Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu


Download 3.88 Mb.
Pdf ko'rish
bet44/58
Sana21.02.2017
Hajmi3.88 Mb.
#897
1   ...   40   41   42   43   44   45   46   47   ...   58

 

“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.

 

Ə

dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası 



Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu

 



 

www.kitabxana.net

 



 

Milli Virtual Kitabxana 

 

331 


tarixdənsonrakı dövrdə də tükənməyəcəkdir.  Fələstinlilər və kürdlər, siqhlər və tamillər, 

irland katolikləri və vallilər, ermənilər və azərbaycanlılar öz incikliklərini yığacaq və 

saxlayacaqlar.  Buradan belə çıxır ki, terrorizm də, milli azadlıq müharibələri də 

gündəlikdə qalacaqdır.   Lakin ciddi münaqişələr üçün hələ də tarixin çərçivəsində qalan 

iri dövlətlər lazımdır, onlar isə lap vaxtında tarix səhnəsini tərk edirlər. 

Tarixin sonu kədərlidir.  Tanınmaq uğrunda mübarizə, adi mücərrəd məqsəd naminə 

həyatınla risk etməyə hazır olmaq, cəsarət, təxəyyül və idealizm tələb edən ideoloji 

mübarizə 

 bütün bunların əvəzinə iqtisadi fayda, sonsuz texniki problemlər, ekologiya 



barəsində qayğılar və istehlakçıların hədsiz tələblərinin ödənilməsi.    

Tarixdənsonrakı dövrdə nə incəsənət, nə fəlsəfə var — yalnız bəşər tarixinin səliqə ilə 

qorunan muzeyi vardır.  Mən özümdə və ətrafımdakılarda o dövr, tarixin mövcud olduğu 

dövr üçün nostalgiya hiss edirəm.  Bir müddət bu nostalgiya rəqabət və münaqişələri 

qidalandıracaqdır.  Tarixdənsonrakı dünyanın labüdlüyünü qəbul etməklə  mən Avropada 

1945-ci ildən sonra özünün Şimali Atlantika və Asiya qolları ilə birlikdə yaradılmış sivi-

lizasiyadan ötrü ən ziddiyyətli hisslər keçirirəm.  Bəlkə də bu çoxəsrlik üzüntü, süstlük 

tarixi daha bir start götürməyə məcbur edəcəkdir? 

 

 

Francis Fukuyama, 

 “The End of the History?”,  

National Interest, Summer, 1989 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 


 

“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.

 

Ə

dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası 



Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu

 



 

www.kitabxana.net

 



 

Milli Virtual Kitabxana 

 

332 


Bertran Rassel 

 

DİNİN MAHİYYƏTİ 

 

  Ənənəvi dinin iflası, kilisə müdafiəçilərinin göz yaşlarına, köhnə fikirlərdə isə yalnız  



xurafat və mövhumat görənlərin sevincinə səbəb olan şəksiz bir hadisə kimi ortaya çıxdı. 

Lakin doqmaların ortadan qaldırılması dinin həyatdaki yerini hələ müəyyən etmir. Hesab 

olunduğu kimi, doqmalar  özü-özluyundə deyil, düşüncələri istiqamətləndirdiklərinə, 

dünyaya müəyyən münasibət formalaşdırdıqlarına, həmçinin sonlu «mən»in 

bəsitliyindən, istəklərin və gündəlik qayğıların buxovundan azad olan  bütöv  həyatın 

yönləndirilməsinə imkan yaratdıqlarına görə lazım idilər. Lakin belə həyat ehkamlarsız 

(doqmalarsız) da mümkündür və bunu keçmiş dinlərə inamını itirənlərin laqeydliyi də 

ləğv edə bilməz. Dindən ilham alan əməllər böyük məqsədlərə yönəlibdir, lakin bu 

əməllərin zəruriliyi açıq-aydın dərk edilməməkdə idi. Əməllərin arxasında dayanan 

məsləklər çox dərin və instinktivdir, lakin həyatlarını bunların üzərində quranlar bu 

məsləklər haqqında əksər hallarda heç nə bilmir. Ola bilsin ki, din—məslək yox, hisslər 

