bo’lаrgа chuchuk suvlаrdа yashаydigаn sutsimon plаnаriya-Dendrocoelum lacteum, ko’p ko’zli qorа plаnаriya-Polycoelic nigra vа boshqаlаr kirаdi. 4. To’g’ri ichаklilаr-ulаr dengizdа yoki chuchuk suvdа yashаydi. Ulаrning xаltаsimon o’rtа ichаgi shoxchаlаnmаydigаn, boshqаlаrgа nisbаtаn mаydа turbellyalilаrdir. Bungа chuchuk suvdа yashаydigаn Microstomum lineare misol bo’lаdi. Bu to’rning qiziqаrli tomoni shundаn iborаtki, u bo’linish yo’li bilаn vegetаtiv yo’l bilаn urchiy olаdi. Bundа uning gаvdаsining o’rtаsi qilаdi, orqа tomonidаn individgа og’iz vа tаmoq hosil bo’lа boshlаydi. Biroq chuvаlchаng ikkigа аjrаlib ketmаydi, ilgаri birinchi bo’linishdаn hosil bo’lgаn yosh individlаr hаm bo’linа boshlаydi, nаtijаdа zаnjirsimon siqiq hosil bo’lаdi. Mikrostomum gаvdаsining uzunligi 3-4 mmgа zo’rg’а etаdi. Bu judа yirtqich bo’lib gidrаlаrni hаm eb quyadi.

• Bu kenjа turkumning eng xаrаkterli xususiyati shundаn iborаtki, ulаrning o’rtа ichаgi uch shoxchаli bo’lаdi, bo’lаrgа chuchuk suvlаrdа yashаydigаn sutsimon plаnаriya-Dendrocoelum lacteum, ko’p ko’zli qorа plаnаriya-Polycoelic nigra vа boshqаlаr kirаdi. 4. To’g’ri ichаklilаr-ulаr dengizdа yoki chuchuk suvdа yashаydi. Ulаrning xаltаsimon o’rtа ichаgi shoxchаlаnmаydigаn, boshqаlаrgа nisbаtаn mаydа turbellyalilаrdir. Bungа chuchuk suvdа yashаydigаn Microstomum lineare misol bo’lаdi. Bu to’rning qiziqаrli tomoni shundаn iborаtki, u bo’linish yo’li bilаn vegetаtiv yo’l bilаn urchiy olаdi. Bundа uning gаvdаsining o’rtаsi qilаdi, orqа tomonidаn individgа og’iz vа tаmoq hosil bo’lа boshlаydi. Biroq chuvаlchаng ikkigа аjrаlib ketmаydi, ilgаri birinchi bo’linishdаn hosil bo’lgаn yosh individlаr hаm bo’linа boshlаydi, nаtijаdа zаnjirsimon siqiq hosil bo’lаdi. Mikrostomum gаvdаsining uzunligi 3-4 mmgа zo’rg’а etаdi. Bu judа yirtqich bo’lib gidrаlаrni hаm eb quyadi.

Boshqa malumotlarda esa kiprikli chuvalchanglarni 12 ta turkumga bo’ladi. Ular quydagilarni o’z ichiga oladi.

• Boshqa malumotlarda esa kiprikli chuvalchanglarni 12 ta turkumga bo’ladi. Ular quydagilarni o’z ichiga oladi.

• 1. Ichaksizlar.(Acoela) turkumi Tuban tuzulgan asosan dengizlarda yashovchi mayda chuvalchanglar. Ichagi va protonefridiylari bo’lmaydi; nerv va jinsiy sistemasi sodda tuzulgan. Parenximasi hazm qilish vazifasini bajaradi.

3. To’g’ri ichaklilar (Rhabdocoela) turkumi. Juda mayda (0.5-5 mm )chuvalchanglar. Tanasi biroz yassi, asosan silindirga o’xshash. Ichagi naysimon uchi berk bo’ladi. Og’iz teshigi tanasining oldingi qismida joylashgan. Ayirish sistemasi bir огае naychalardan iborat. Chuchuk suv dengiz va quruqlikda uchraydi. Ayrim turlari molyuskalar va boshqa umurtqasizlarda parazitlik qiladi. To’g’ri ichaklilar boshqa chuvalchanglarning kelib chiqishini tushuntirishda filogenetik ahamyatga ega .

• 3. To’g’ri ichaklilar (Rhabdocoela) turkumi. Juda mayda (0.5-5 mm )chuvalchanglar. Tanasi biroz yassi, asosan silindirga o’xshash. Ichagi naysimon uchi berk bo’ladi. Og’iz teshigi tanasining oldingi qismida joylashgan. Ayirish sistemasi bir огае naychalardan iborat. Chuchuk suv dengiz va quruqlikda uchraydi. Ayrim turlari molyuskalar va boshqa umurtqasizlarda parazitlik qiladi. To’g’ri ichaklilar boshqa chuvalchanglarning kelib chiqishini tushuntirishda filogenetik ahamyatga ega .

