Ybibdo’ B. Inamov 2023-yil Mavzu: O'zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlarini o’rganamiz

_____ ____________ 2023-yil

20-Mavzu: Boburning axlokiy-falsafiy karashlari
Buyuk mutafakkir, shoir, davlat arbobi Zaxiriddin Muxammad Bobur (1483-1530) otasi Mirzo Umar SHayx xukmronlik kilgan FarG’0nada tuG’iladi, ammo otasidan juda erta yetim koladi. Umar SHayx vafot etganda Bobur un ikki yoshga xali tulmagan edi. Bobur uzining tarixiy asari bulgan "Boburnoma"da taьkidlashicha, u un ikki yoshda podshox bulgan. Yosh bulishiga karamay Bobur iste’dodli xukmdor, akl-zakovatli shoir bulib yetishdi. U yoshligidan ilm- ma’rifatli kishilarni juda kadrlar, uz zamondoshlari asarlarini kunt bilan mutola kilardi. Bobur "Boburnoma" asarini yozish bilan birga kuplab G’azal, ruboiylar yozgan, uz asarlarida insonning ma’naviy barkamolligi, yaxshilik, mexr-okibat, Vatanga muxabbat kabi G’0yalarni ilgari suradi. U uz otasi Umar SHayxni pokiza, e’tikodli, ilmli, saxovatli, xushxulk, shirinsuz, mard kishi sifatida taьriflaydi, uning misolida insoniy fazilatlarni uluG’laydi, barcha insonlarning yukori ma’naviyat egasi bulishini orzu kiladi. Bobur insonlarga yaxshilik kilish inson uchun eng yaxshi fazilat deb biladi, buning uchun u yaxshi xulk-odob egasi bulishi, xayotda yaxshi nom koldirishga intilishi lozimligini uz G’azallarida ifoda etadi:
Xulkingni rost etgil xar soriG’aki borsang,
"Axsanta"dir bori el, gar yaxshi ot chikarsang.
Bori elga yaxshilik kilgilki, mundin yaxshi yuk.
Kim degaylar daxr aro, koldi falondin yaxshilik.
Bobur uz G’azallarida kishilarni rostguy bulish, tyG’ri, xalol, sof kungil bulishga, xayotni kadrlashga, xayr-saxovatli bulishga undaydi, yolG’0n suz yomon okibatlarga olib kelishini aytadi:
YolG’0n suz ila itob etarsen,
Yuz naxr birla xitob etarsen.
Gar yolG’0n bulsa, oxir ey dust SHarmanda bulursen, oxir ey dust.
Bobur ijodidagi asosiy G’0yalardan biri Vatan ishtiyoki, Vatan tuYG’usi, uni sevish va ardoklash, Vatanni soG’inish, uning ishki bilan yonish kabilar bulib, u ona yurt guzalliklari, nozu neьmatlari, xalkning urf-odatlarini, muxabbatini kumsaydi, Vatandan uzokda bulishlikni G’ariblikda yashash deb biladi:
Yod etmas emish kishini G’urbatda kishi,
SHod etmas emish kungilni mexnatda kishi.
Kunglum bu G’ariblikda shod ulmadi, ox,
Gurbatda sevinmas emish, albatta, kishi.
Tole yukki, jonimga balolot buldi,
Xar ishni ayladim xatolig buldi.
Uz yerni kuyub Xind sori yuzlandim,
Yo rab netayin, ne yuz karolig buldi.
Boburning ushbu gazallari yoshlarni Vatanni sevish, vatanparvarlik, rostguylik ruxida tarbiyalashda ibrat namunasi bulib xizmat kiladi.
Boburning ulkan san’atkorligi shundaki, shaxsiy kechinmalarini jiddiy umumlashma darajasiga kutara oladi va natijada asarlarida olga surilgan goyalar umuminsoniy kadriyatlar darajasiga kutariladi. Bobur ijodida, xususan, she’riyatida kindik koni tukilgan ona yurtini dildildan kumsash, uning tuprogiga talpinish, gariblik azoblaridan utli xasrat, yoru diyor soginchi va visol ilinji, takdir zarbalari va turmush ukubatlari, zamona nosozliklaridan nola badiiy taxlil etiladi.