üzərində qurulur. Bu hisslər inam sahəsinə daxil olarkən, xeyir və şər barədə mülahizələr 

yarada bilər; axı hiss, intellektin köməyinə gəlmədən də fəaliyyətdə həlledici rol 

oynamağa qadirdir. Demək olar ki, dinin mahiyyəti—məhdudiyyətlərdən azad olmaq, 

insanları fani arzu və cılız düşüncələr məhbəsindən  xilas edən bütöv həyata can 

atmaqdadır. Lakin əsil azadlıq gətirən din, yalnız ehkam (doqma) buxovlarından imtina 

edən  dindir. Çünki insan təbiətinə zidd olan ehkamlar son nəticədə qandala çevrilir.  

 İnsan qəlbi allah və heyvanın özünəməxsus qatışığı olmaqla, iki başlanğıcın mübarizə 

arenasıdır: biri qismən, bəsit, xudbin olan, digəri isə ümumi, sonsuz və təmənnasız, 

qərəzsiz olandır. İnsan və heyvanda eynilik təşkil edən sonlu həyat cismə bağlıdır və 

dünyaya «burada» və «indi» mövqeyindən baxır. Öz «mən»inə xidmətə əsaslanan sevgi 

və nifrət sonlu həyata məxsusdur. Kişi və qadın, valideyin və övlad sevgisi instinkt 

çərçivəsinə tabe olmaqdan əl çəkəndə sonsuz olur. Düşmənlərə nifrət, müttəfiqlərə rəğbət 

hisslərini adamlar digər sürü heyvanlarla paylaşmaqdadır; onlar Kainatın yerləşdiyini bir 

mərkəzin, bir mübarizə aparan «mən»in ətrafında zənn edirlər. Bizi digərlərindən və 

Kainatdan ayıran nə varsa sonlu həyatda da var; başqalarında ola bilməyən fikir və 

arzuları, bütün yanlışlıqları və səhvləri, düşmənçiliyə gətirib çıxaran bütün ambisiyaları o 

(sonlu həyat) yaradır.  

Həyatımızın sonsuz hissəsi dünyaya xüsusi nəzərlə baxmır: onun işığı, tutqun səmadakı 

günəş şəfəqinə bənzəyir. Onun üçün keçmiş əsrlər və uzaq məkanlar yanımızda bu gün 

mövcud olan bir əşya kimi realdır. Fikir sahəsində o, duyğu həyatından yüksəyə qalxır, 

bütün insanlar üçün ümumi və aydın olanın axtarışındadır. Arzu və iradə sahəsində o, 

«mənim» və ya «sənin» xeyrinə yox, ümumi səadətə yönəlibdir; hisslər sahəsində 

məhəbbəti yalnız özünə  arzulayanlara deyil, hər kəsə verir. Sonlu həyatdan fərqli olaraq 



 

“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.

 

Ə

dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası 



Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu

 



 

www.kitabxana.net

 



 

Milli Virtual Kitabxana 

 

333 


o,  təmənnasızdır  (qərəzsizdir); və bu  təmənnasızlıq (qərəzsizlik) təfəkkürdə həqiqətə, 

əməldə ədalətə və hissdə isə ümumi sevgiyə gətirib çıxarır. Insan və heyvanda eynilik 

təşkil edən təbiətdən fərqli olaraq, sonsuz həyat bütün  mövcudat və mahiyyət 

universumunu  bütövlükdə maneəsiz əhatə edir. Sonsuz həyatda heç bir şəxsi məqam 

yoxdur, onun fikir və istəkləri hamıya ümumi ola bilər; çünki onlar «burada», «indi» və 

«mən»in müstəsnalığından asılı deyillər. Beləliklə, sonsuz başlanğıc dünyanın birlik 

prinsipidir, sonlu başlanğıc isə onu bölən prinsipdir. Bir adamın sonsuz təbiəti və digər 

adamın sonsuz təbiəti arasında ciddi münaqişə yarana bilməz: onların təcəssümü qeyri-

kamil olsa da, onlar  bir-birini tamamlayır. Başqa-başqa adamların sonsuz təbiətlərinin 

müxtəlifliyi təsadüfidir və bütün insanlardaki sonsuz olan, ümumi təbiəti təşkil edər. 

