Yengil metallar Kamyob metallar

KAMYOB YER METALLARIHAQIDA TO‘LIQ MA’LUMOT BERING

Reja:

1. 
   Yengil metallar
   
2. 
   Kamyob metallar
   

«Kamyob» so‘zi shartli ravishda ishlatiladi. Chunki bu guruhga kiruvchi elementlar soni ko‘paygan va ularni qo‘llash sohasi minglab topiladi. Kamyob elementlarga birinchi navbatda sirkoniy, gafniy, niobiy va tantal kiradi. SIRKONIY. Yuqori sifatli po‘lat qotishmalari, zirx qoplama, o‘tkir keskichlar, o‘tga chidamli qotishmalar, raketa dvigatellari uchun ishlatiladi. Sirkoniy oksidining erish harorati 3000°С.
GAFNIY. Reaktorlarda, qiyin eriydigan qotishmalar olishda ishlatiladi.NIOBIY. Zanglamaydigan po‘lat va qattiqligi bo‘yicha olmosga yaqin turuvchi material. Rangli va kamyob metallar qotishmasini olishda ishlatiladi. TANTAL. Xossalari bo‘yicha niobiyga yaqin. U radioelektronika, kibernetika, raketa texnikasi kabi sohalarda ishlatiladi. Uning gafniy bilan qotishmasi qattiq jismlarning eng yuqori erish harorati –4000 °С ni tashkil etadi.
Sirkoniyning klarki 0,025%. Gafniy tabiatda faqat sirkoniy bilan 2-2% miqdorda uchraydi. Niobiyning klarki 2,4·10^-3%, tantalniki 2,1·10^-4%. Sirkoniy asosan sirkon (ZrSiO₄) va baddeleit (ZrO₂) minerallaridan olinadi.
Kamyob metallarning dunyo bo‘yicha tabiiy zaxirasi 2005 yil ma’lumoti bo‘yicha:

1. Sirkoniy – 38 mln t ni tashkil etadi; shundan 14 mln t (36,8 foiz) JARga to‘g‘ri keladi. Bir yilda dunyo bo‘yicha 870 ming t sirkoniy qazib olinadi, shundan 450 ming t Avstraliya hissasiga to‘g‘ri keladi;

2. Gafniy – 610 ming t, shundan 280 ming t (46 %) JARga to‘g‘ri keladi;
3. Niobiy – 4,4 mln t, shundan 4,3 mln t (97,7 %) Braziliyaga to‘g‘ri keladi. Bir yilda 33,9 t niobiy qazib olinadi. Shundan 29900 t Braziliyada qazib olinadi;
4. Tantal – bir yilda dunyo bo‘yicha 1910 t hajmda qizib olinadi,shundan 1200 t tantal Avstraliya hissasiga to‘g‘ri keladi.
Niobiy va tantal kolumbit-tantalit qatoriga kiruvchi minerallardan olinadi. Piroxlor minerali tarkibida niobiy – 40 %, tantal – 60 % bor.Sirkon va kolumbit ko‘proq ishqorli magmatik tog‘ jinslarida sochma holda uchraydi. Bu elementlar pegmatit, sochma va nurash konlarida uchraydi.


Yengil metallar

Yengil metallar guruhiga ishqoriy xossaga ega bo‘lgan quyidagi elementlar: berilliy, litiy, rubidiy, va seziy kiradi. Ularning solishtirma og‘irligi juda kichik (0,5–1,8) bo‘lganligi uchun «yengil elementlar»deb ataladi.

BERILLIY. Klarki 38·10–4 %. Ko‘proq nordon, o‘rta va ishqoriy magmatik tog‘ jinslarida uchraydi. Berilliy 50 ga yaqin mineral hosil qiladi. Sanoat ahamiyatiga ega bo‘lganlari: berill (10–12 % BeO),fenakit (40–44%), bertrandit (40 %), xrizoberill (20 %). Berill qimmatbaho tosh hisoblanadi. Uning yashil rangli xili «zumrad», moviy ranglisi «akvamarin», osmon ranglisi «sapfir», qizil-yashil ranglisi «aleksandrit» deb ataladi. Berilliy atom texnikasida, samolyot-raketasozlikda, uchqun chiqarmaydigan qotishma olishda va yuqori quvvatli raketa yoqilg‘isi olishda ishlatiladi.

