Yodgorliklarini

M e 'moriy yodgorliklam i foydalanishga moslashtirishning us
-
lubiy asoslari.
Yuqorida aytib o ‘tilganidek, dastaw al birinchi ко‘lam 
vazifalari yechiladi, arxitektura yodgorliklam i m oslashtirish 
m uam m olarining shaharsozlik jihati shahar tizim ida ko‘rib c h i­
qiladi. Bu shahar tizim ining tarixiy-m e’m oriy, m orfologik ta h - 
lili, binolar-yodgorliklam ing ta 'sir kokrsatish zonasini aniqlash, 
shaharsozlik asosiy belgisini ko‘rsatish, shaharning bir butun 
yaxlitligi va tarixiy yadrosini fazoviy tashkillashtirish qonunlarini 
aniqlash. Shahar yoki rayonni berilgantarixiy-m e'm oriy o'rganib 
chiqish asosida quyidagi qismlarga ajratilgan m uhofaza hududi 
tizim i ishlab chiqiladi:
— q o kriqxona hududi (tarixiy-m e'm oriy q o kriqxona);
— m uhofaza hududi yoki yodgorlikni qo ‘riqlash zonasi;
— qurilishni tartibga solish hududi (yoki tartibli qurilish);
— qo'riqlanuvchi (tabiat) landshaft hududi;
— madaniy qatlam hududi (arxeologik izlanishlami talab qiluv­
chi, m oddiy-badiiy qim m atga ega bo ‘lgan m aydonni o ‘z ichiga 
olgan).
B u hududlarning har birida binolarning rejalashtirilgan xu- 
susiyatini va m e'm oriy qiyofasim, u yoki bu funksional guruhda- 
gi sh ah ar talablarini hisobga olgan holda bu b inolardan zam ona-

---

viy m aqsadlarda foydalanish masalalari hal etiladi. B inolarni ba­
holash, ularning shaharsozlik va badiiy sifatini aniqlash ko‘p 
mutaxassislar, tarixchilar, ta ’mirshunoslar, m e'm orlar xizm ati- 
ni talab qiladi.
Bunday turdagi izlanishlaming oddiy uslubiy tuzilishi kartografik 
va topografik hujjatlar asosida shahar rivoji ko‘rinishini tiklashdan 
iborat. Qurilish shakllanishining olingan ko‘rinishi (morfologik 
tahliJ) o ‘tm ish nuqtayi nazaridan bajarilgan planni ishlab chi- 
qish, shahar kompozitsiyasi va fazoviy tuzilishini-ko‘rinish hudud- 
larini, kom pozitsion ta ’sir hududlarini saqlash va tiklashda yor­
dam beruvchi bosqichli qayta qurish uchun xizmat qiladi.
Funksional izlanish yoki funksional imkoniyatini aniqlash, 
binoni, uning konstruktiv va rejaviy tuzilishini m aksim al saq- 
langan holda faol xizm at qilishi uchun zarur b o ‘lgan funk* 
siyalarning qulay hajm ini aks ettirishga yordam beradi. Shuni 
ta ’kidlash lozim ki, tarixiy rayon, ayniqsa, shahar, «sof» kon- 
servatsiyalangan muzey sifatida ayrim hollardagina saqlanadi. Shu­
ning u c h u n qurilishning aynan funksional tad q iq o ti haqida 
um um iy holdek gapirish o ‘rinli b o ‘ladi.
M oslashtirishning keyingi bosqichi — aniq yodgorlik yoki 
m e’moriy m ajm ua ustida ishlashdan iborat.
0 ‘zbekistonda mavjud boMgan «Tarixiy va m adaniy yodgor­
liklarni m uhofaza qilish» qonunlari yodgorlikning badiiy aha- 
m iyatini baholash, binobarin, undan amaliy m aqsadlarda foy- 
dalanish u c h u n omil b o ‘lib xizmat qiladi. Q onunlarga asosan 
0 ‘zbekistonning davlat hisobida turgan barcha m e’moriy yodgor­
liklar u c h guruhga bo'linadi:
— “ a ” guruhi —yodgorlikdan faqat m e’moriy eksponat sifati­
da foydalanish mum kin;
— “b ” guruhi —yodgorlik m uhim badiiy qimmatga ega va u n ­
dan m uzey m aqsadlarida foydalanish mumkin;
— “v” guruhi —turli maqsadlarda foydalanishi m um kin bo‘lgan 
ikkinchi darajali ahamiyatga ega yodgorliklar.
M e’m oriy yodgorliklarni foydalanishga moslashtirish bir qan- 
cha gradatsiyalarga ega — bino konservatsiyalash, ta ’m irlash yoki 
qayta tiklash bosqichlaridan o ‘tib, foydalanilishi m um kin:

---

— m e’m oriy eksponat (miizeylashtirish);
— muzey;
“ keng maqsadlarda foydalaniladigan muassasa sifatida.
Odatda, noyob va vayronaga aylangan yodgorliklar m e'm oriy 
eksponat b o iad i. Muzeyni joylashtirish uchun maqsadga muvofiq 
tuzilishga ega b o ig a n yuksak badiiy binolar mos tushadi.
U chinchi guruh — yodgorlik-binolardan amaliy ehtiyojlarda 
foydalanish. Xivadagi «Ichan qal’a» m u zey-qo'riqxona yaxshi 
tanish. Undagi M atniyoz Devon Begi, M uham m ad A m inxon, 
Q utlug‘ M urod Inoq madrasalari restoran, m ehm onxona va baxt 
uyini joylashtirish uchun moslashtirilgan. shuningdek, OUa Quli- 
xon karvonsaroyi savdo rastasi uchun moslashtirilgan. M e’moriy 
yodgorliklami foydalanishga moslashtirishda mamlakatimiz va chet 
el tajribasiga m urojaat qilib. shuni ta ’kidlash m um kinki, binolar 
(m uzey tipigam oslashtirishdan tashqari) yetarlichakeng qam - 
rovda: kutubxona va o ‘quv zallari, konsert zallari, turaijoy bino- 
lari, badiiy studiyalar, m a'm uriy muassasalar, kafe, restoran va 
shu kabilar uch u n foydalaniladi. Aksari ko ‘pchilik Yevropa 
m e'm oriy yodgorliklari turizm va dam olish maqsadlariga m os­
lashtirilgan.
H am do‘stlik va chet el mamlakatlaridagi m e’moriy yodgor- 
liklarni moslashtirishning m e’moriy rejalashtirish yechimini tahlil 
qilib, bu yechim lam ing asosiy o ‘ziga xos xususiyati, eski va yangi 
rejalashtirish guruhi va funksional yechimining taxminiy bir-biriga 
muvofiqligida, degan xulosaga kelish m um kin. Funksiya shaklni 
belgilab beradi, degan m ashhur nazariya bu holatda m uam m oni 
amaliy hal etishning ikki variantidan biri — m e’moriy shaklni yan­
gi m ohiyat bilan to id irish n i ifodalaydi. Shubhasiz, h ar bir aniq 
holatda chuqur funksional tahli qilish va eski vazifaning bugungi 
kun talablarini qondira oladigan tashkil etuvchi jihatlarini tanlab 
olish talab qilinadi. Bu «funksional» qonunga am al qilib, yodgor­
likning m e’moriy — reja va konstruktiv holatini iloji boricha to ia ro q
saqlash mum kin. Bino (m ajm ua) kam o ‘rganilgan b o is a , b u n ­
day holiarda to i i q tadqiqot ishlarini o ik a z ish shart. Tarixiy- 
m e 'm o riy ta rjim o n h o lin i an iq la sh , m e 'm o riy -a rx e o lo g ik
o ic h a s h la r. b in o n in g funksional, reja, k o m p o zitsio n xusu-

---

siyatlarini tahlil qilish, uni ta'm irlash b o kyicha takliflar va shu 
kabilardir.
Funksional vazifasi b o ‘yicha foydalanishga m oslashtirish- 
ning ishlab chiqilgan taxm iniy klassifikatsiyasi — yodgorlik bino- 
larining dastlabki va yangi vazifalarining bir-biriga muvofiq ke- 
lishi va 0 ‘zbekiston m e’moriy yodgorliklarini foydalanishga mos- 
lashtirish, loyihaviy takliflarida asos qilib olish m um kin b o ig a n , 
ularga mos keluvchi zam onaviy muassasalami tanlash va bu sxe- 
m a la ro ‘zini to ia lig ic h a oqlashi mumkin.
Masalan, 0 ‘zbekistonda aksariyat ko‘pchilik m e’moriy yodgor­
lik lar X V 1-X V III asrlarg a tegishli. M a iu m k i, XVI asrda 
0 ‘zbekistonda binolarning turli mavjud b o llgan turaijoylar, 
m adaniy binolar, savdo, saroy, o'quv, xo'jalik va ishlab chiqa- 
rish binolari. H ar bir bino turi o ‘z vazifasiga muvofiq keladigan 
reja tuzilishiga ega. U ni saqlash uchun vazifasi jihatidan muvofiq 
keluvchi yangi funksional jarayonlarni oiib kirish kerak. Quyida- 
gi sxema nam una bo ‘lishi mumkin: yodgorlik turarjoy binolariga 
turiga kiradi (uy, sh ah ar tashqarisidagi saroy, madrasa, karvon- 
saroy, xonaqoh). Xuddi shunday vazifani o ‘z ichiga olgan bir 
qancha zamonaviy binolar bor (funksional va planirovka tuzilishi 
shunga mos keluvchi) — turaijoy, m a'rifiy va ijtim oiy-ta’m inot 
m u assasalari. y o to q x o n a la r, k o m m u n a l xo ‘jalik b in o la ri, 
madaniyat muassasalari shunga muvofiq: bolalar uylari, ijod qi­
lish uylari, dam olish uylari, turistik va ekskursiya bazalari, m eh- 
m onxonalar, m uzeylar, ko'rgazm a zallari va hokazo.
Bunday moslashtirish “ binoning dastlabki va yangi vazifa- 
sini bir-biriga yaqinlashtirish —yodgorlikning rejaviy tuzilishini 
to ia ro q saqlashga yordam beradi. Lekin binoning yangi vazifasini 
tanlashda boshqa variantlar ham b o iish i m um kin, faqat bino ­
ning m e’m oriy-rejaviy va konstruktiv m ohiyatini iloji boricha 
maksimal saqlab qolish talabi bilan.
M e’m oriy yodgorlikning yangi funksional m ohiyatini ta n ­
lash masalasini m uhokam a qilishda asosiy hal qiluvchi om iilar 
sifatida quyidagilarni ta ’kidlash mumkin:
— yodgorlikning klassifikatsion guruhi;
“ binoning tarixiy-m e’moriy tarjimayi holi;

---

— berilgan foydalanishga moslashtirish variantining iqtisodiy 
va estetik maqsadga muvofiqligi;
— xomashyo bazasi va aloqa yo'llarining mavjudligi (turistik 
m ajm ualar loyihalashda);
— sh ah ar (rayon) ning u yoki boshqa funksional guruhga 
ehtiyoji.