Yuxarıda deyilənlərdən  belə nəticəyə gəlmək mümkündür ki, müxtəlif adamlara məxsus 

olan bütün sonsuz təbiətlərin ittifaqı mövcuddur, sonlu təbiətlərin ittifaqı isə yoxdur. 

Içimizdəki sonsuz olan artdıqca, biz də bütöv ümumi, hər birimizdəki sonsuzu çulğalayan 

təbiətin həyatıyla daha dolğun yaşamağa başlayırıq.  

Özünü müdafiə istəyi ilə hərəkət edən sonlu «mən», təbiətimizin sonsuz hissəsi ətrafında 

məhbəs divarları ucaldar və onu sonsuzun varlığını təşkil edən azad bütöv həyatdan 

qorumağa çalışar. Sonlu «mən» hakimliyə yönəlib: o, dünyanı, «burada» və «indi»dən 

gələn ümumi mərkəzli çevrələr kimi, özünü isə arzu olunan cənnətin allahı kimi görür. 

Ümumi ruh bu baxışa gülər, lakin sonlu «mən» öz arzusunu həyata keçirmək və 

zəhlətökən tənqidçidən yaxa qurtarmaq ümidini itirmir. Əksər adamlar üçün sonlu «mən» 

əbədi olaraq ümumi ruhun məhbəs gözətçisi olaraq qalır; başqaları özü üçün buradan 

hərdən və qısa müddətli olaraq qaçma imkanı yaradır. Məhbəs divarlarını tamamilə 

uçurmağa və ümumi ruhu daima azad etməyə çox az adam nail olar. Məhbəsdən qaçış, 

həyatın ayrı-ayrı məqamlarına və fikirlərinə bambaşqa, ali dünyadan işıq kimi özünə yol 

tapıb gələn bir sonsuzluq gətirər. Düşmənçilik arasında gözlənilməz gözəllik, 

düşünməyən sevgi və ya yarpaqlar arasında gecə küləyinin səsi, bunların hamısı bizə 

münaqişə və gərəksiz fani qayğılardan azad, qorxusuz, rahat həyatın mümkünlüyündən 

xəbər verə bilər. Sonsuz olanlar haqda bilgilər, sözsüz ki, adi həyatın ən ətraflı 

biliklərindən də daha  dərinə kök salır. Bu görüntüylə aşıb-daşan həyat mübarizədən 

azaddır, bu — bütöv olanla harmonik bir həyatdır, yəni sonlu «mən»in instinktiv 

istəklərindən ucaldılan məhbəs divarlarından kənara çıxan həyatdır.  

Dində o mühüm  olanın mənbəyi məhz qəfil müdriklik hissidir. Mistisizm bu hissi adi 

inanclarımızdan daha dərin, həqiqi və bütöv dünya ilə görüş kimi izah edir. O, nazik 

pərdə arxasından  ilahi əzəməti görür, bir qayda olaraq tutqun, lakin hərdən son dərəcə 

heyrətamiz parlaq görür. Mistisizm, gündəlik həyatımızdaki hər cür şəri kölgə, illüziya, 

boşluq sayır. Şərin arxasında parlaq dünya görənlərin nəzərində isə bu illüziya, kölgə və 

boşluq yox olur. Lakin bununla da mistisizm güvəndiyi  öz təcrübələrinin dəyərini 

azaltmış olur. Duyduğumuz sonsuzluğu, adətən sonlu görünənlərdən fərqli olan yeni 

obyektləri qavramaqla izah edə bilmərik. Çox ehtimal ki, bu, həmin obyektlərə qeyri-

şəxsi,sevgi dolu, geniş baxışla izah edilir.  Kor təbii məqsədlərimizə çatmaq üçün hər 

şeyə ve hadisəyə vasitə kimi baxmaqla sonsuzluq izah ediməz. Gözəllik və sükünət 


 

“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.