Buyuk tarixiy siymo sifatida Bobur shaxsi Yevropa va AKSH sharkshunos- tarixchi olimlari dikkat-e’tiborini uziga jalb etgan. Ingliz tarixchisi Eduard Xolden, avvalo, Boburni mashxur Yuliy TSezar bilan kiyoslashni lozim topadi: «Bobur fe’l-atvoriga kura TSezarga karaganda sevishga arzigulikdir. Uning manglayiga yuksak fazilatli inson deb bitib kuyilgan».
Zaxiriddin Muxammad Boburning bolalik va usmirlik yillari xakida roman yozgan «Boburnoma»ning ingliz tarjimoni Uilyam Erskin Boburni Osiyo podshoxlariga kiyosan shunday baxolaydi:
«Saxovati va mardligi, iste’dodi, ilm-fan, san’atga muxabbati va ular bilan muvaffakiyatli shugullanishi jixatidan Osiyodagi podshoxlar orasida Boburga teng keladigan birorta podshox topilmaydi».
Bobur, nazarimizda, bir necha jixatdan kamolot soxibidir: birinchidan, uz karindosh-uruglarigagina emas, begonalarga xam mexr-muruvvat va xadyalar saxovatidagi oliyximmatlilik;
ikkinchidan, kim bulmasin, dust yoki dushmanmi, uning shaxsini xolis, tula- tukis baxolash iktidori; uchinchidan, shariatning tolmas bayrokdori, shariatpanoxlilik;
xar bir ijtimoiy-siyosiy, axlokiy xolatga baxo va xukmni shar’an berish
saloxiyati, zinxor bundan chekinmaslik;
turtinchidan, jismoniy yetuklik (chunonchi, Xashtiyak kishlogida kirgogi muzlagan chukur tezokar arikda kup marotaba chumib chikadi (matn tabdili): «Menga guslga extiyoj bor edi. Bir arik suvidakim kirgoklari kalin muz tungub edi, urtasi suvning tezligi sababli muz boglamagan edi, bu suvga kirib gusl kildim. Un olti katla suvga chumdim. Suvning sovukligi xiyla ta’sir kildi»);
beshinchidan, kechirimlilikda musulmoni komilga xos eng yuksak daraja soxibi edi (Bobur Xirotga, Xusayn Boykaro ta’ziyasiga ketganida pochchasi
Mirzoxon Kobul saltanatini egallab oladi. Bobur kaytib kelib, uz taxtiga ega bulib, xech bir jazo chorasini kullamay, Mirzoxonni Xurosonga junatadi. Bir yil utar-utmas Mirzoxon kaytib kelib, Boburning ishonchli va e’tiborli kishilari safiga kabul kilinadi);
oltinchidan, xar soxada fikr yetukligi — mutafakkirlik unga xos edi. Ijtimoiy-siyosiy xodisalar, axlokiy muammolar, xatto adabiyotshunoslik soxasida xam. Mutafakkirlikning ilk belgilaridan biri — yul kuyilgan xatodan tegishli xulosa chikarib, tajriba xosil kilishdir. Bobur ikkinchi marta Andijonga ega bulgach, uz kishilarining mol-xollarini Jaxongir mirzo tarafdorlaridan kaytarib olish xakidagi xakli talablariga kunib, bu xakda farmon berib, xato kiladi va Andijondan yana maxrum buladi (matn tabdili): «Jaxongir mirzodek G’anim yonimizda utirganda elni bunday xurkitmokning xech ma’nosi yuk edi. Mamlakatlarni egallash va yurt saklashda ba’zi ishlar yuzaki karaganda ma’kul va asosli kurinadi. Birok xar ishning zimnida yuz ming muloxaza vojib va lozimdir. Ushbu bir muloxazasiz xukm kilganimizdan kanchalik G’avG’O va tupolonlar sodir buldi.