O‘zbekistonda 150 ga yaqin berill ma’danli ochilmalar mavjud bo‘lib, ularda berilliy asosiy, qisman yo‘ldosh element sifatida uchraydi. Konlarning asosiy genetik turlari pegmetit (Lolabuloq ma’danli maydoni), gidrotermal (Sargardon, Ixnach, Chavata, Ustarasoy), skarn (Baqirok, Ko‘ksuv) hisoblanadi.

LITIY. Klarki 2,9 · 10³ %. Ko‘proq nordon magmatik va gilli cho‘kindi jinslarda uchraydi. Litiy 30 ga yaqin mineral tarkibiga kiradi. Ulardan sanoat ahamiyatiga ega bo‘lganlari – spodumen va lepidolit hisoblanadi. Litiy olish uchun asosiy xomashyo sho‘r ko‘llar suvi, dengiz suvi, yerosti mineral suvlari, pegmatitlar va gilli jinslardir. Litiy tabiatda eng yengil element hisoblanadi. Undan kamyob va rangli metallar bilan kotishmalar olinib, xalq xo‘jaligining 150 dan ortiq sohasida, jumladan atom energiyasi, elektrotexnika, kimyo,metallurgiya, sopol hamda plastmassalar olishda ishlatiladi.
Yengil metallarning dunyo bo‘yicha tabiiy zaxirasi 2005-yil ma’lumoti bo‘yicha:
1) berilliy – 80 ming t, shuning 65 % AQSHda to‘plangan. Bir yilda dunyo bo‘yicha 114 t., shu jumladan AQSH 90 t berilliy olinadi;
2) litiy – 4,1 mln t, shundan 3 mln t (73,2 %) Chiliga to‘g‘ri keladi. Bir yilda dunyo bo‘yicha 24 ming t litiy olinadi. Shundan 8 ming t Chilida qazib olinadi.
O‘zbekistonda litiyning sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgan vulkanogen – cho‘kindi Shovozsoy (Toshkent viloyati) koni mavjud. Pegmatit konlaridan Lolabuloq, Ketmonchi kabilarda berilliy, tantal, niobiy va boshqa kamyob metallar bilan uchraydi. Litiyning yuqori miqdori (100 mg/l) Buxoro–Xiva va Farg‘ona neft konlari mineralli suvlari tarkibida aniqlangan.
RUBIDIY va SEZIY asosan fotoelementlarda, elektron hisoblash mashinalarida ishlatiladi. Rubidiy bulardan tashqari elektronlarni nurlantiruvchi sifatida ham qo‘llaniladi. Rubidiy va seziy asosan kaliyli tuzlardan ajratib olinadi.


Adabiyotlar:


1. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka taxdid, barqarorlik shartlari va kafolatlari. T. 1997.
2. O‘zbekiston respublikasining yer to‘g‘risidagi qonuni.
3. Betextin A.G. Mineralogiya kursi. T. «O‘qituvchi», 1969.
4. Qo‘shmurodov O., Qodirov M.H. Petrografiya. T. «Universitet», 1994.
5. Qo‘shmurodov O., Umarov A.Z., Ishbayev X.D. Kristallografiya. T. «Universitet», 2004.
6. Qo‘shmurodov O., Koneyev R.I., Umarov A.Z. Mineralogiya.
T. «Universitet», 2005.
7. Qodirov M.H., Shorahmedov Sh.Sh. Geolog iyadan amaliy mashg‘ulotlar. Toshkent, «O‘zbekiston», 1994.
8. Qo‘shmurodov O. Foydali qazilmalar (ma’ruzalar matni).
«Universitet», 2002.
9. Tursunov M.X. Foydali qazilmalar. TDTU, 2000.