 

Ə

dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası 



Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu

 



 

www.kitabxana.net

 



 

Milli Virtual Kitabxana 

 

334 


hansısa bir axirətdə deyil, gerçək, gündəlik həyatda, hadisə və fəaliyyətlərin lap içindədir. 

Lakin bu, ümumi  ruhun gözünü dikdiyi gündəlik həyatdır, bu, ümumi ruhla ilhamlanan 

fəaliyyət və hadisələrdir. Şər və ötərilik illüziya deyil, sadəcə ümumi ruh, qeyri-kamilliyi 

özündə maneə saymayan bir sevgi aşkarlayır və dünyanı  özünə məxsus olan seyrin 

birliyi ilə sülhə, yekdilliyə çağırır.  

Sonlu «mən»in həyatından sonsuz bütöv həyata keçid, mütləq özünü həsretmə tələb edir. 

Bu zaman şəxsi iradə qeybə çəkilir və ürək özünü Kainatın tam tabeliyində hiss edir. 

Hərdən elə olur ki, hansısa bir şəxsi səadət naminə aparılan qızğın mübarizədən sonra 

gizli və ya zahiri ehtiyac duyulur, bütün istəklərimizi özünə hopduran bu mübarizədən 

imtina hissi ortaya çıxır. Heç bir başqa istək olmayan yerdə iradədən çəkinmə ehtimalı 

bir hal kimi meydana gəlir. O zaman ruh artıq özünü dünyaya zorla qəbul etdirmək 

istəmir və eyni zaman da hər hansı bir təsirə açıq olur. Məhz belə məqamda ilk dəfə 

olaraq özü ilə bərabər ümumi sevgi və səcdə gətirən seyredici baxış yaranır. Ümumi 

səcdədən fərəh yaranır, ümumi sevgidən isə yeni istək. Bu zaman bizim sonsuz 

təbiətimizdən yoğrulan iradənin yönəldiyi ümumi səadət axtarışı doğulur. Beləliklə, sonlu 

«mən»in ölümünə bənzər özünüinkar yolu ilə yeni səadət və böyük ümidlərlə dolu daha 

geniş baxışlı yeni həyat yaranır.  

Sonsuz həyat inancını və halını yaradan özünüinkar əməlinə qərar vermək bəzi adamlar 

üçün o qədər də çətin deyil. Çünki onlar hər şeyi bilən Tanrıya inanır və Ona itaəti bir 

borc, görəv olaraq düşündüklərinə görə o mütləq varlığa  tapınırlar. Lakin mahiyyət 

etibarı ilə özünüinkar Tanrıya olan bu inamla bağlı deyil. Düzdür, bütün keçmiş dinlər bu 

və ya digər dərəcədə bir növ varlığın təbiətini və məqsədlərini şərh edən ehkamlardan 

(doqmalardan) asılı olmuşlar. Bu doqmalar isə o zamanlar bir növ nəzəriyyə kimi qəbul 

olunurdu. Ənənəvi dinin dağılması hər bütün doqmatik dinlərə şübhəylə yanaşma 

baxışını yaratmışdır. Bu dağılma, təbiətləri etibarilə dindar və mənəvi baxımdan sağlıqlı 

olan bir çoxları üçün dini gözdən saldı. Buna görə də keçmişin inanclarını qəbul 

etməyənlər və bununla da dini dünyagörüşünün ehkamsız mümkün olmadığını sananlar 

həyatda sonsuz olanı itirir, düşüncələri isə yalnız gündəlik həyatın qayğıları ilə 

məhdudlaşır. Onlar həyat bütövlüyü hissini itirir, izahi mümkünsüz olan mərhəmət və 

bəşəriyyətə yararlı olma duyğusundan məhrum qalırlar. Onlar bütüncül (hər şeyi ehtiva 

edən) baxışın görüb seçdiyi əzəmətli gözəlliyi görmürlər. Onlar görmürlər ki, məhəbbət, 

insanla kainatin vəhdətdə olduğu fərqli bir dünyaya yol açır. Bu səbəbdən də onların 

dünyagörüşləri kasad, həyatları isə cılız olur. Düzgün hərəkət etmək amacı ilə onlar təmiz 

əxlaq qaydalarına üz tutur, lakin sonsuzluğa susamışlar üçün təmiz əxlaqın motivləri, 

amilləri şübhəsiz ki, kifayət etmir. Buna görə də intellektual səmimiyyətin qəbul etmədiyi 

ehkamlardan asılı olmayan dinin qorunub-saxlanılması ümdə məsələdir.  