Uchshoxli yani planariyalar (Tricladida) turkumi. Xilma xil turlarni o’z ichiga oladi. Ayrim quruqlikda yashovchi turlari 30 sm ga yetadi. Tanasi bargsimon yoki tasmasimon, o’rta ichagi uch shoxli bo’ladi.

• Uchshoxli yani planariyalar (Tricladida) turkumi. Xilma xil turlarni o’z ichiga oladi. Ayrim quruqlikda yashovchi turlari 30 sm ga yetadi. Tanasi bargsimon yoki tasmasimon, o’rta ichagi uch shoxli bo’ladi.

• Asosan chuchuk suv da bazan quruqlikda va dengizda hayot kechiradi. Chuchuk suvda yashaydigan oq planariya (Dendrocoelum lacteum)va ko’p ko’zli (Polycelis) shu turkumga kiradi.

Tip Yassi chuvalchanglar – Plathelmintes

• Tip Yassi chuvalchanglar – Plathelmintes

• Sinf Kiprikli chuvalchanglar – Turbellaria

• Turkum Uchshoxli ichaklilar – Tricladida

• Tur Oq planariya – Dendrocoelum lacteum

Oq (sutsimon) planariyani chuchuk suv havzalarida, daryolarning sekin oquvchi joylarida, ko’llarda, suv osti toshlari ostida, suv o’simliklarining tanasida, barglarning ostki tomonida uchratish mumkin. Uning cho’ziq va yassi tanasining uzunligi 20-25 mm, eni 6-7 mm ga teng. Tana eni deyarli butun gavda bo’ylab bir xil bo’ladi. Lekin oxirgi qismi ingichkalashib, uchli bo’lib tugaydi. Tananing oldingi uchi bir tekis kesilgan bo’lib ko’rinadi. Bosh qismining ikkala yon tomonida ikkita kalta paypaslagichlari, tepa qismida esa ikkita ko’zchasi joylashgan.

• Oq (sutsimon) planariyani chuchuk suv havzalarida, daryolarning sekin oquvchi joylarida, ko’llarda, suv osti toshlari ostida, suv o’simliklarining tanasida, barglarning ostki tomonida uchratish mumkin. Uning cho’ziq va yassi tanasining uzunligi 20-25 mm, eni 6-7 mm ga teng. Tana eni deyarli butun gavda bo’ylab bir xil bo’ladi. Lekin oxirgi qismi ingichkalashib, uchli bo’lib tugaydi. Tananing oldingi uchi bir tekis kesilgan bo’lib ko’rinadi. Bosh qismining ikkala yon tomonida ikkita kalta paypaslagichlari, tepa qismida esa ikkita ko’zchasi joylashgan.

Ushbu tashqi organlarning joylashishi va soniga qarab planariyani bilateral simmetriyali hayvonlarga mansub ekanligini payqash mumkin. Tanasining usti mayda va nozik kipriklar bilan qoplangan. Ushbu kiprikchalarning harakati tufayli tana atrofida suv oqimi yuzaga keladi va suvdagi kislorodni tana yuzasi orqali qabul qiladi. Shuningdek kiprikchalar yordamida planariya suzib harakatlanadi. Aslida tananing harakatlanishida teri-muskul xaltasidagi muskul tolalarining roli kattadir.

• Ushbu tashqi organlarning joylashishi va soniga qarab planariyani bilateral simmetriyali hayvonlarga mansub ekanligini payqash mumkin. Tanasining usti mayda va nozik kipriklar bilan qoplangan. Ushbu kiprikchalarning harakati tufayli tana atrofida suv oqimi yuzaga keladi va suvdagi kislorodni tana yuzasi orqali qabul qiladi. Shuningdek kiprikchalar yordamida planariya suzib harakatlanadi. Aslida tananing harakatlanishida teri-muskul xaltasidagi muskul tolalarining roli kattadir.

