Yer osti suvlarining balansi va zaxirasi

GIDROGEOLOGIK IZLANISH USULLARI

Turli gidrogelogik sharoitda utkaziladigan gidrogeologik kidiruv ishlari uziga xos xususiyatlarga ega. Suvli gorizont turiga karab gidrogeologik kidiruv ishlarining tarkibi, xajmi, uslubiyati turlicha buladi.

Bu xususiyatlarni yer osti suvlarining asosiy turlarini, ya`ni buloklar daryo voxasidagi yer osti suvlari, tog oldi rayonlaridagi yer osti suvlari va katlamlar orasidagi bosimli suvlarni (artezian suvlarni) kidirish misolida kurib chikamiz.
Buloklarni kidirish 1:50000 masshtabli gidrogeologik s`yomka yordamida bajariladi. Bunda asosan bulok suvining sarfi, ximiyaviy tarkibi, xarorati va boshkalar urganiladi. Katta buloklar chikadigan uchastkalarda burg kuduklari kovlanadi, bunda suvli tog jinslarining geologik-litologik tuzilishi aniklanadi, geofizik ishlar yordamida rayonning umumgeologik tuzulishi urganiladi, suvning yer gorizontiga chikish maydonlari belgilanadi. Bularning rejimi batafsil urganilib, suv ta`minoti uchun yarokliligi baxolanadi. Yirik buloklarni kaptaj kilish (ekspluatatsiyaga moslashtirish) tasdiklangan suv zaxiralari asosida olib boriladi.
Daryo voxalaridagi yer osti suvlari tulik gidrogeologik ishlar kompleksi yordamida kidiriladi. Bu narsa allyuvial tog jinslari yer osti suvlariga boy bulishi bilangina emas, balki bu yotkiziklar tarkibining va filtratsion xossalarining uzgaruvchanligi bilan boglikdir. Daryo voxasidagi grunt suvlarini urganishda bu suvlar bilan daryo suvlari urtasidagi boglanishni aniklash katta axamiyat kashf etadi, bu esa uz navbatida yer usti suvlari xisobiga yer osti suvlarining ifloslanish darajasini aniklashga imkon beradi.
Gidrogeologik kidiruv ishlari uch boskichda olib boriladi: kidirish ishlari, dastlabki razvedka va mufassal razvedka, yaxshi urganilgan rayonlarda esa dastlabki razvedka va mufassal razvedka boskichlarida olib boriladi. Bunda markaziy burg kudukdan suv chikarilib, ikki nur buyicha joylashgan 4 - 5 ta kuzatish kuduklarida yer osti suvlari satxining uzgarishi urganiladi. murakkab tabiiy sharoitga ega bulgan rayonlarda bir necha oy davomida tajriba-ekspluatatsion suv chikarish ishlari olib boriladi. Geofizik usullardan bu boskichda keng foydalaniladi.
Mufassal razvedka boskichida olib boriladigan ishlar suv olish inshooti sxemasini kuzda tutgan xolda olib boriladi.
Doimiy okar suvlarga ega bulgan daryo voxalarida suv olish inshootlari daryo kirgogiga parallel ravishda, shaxar va kishloklardan yukoriga tomon (okimga karshi) joylashtiriladi. Mufassal razvedka boskichida burgulangan kuduklar orasidagi masofa bir necha un metrdan bir necha yuz metrgacha bulishi mumkin, bu rayon tabiiy sharoitining murakkabligiga boglik. Kamdan-kam xollarda suvolish inshooti allyuvial suvli gorizont tarkalgan maydonda bir tekis joylashtiriladi. Buning sababi shundaki, daryo suvlarining sarfi vakt davomida bir xil bulmaydi. Mufassal razvedka ishlarida xal kilinadigan asosiy masalalardan biri suv olish inshootini tashkil etuvchi burg kuduklarining uzaro ta`sirini aniklash. Bu masalani xal kilish maksadida birdaniga 2 va 4 ta kudukdan suv chikariladi. Xamma xollarda statsionar rejimli kuzatish ishlari olib boriladi.
Tog yon bagirlaridagi suvli gorizontni urganish uchun butun maydon buylab mufassal gidrogeologik s`yomka ishlari olib boriladi. Burg kuduklari yer osti suvlari okimi yunalishi buyicha toglik rayondan tekislikka karab va unga perpendikulyar ravishda joylashtiriladi.
Bunda chizikli tipdagi suv olish inshootining uzunligi 20 - 30 km ga yetadi. Kidirish uchun muljallangan burg kuduklarining uzunligi 200 - 300 m ni ba`zan 600 m ni va undan ortikrokni tashkil etishi mumkin, bu suvli gorizontning kalinligiga boglik. Burg kuduklari kovlanib bulingandan sung suv chikarishning xamma turlari (bitta burg kudukdan; burg kuduklar gruppasidan, bir necha burg kudukdan baravariga tajriba-ekspluatatsion suv chikarish) utkaziladi. Tog oldi rayonlari yer osti suvlarining rejimi juda uzgaruvchanligi sababli, yer osti suvlarining rejimi uzok vakt urganiladi. Agar gidrogeologik sharoit yaxshi urganilgan bulsa, yer osti suvlarini tekshirish ikki boskichda olib boriladi: dastlabki va mufassal. Kup xollarda bu ikki boskichni kushib, suv olish inshootini loyixalash bir boskichda olib boriladi.
Artezian suvlarining urganilganligi darajasiga karab kidirish ishlari uch, ikki (dastlabki va mufassal) boskichda olib boriladi yoki bir (mufassal) boskichda olib boriladi.
Yaxshi urganilgan platforma tipidagi artezian xavzalarida gidrogeologik s`yomka ishlari utkazilmaydi.
Mufassal razvedka ishlari uchun uchastkalar geologik va gidrogeologik materiallar asosida tanlab olinadi. Tanlangan uchastkalarda chukurligi 200 - 300 m, ba`zan 800 m va undan chukur bulgan burg kuduklari kaziladi. Xar bir kudukdan tajriba uchun suv chikarish ishlarining xamma turlari olib boriladi. Xar bir kudukda geofizik ishlar tulik utkazilishi shart.
Boshlangich davrda xamma bosimli suvli gorizontlar urganiladi. Mufassal razvedka boskichida esa fakat istikbolli suvli gorizont urganiladi. artezian xavzalarida suv olish inshooti maydon tipida joylashtiriladi.