 Xristianlığın bəzi prinsiplərinin mühafizəsi arzu olunandır: bunlar, səcdə, itaət və 

sevgidir. Bu dində səcdə Tanrıya edilir. İtaət, qaçılnılmaz olan Tanrı iradəsinin  

qarşısında təslim olmaqdır. Sevgi isə öz yaxınlarına, düşmənlərinə və ümumiyyətlə hər 

kəsə insani münasibət göstərməkdir. Xristianlığın  təbliğ etdiyi ümumi və eyni zamanda 



 

“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.

 

Ə

dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası 



Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu

 



 

www.kitabxana.net

 



 

Milli Virtual Kitabxana 

 

335 


əsil olmaq istəyən hər bir sevgi yəqin ki, qeyri-müəyyən bir şəkildə itaət və səcdədən 

asılıdır. Bunlar isə xristianlıqda aldıqları formaya görə öz növbələrində Tanrıya inamdan 

irəli gəlir. Ona görə də bu inam bəzilərini qane etmədiyi üçün qəbuledilməz olar. Yəqin 

ki, ali səadət və ali qüvvənin birlikdə olmasına inamımız itəndə səcdədə də nələr isə 

itirilir. Lakin bir çox elementləri qorumaq mümkündür və əsl dini-mənəvi həyat üçün bu, 

görünür ki, yetərlidir. Tanrıya inam olmayanda itaət də çətinləşir. Çünki dünyada açıq-

aydın şər olaraq görünən bir hadisənin əslində xeyirdən ibarət  olmasına əminlik 

əsassızdır, lakin bu mümkündür. Buna nail olanda isə böyük əziyyətləri ötüb keçərək, 

dərk edilən itaət hər hansı bir xristian itaətindən daha nəcib, dərin və təsiredici olur. Ona 

görə də ehkamların (doqmaların) buxovlarından azad edilmiş din bir çox vəziyyətlərdə 

ideallarımızın gec-tez gerçəkləşəcəyini inandıran doqmatik və ənənəvi dinlə müqayisədə 

daha möhtəşəm və mənəvi ola bilər...  

Səcdəni  təyin etmək asan deyil, çünki insanın dəyişməsi və inkişafı ilə səcdə də daha 

inkişaf etmiş və dəyişmişdir. İnkişaf etməmiş dinlərdə səcdənin səbəbi yalnız qorxu ilə 

izah edilə bilər. Güclü olan hər şeyə səcdə edirdilər. Bu element (gücə səcdə)  əksər 

hallarda güc qarşısında yaranan qorxu və ehtiramdan törəyən Tanrıya səcdədə də 

mövcuddur. Ancaq sonralar qorxunun yerini tədricən artan məhəbbət tutur və gəlişmiş  

ibadətdə qorxu tamamilə yoxa çıxır. Qorxuya üstün gəldikdə, seyretmə sevinci ortaya 

çıxır. Lakin səcdə yalnız sevinc deyil, bunun yanında həmçinin çətin müəyyənləşdirilən 

ehtiram və sirr duyğusu da olmalıdır. Bu üç amil, güman ki, səcdənin istənilən ali 

formaları üçün mühümdür.  