• Planariyaning teri-muskul xaltasi ancha yaxshi rivojlangan. Ushbu xaltaning eng ustki qavati kiprikli epiteliy hujayralaridan, uning ostida halqasimon, dioganal (kesishgan), bo’ylama va dorzo-ventral (ustunsimon) muskul tolalaridan iborat.

muskul tolalarining bo’lishi tufayli, planariya tanasini ancha cho’zish va qisqartirish imkoniga ega bo’ladi. Oq planariyaning ovqat hazm qilish sistemasi gavdaning qorin tomonini o’rtasida joylashgan og’izdan boshlanadi. Og’iz halqum bilan tutashgan. Halqum muskulli silindr shaklida bo’lib, u so’ruvchi xartumcha hosil qiladi. So’ruvchi xartumcha halqum chuqurchasi (cho’ntakchasi) da joylashgan. Planariya oziqlanishi vaqtida xartumcha ag’darilib tashqariga chiqadi va oziqani qabul qiladi, ba’zan esa xartumcha o’ljasining ichki suyuq to’qimasini so’rib olishi ham mumkin. Halqumdan keyin uch shoxchali o’rta ichak keladi

• muskul tolalarining bo’lishi tufayli, planariya tanasini ancha cho’zish va qisqartirish imkoniga ega bo’ladi. Oq planariyaning ovqat hazm qilish sistemasi gavdaning qorin tomonini o’rtasida joylashgan og’izdan boshlanadi. Og’iz halqum bilan tutashgan. Halqum muskulli silindr shaklida bo’lib, u so’ruvchi xartumcha hosil qiladi. So’ruvchi xartumcha halqum chuqurchasi (cho’ntakchasi) da joylashgan. Planariya oziqlanishi vaqtida xartumcha ag’darilib tashqariga chiqadi va oziqani qabul qiladi, ba’zan esa xartumcha o’ljasining ichki suyuq to’qimasini so’rib olishi ham mumkin. Halqumdan keyin uch shoxchali o’rta ichak keladi

Ichak shoxchalarining biri tananing oldingi uchi tomon, ikkitasi esa halqumning ikkala tomonidan aylanib o’tib, tananing keyingi uchiga boradi. Uchala shoxchalar ham yana yon shoxchalar hosil qiladi, lekin ularning uchi berk. Planariyada orqa ichak va anal teshigi bo’lmaydi. Hazm bo’lmay qolgan oziqa qoldiqlari og’iz orqali tashqariga chiqarib tashlanadi. Planariyaning ajratish organlari protonefridial tuzilishda. Ushbu sistema parenximada tarqoq holda joylashgan noksimon, ba’zilarida yulduzsimon hujayralardan iborat. Hujayralar ichida bir bog’lam kipriklar bo’ladi. Kipriklarning tebranishi tufayli hujayra ichidagi suyuqlik naychalarga chiqadi. Bunday naychalar birlashib, gavdaning ikki yon tomonidagi umumiy naylarga qo’shiladi.

• Ichak shoxchalarining biri tananing oldingi uchi tomon, ikkitasi esa halqumning ikkala tomonidan aylanib o’tib, tananing keyingi uchiga boradi. Uchala shoxchalar ham yana yon shoxchalar hosil qiladi, lekin ularning uchi berk. Planariyada orqa ichak va anal teshigi bo’lmaydi. Hazm bo’lmay qolgan oziqa qoldiqlari og’iz orqali tashqariga chiqarib tashlanadi. Planariyaning ajratish organlari protonefridial tuzilishda. Ushbu sistema parenximada tarqoq holda joylashgan noksimon, ba’zilarida yulduzsimon hujayralardan iborat. Hujayralar ichida bir bog’lam kipriklar bo’ladi. Kipriklarning tebranishi tufayli hujayra ichidagi suyuqlik naychalarga chiqadi. Bunday naychalar birlashib, gavdaning ikki yon tomonidagi umumiy naylarga qo’shiladi.

Umumiy naylarning chiqarish teshigi tashqariga ochiladi. Nerv sistemasi bosh tomonga yaqin joylashgan bir juft nerv tuguni va undan tananing keyingi uchiga qarab ketuvchi nerv tolalaridan iborat. Ushbu tolalar ko’ndalang komissuralar yordamida bir-biri bilan qo’shiladi.

• Umumiy naylarning chiqarish teshigi tashqariga ochiladi. Nerv sistemasi bosh tomonga yaqin joylashgan bir juft nerv tuguni va undan tananing keyingi uchiga qarab ketuvchi nerv tolalaridan iborat. Ushbu tolalar ko’ndalang komissuralar yordamida bir-biri bilan qo’shiladi.

• Planariya germafrodit jinsiy sistemaga ega, lekin jinsiy ko’payishida ikkita chuvalchang qo’shilib urug’ suyuqliklari bilan almashinadi. Urug’langan tuxumlar pillaga o’raladi va uni suvdagi har xil narsalarga yopishtirib qo’yadi. Planariyaning biologik xususiyatlaridan biri har xil sabablar bilan yo’qotilgan yoki shikastlangan organlarini qayta tiklash (regenerasiya) qobiliyati rivojlangan. Shunga binoan noqulay sharoitda tananing bir necha bo’laklarga bo’linib ketishi va har bo’lakdan yaxlit tana tiklanishi ham mumkin.