İki tür səcdə mövcuddur: 1- Obyektinin (səcdə edilənin) xeyirxah olmasını tələb edən 

seçici səcdə, 2- xeyir və ya şərdən asılı olmayan hər bir mövcud reallığa təmənnasız 

(qərəzsiz) səcdə. Bunları fərqləndirmək lazımdır. Eyni zamanda bu aşağıdaki qavramları 

da ayırmaq və aydınlatmaq lazımdır: yalnız gerçək obyektlərə səcdə bir də ideallar 

aləminə məxsus olanlara səcdə. Bunları gerçəkliyə və ideala səcdə adlandırmaq 

mümkündür. Bunlar Tanrıya səcdədə birləşir, çünki Tanrı gerçəklikdə mövcuddur və 

ideal olanı tam olaraq təcəssüm edir.  

Tanrıya səcdə seçicidir, çünki nəzərdə  Tanrı mərhəməti tutulur. Böyük insanlara və ya 

böyük əməllərə, ümumiyyətlə müəyyən müstəsnaslığa sahib olan və bizdə heyrət doğuran 

hər şeyə də səcdə  bu şəkildə seçicidir. Bu tür səcdə əksər gerçəklikdə olana aid ola bilsə 

də bütöv kainata qarşı dini münasibət yaratmır. Yalnız qadir yaradıcı Tanrıya və hər şeyə 

təsir buraxan panteistik birliyə iman gətirənlərdə Varlığa dini münasibət yaranır. Belə 

inama sahib olmayanlar üçün isə seçici səcdə öz əsil obyektini yalnız seyretmədə 

yaradılan ideal səadətdə  tapır. Dini həyat üçün ideal səadət ümumiyyətlə vacibdir, çünki 

o əməlləri əsaslandırır və ümumi sevginin duyduğu ümumi səadət cəhdinə məzmun verir. 

İdeal səadəti tanımadan və ona səcdə etmədən insan sevgisi kor olur; o, sevdikləri 

adamlar üçün xoşbəxtliyin harada axtarılmasını bilmir. Gerçək dünyada xeyirin hər tür 

təcəssümü, ən azından qısalığına görə, qeyri-kamildir. Kamilliyə olan ehtiyacımızı yalnız 

ideal səadət tamamilə təmin edə bilər. Yalnız bu, hakimiyyətə tabe olma və istəyin 



 

“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.

 

Ə

dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası 



Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu

 



 

www.kitabxana.net

 



 

Milli Virtual Kitabxana 

 

336 


imkana qurban verilməsini tələb etmir; yalnız bu, təfəkkürü faktlar qarşısında qul kimi 

əyilməyə məcbur etmir. İdeal səadətin obrazı,  dünyanın bizə verdiyi yaratmaq imkanı 

qədər səadət fraqmentlərinin fəal axtarışına sonsuz perspektivlər açır. Lakin ideal səadətə 

səcdə, kamilliyin seyrindən doğan fərəh gətirərkən, gerçək aləmin qeyri-kamilliyi 

səbəbindən özü ilə ağrı-acılar da gətirir. Ancaq ideal səadətə səcdə edilərsə, insanda sanki 

düşmən qüvvələrin arasında yaşanan tənhalıq hissi baş qaldırar. Ona görə də dini əmələ 

ehtiyac olmasına rəğmən bu növ səcdə özü-özlüyündə kifayət etmir. Bu səcdə seyr 

aləmindən əl çəkməyə və — uğura ümid az olsa da — xeyiri burada, gerçək dünyada, yer 

üzündə yaratmağa məcbur edən birlik hissini yaratmır.  

Bunun üçün mövcud olana səcdə etmək lazımdır. Tanrıya inam varsa bu tür səcdə seçici 

ola bilər, çünki Tanrı mövcuddur və büsbütün xeyirdir. Tanrıya inam yoxdursa, belə 

səcdəni böyük insanlara  və böyük nailiyyətlərə etmək olar, lakin bu hər zaman çətindir.  

Ona görə ki, bu obyektlər qeyri-kamil və nadirdir. Hər mövcud olana səcdə seçici 

olmamalı və səcdə olunanın xeyirxah xasiyyətli olması haqda fikir daşımamalı; o təbii və 

qərəzsiz hiss olmalidir.  Mövcud olanlarda sirr, sevinc və bunlarla birgə hər canlıya qarşı 

sevgi arayıb tapan seyretmə qabiliyyəti bu cür səcdəyə imkan yaradır. Hər zaman hesab 

edilirdi ki, qərəzsiz (təmənnasız)  səcdə Tanrıya inama əsaslanır, çünki bu tür səcdə bütün 

mövcud olanın xeyir xasiyyətli olması fikrini özündə cəmləşdiribdir. Əslində isə o 

ümumiyyətlə heç bir fikiri nəzərdə tutmur  və buna görə də ehkamlardan asılı və yanlış 

ola bilməz. Bu səcdənin ideal səadətlə ilişkisi bizə gerçək dünya haqqında rəylərdən asılı 

olmayan inam verir. Sonuç etibarı ilə bu da ənənəvi dinin  prinsiplərini şübhə altına alan 

möhkəm və tutarlı dəlillər ortaya qoyur.  

Beləliklə, din iki müxtəlif səcdə növlərinin birləşməsi nəticəsidir: səadətə yönələn seçici 

səcdə (çünki o xeyirdir) və bütün mövcudluğa yönələn təmənnasız (qərəzsiz) səcdə. 

Bunlardan birincisi teizmin, ikincisi isə panteizmin mənbəyidir, lakin nə birincidə, nə də 

ikincidə inam onu törədən səcdənin labüd nəticəsi deyil. Seçici inamın obyekti 

ümumdünyaya məxsus olan ideal xeyirdir. İnsanlar ümumini unudub belə güman etdilər 

ki, ideal səadət varlığı yoxdur, O, gerçək dünyaya məxsus deyil və buna görə də səcdə 

obyekti kimi xidmət edə bilməz. Onlar Tanrıya inam olmayan yerdə səcdənin də 

olmadığını düşündülər. Ancaq dünyanın ümumi tədqiqi göstərir ki, bu, belə deyil: səcdə 

obyektinin mövcudluğu mütləq şərt deyil; eyni zamanda səcdə obyektinin daha  

mükəmməlliyini arzu etmək də  çox vacibdir. Təmənnasız səcdənin obyekti bütün 

mövcud olandır; belə halda obyektin mövcudluğunu bilsək də, onun xeyir və ya şər 

olmağı naməlumdur. Lakin arzu səcdə üçün olduqca vacibdir ki, o, mümkün qədər daha 

da yaxşı olsun. Panteizm, təmənnasız səcdənin seyredici fərəhindən və sonuncunun 

Kainata baxışlarının vəhdətindən irəli gələrək yanlış hesab edirdi ki, bu cür səcdə 

xeyirxahlığa inamı və Kainatın birliyini güman edir. Təmənnasız səcdə üçün bu inam 

Tanrıya olan seçici səcdə qədər lazımdır. Hər iki səcdə yan-yana mövcuddur və 

ehkamlara ehtiyac duymurlar: birinə obyektin olması yox, mərhəmət gərəkdir; digərinə 

isə mərhəmət yox, obyektin mövcudluğu lazımdır .  



 

“Çağdaş dünya ədəbiyyatı. Ədəbi söhbətlər. Müsahibələr.”.

 

Ə

dəbi-kulturoloji tərcümə e-Antologiyası 



Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu

 



 

www.kitabxana.net

 



 

Milli Virtual Kitabxana 

 

337 


İtaət. Şərin və qeyri-kamil xeyirin çox olduğu dünyada heç bir gerçək din ruha arzulanan 

rahatlığı vermir və onu hərəkət etmək zərurətindən azad etmir, lakin o (din), dəf etməyə 

gücümüz çatmayan şər qarşısında  itaət ruhi sakitlik verə bilər. Xristianlıq inanır ki, 

mövcud olan şər Tanrının iradəsinə uyğun olduğundan, əslində şər ola bilməz. Amma bu 

nöqteyi nəzər xeyir və şər kriteriyalarımızı  dəyişməyi tələb edir, axı yanlış rəylərə 

əsaslanmayan hər bir  baxışa görə mövcud olanın əksəriyyəti şərdir.  Bundan əlavə, 

məntiqi surətdə sona çatdırılan belə inam əməli səbəbsiz qoyur, çünki itaət üçün təklif 

edilən özül (yəni «həyatda baş verənlərin hamısı yaxşılığa doğrudur» fikri) yaxşılığa 

atılan cəhdlərimizi mənasız, artıq edir. Lakin bu nəticədən qaçmaq istərkən Tanrı 

qüdrətini və iltifatını məhdudlaşdırırıq, itaət öz bünövrəsini itirir, çünki baş verənlər 

Tanrının razılığı ilə olmaya da bilər, o, hətta, Tanrı iradəsinin əksinə xeyir olmaya da 

bilər. Bu səbəbdən xristianlıq çox zaman itaətə uğurlu imkan yaratsa da və fəaliyyətə dini 

səbəb, əsas versə də, onun bu «uğurları» əslində düşüncələrdə qatma-qarışığın 

nəticəsidsr; insanlar aydın görməyə başlayarkən, bu dolaşıqlıq açılır.  

Həll edəcəyimiz problem xristianlıq qarşısında duran problemlərdən xeyli çətindir.  

Qaçılmaz olanın xeyir və ya şər olmasının mühakiməsindən çəkinərək, qarşısında təvazö 

etməyi, itaəti  öyrənməliyik: xristianların ―allah deyən olsun‖ kəlməsini söyləməyə vadar 

edən hissdən özümüzü saxlamalı və eyni zamanda hadisənin şər də ola biləcəyini etiraf 

etməliyik.  

Hansı dinə qulluq edib-etməməyimizdən asılı olmayaraq itaət daim yüksək əxlaqi intizam 

tələb edir. Lakin din, bu nizama riayətə kömək göstərir və onun tərəfindən törədilən  

ağrıya haqq qazandırır. İki müxtəlif, lakin bir biri ilə əlaqədə olan itaət növləri var: biri 

şəxsi iztirablarımızın qarşısında, digəri dünyada mövcud olan fundamental şər qarşısında. 

Şəxsi iztirablar qarşısındaki itaət təmənnasız (qərəzsiz) iradənin yaranmasına gətirib 

çıxardan tabeçilik məqamında baş verir. Şəxsi həyat bütün düşüncə və istəklərimizi 

özünə çəkəndə əzabçəkən üçün çıxışsız məhbəsə  çevrildiyindən insan tabeolma 

məcburriyətində qalır. İtaətkarlıq, fikirləri azad edir və iradəni əvvəllər gündəlik istənilən 

şəxsi mənfəətlər arxasında gizli qalmış yeni məqsədlərə yönəldir.  Onda yüksək seyretmə 

və ümumi sevgi bizi həyatımızdan utanmağa vadar edir, iradə isə qaçınılmaz olan 

hadisəyə qarşı qəti etirazdan geri çəkilir və göründüyü kimi bir qədər müyəssər, daha 

ümumi xeyirə yönəlir. Beləliklə şəxsi iztirablar qarşısında itaət, ümumi sevgi və qərəzsiz 

iradə üçün vacib amillərdəndir. İtaət pis olanı yaxşı saymaq deyil: itaət, əzabdan, 

hiddətdən və əbədi peşmançılıqdan azad olmaqdadır. Ümumi sevgimiz güclü olsa, 

kimlərinsə tərəfindən  zərbə dəyəndə, qəzəb və hiddət hisslərini yaşamarıq. Seyredici 

azadlığa çıxmaq arzusu olan yerdə əbədi peşmançılığa yer yoxdur. Seyretmə hissinə adət 

edən şəxs həyatda ona azadlıq verən fikirlərdən uzun müddətə yayılmasına imkan 

verməz. Çünki belə fikirlərin olmadığı zaman o, sonsuzu sonluya bağlayan  bir cılızlıq və 

nalayiqlik  hiss edəcək. Belə seyretmə və ümumi sevgi, şəxsi fəlakətlər qarşısında itaət 

yaradır.  


Download 3.88 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   40   41   42   43   44   45   46   47   ...   58




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling