Yo‘ldosheva

Jufti hor jarangsiz undoshlar: y, f, k, t, s, ch, sh, .x.
Jufti yo‘q jarangli va jufti yo‘q jarangsiz undoshlar bilan ham o‘quvchilar har xi1 fonetik sharoitda tovushlarni talaffuz qilishni ku- zatish jarayonida tanishtiriladi. Buning uchun o‘quvchilar so‘z oxirida yoki unli tovush dan oldin kelgan ko ’1, bilim, otam, olmos; quyon, bino; shifoneı, fabrika; toııg, singil; go ’y, ki yik kabi so‘zlardagi jarangli undoshning talaffuzini taqqoslaydilar va /, m, n, r, ng, y jarangli in- dosh tovushlar talaffuz qilinganda, ovoz va shovqin eshitilishini, ya ni jarangli undosh tovush ekanini, btılarning jarangsiz jufti yo‘qligini (jufti yo‘q jar‹ıngli undosh tovrısh ekanini) bilib oladilar. Xuddi shunga o‘xshash usulda o‘quvchilar q, h undoshlari talaffuz qilirıganda, faqat
sfiovqin eshitilishini, jarangsiz undosh tovrısh ekanini, jarangli jufti yo‘qligini (jufti yo‘q jarangsiz undosh tovush ekanini) bilib oladilar. Kuzatish natijasi xattaxtaga quyidagi ko‘rinishda yoziladi (yoki kar- tonda tayyorlangan ko‘rgazma ko‘rsatiladi):
Jufti yo‘q jarangli undoshlar: /, nı, n, r, ng, y
Jufti yo‘q jarangsiz undoshlar: q, h
Bolalar jufti yo‘q jarangli undosh tovush so‘zning oxirida kel- ganda ham alifbodagi xuddi shu harf yozilishini, ya'ni talaffuzi doim yozilishiga mos kelishini bilib olishlari yetarli. Jufti bor jarangli undosh tovushlar so‘z oxirida kelganda, bunday moslik bo‘lmaydi, ya'ni ko‘pincha uning jarangsiz jufti talaffttr qilinadi (maktap, obot kabi). Bunday so‘zlar o‘zbek tilida ko‘p bo‘lgani uchun I sinfdanoq o‘qtıvchilami ularning ayrimlari bilan tanishtirish zaruriyati tug‘iladi. Dasturga ko‘ra, 1 -sinf o‘quvchilari b va d jarangli undoshi so‘Z oxirida kelganda, uning jarangsiz jufti p va t talaffuz qilinishi bilan va bunday so‘zlarning yozilishini qîlHday tekshirish bilan tanishtiriladi. Ularning talaffuzi va yozilishini teOshirishda fonetikaga asoslaniladi. O‘quvchilar (onetik bilimlariga asoslangan holda, jufti bor jarangli undoshlarning yozilishini qııyidagicha tuslıuntiradilar:
— Kitob so‘zi oxirida jufti bor undosh tovushni eshityapman, shu- ning uchun so‘zni tekshirish kerak. Shu undoshdan keyin unli tovush eshitiladigan so‘z tanlayman: kitobi. Kitobi so‘zida b tovushi eshitil- yapti, shuning uchun kifoh so‘zida b harfıni yozaman.
Bunday muhokama yuritish uchun o‘quvchilar quyidagi bilim va ko‘nikmalarni egallashlari kerak:

1. 
   Jtıfti bor jarangli va jarangsiz undosh tovushlarni ajratish.
   
2. 
   So‘z oxirida kelgan jtıfti bor jarangli undosh tovushning jarangsiz jufti eshitilishi, shuning uchun bunday so‘zlarni tekshirish kerakligini bilish.
   
3. 
   Undosh tovush unli tovushdan oldin kelganda, boshqa tovush bilan alınashmasligini bilish. Undosh tovushdan so‘ng unli tovush kelgan so‘x tekshiruvchi so‘z bo‘la olishini bilish.
   
4. 
   Tekslıiruvchi va tekshiriluvchi so‘zdagi undosh harfni taqqoslash
   

(kitobi — kitob, ııtaqsadi — maqsad, maqsadga).
Shunday qilib, o‘quvchilar qanday so‘zlar tekshirishni talab qilishi va uning sababini, qanday so‘zlar tekslairuvchi so‘z hisoblanadi va ninie. uchunligini bilishlari zarur.
O‘qituvchi qanday so‘zl:tr tekshirishni talab qilishini tushuntirish
213
uchun jufti bor jarangli va jarangsiz undosh tovııshi bo‘lgan so‘zlar ustida kuzatish o‘tkazadi: maktabim — maktab, ladi — tut kabi.
O‘quvchilar yozilishi talaffuzidan farq qiladigan so‘zlarni va so‘zdagi jarangsiz undosh tovush o‘ziga mos harf bilan ifodalanishini taqqoslash bilan so‘zning oxirida jufti bor undosh tovush kelsa, u so‘z tekshirishni talab qilishiga ishonadilar. Tekshirishga tayangan holda, yozishga imkoniyat yaratish uchun o‘quvchilar tekshiruvchi so‘zni tekshiriladigan so‘zdan doim oldin yozadilar: avlodi — avlod, kitobi — kitob.


Bo‘g‘in ustida ishlash


Bo‘g‘in murakkab tushuncha bo‘lgani uchun boshlang‘ich sinf- larda uning qoidasi berilmaydi. Dasturga ko‘ra, o‘quvchilarda so‘zni bo‘g‘inlarga bo‘lish ko‘nikmasini shakllantirish vazifasi talab etiladi. O‘quvchilar so‘zni bo‘g‘inlarga bo‘lishda so‘zda nechta unli bo‘1sa, shuncha bo‘g‘in bo‘1adi, degan tushunchaga asoslanadilar. Bu tushun- chani ıılar savod o‘rgatish davridayoq hosil qiladilar. Bolalar yozilgan so‘zdan dastlab unli harfni topadilar‘, keyin so‘zda nechta unli bo‘lsa, uni shuncha qism (bo‘g‘in)ga bo‘ladi1ar.

1. 
   sinfda o‘quv yilining birinchi yarmida og‘zaki va yozma tarzda bo‘g‘in1arga bo‘lish, shuningdek, o‘qituvchi topshirig‘iga ko‘ra, muay- yan bo‘g‘inli so‘z tanlash mashqlari har darsda o‘tkaziladi. So‘zni bo‘g‘inlarga to‘g‘ri va tez bo‘1ish ko‘nikmasini hosil qilish 1 -sinfda o‘tkaziladigan muhim mashqlar qatoriga kiradi. O‘quvchilar o‘qish va yozish jarayonini egallashda mana shu ko‘nikmaga tayanadi)ar. O‘zbek grafikasida bo‘g‘in tamoyili yetakchi tamoyil hisoblanadi. O‘quvchi so‘zni to‘g‘ri yozish uchun uni avval bo‘g‘inlarga bo‘ladi. Bo‘g‘inlardagi tovushlarning o‘zaro bir-biriga ta’sirini aniqlaydi, un- dosh va unli tovushlarni ifodalash uchun zaııır harfiaı'dan foydalanadi. O‘quvchi quyidagicha muhokama yoritadi:
   

— „Vatan“ so‘zida ikkı bo‘g‘in bor. Birinchi bo‘g‘inga va; ya’ni v, a harflarini yozaman, ikkinchi bo‘g‘inga tan: ya ni r, a, n harflarini ı•ozaman. O‘quvchi so‘zni bo‘g‘inlarga bo‘lish. bo‘g‘indagi har bir tovushning o‘rnini, tartibini aniq ko‘z oldiga keltirib, bo‘g‘inlab aytish ko‘nikmasiga ega bo‘lsa, so‘zdagi harflarni tushirib qoldirmay, o‘rnini almashtirmay yoza oladi. Shuning uchun bo‘g‘in ustida ishlashga so‘zni bo‘g‘inlab ko‘chirib yozish. bo‘g‘in1ab diktovka bilan yozish (bo‘g‘inlab izohlab yozish) mashqlarini ham kiritish lozim. Ikkinchi dan, so‘zni
bo‘g‘inlarga bo‘lish ko‘nikmasi o‘quvchi1ar uchıın so‘zning oldingi qatorga sig‘may qolgan qismini keyingi qatorga bo‘g‘inlab to‘g‘ri ko‘chirish uchun zarur. O‘qtıvchilar „So‘zlar bir yo‘ldan ikkinchi yo‘lga bo‘g‘inlab ko‘clıiriladi“ va „Bir harfdan iborat bo‘g‘in ni oldingi yo‘Ida qoldirib yoki keyingi yo‘lga ko‘chirib bo‘lmaydi“ degan asosiy bo‘g‘in ko‘clıirish qoidalarini I sinfdayoq o‘rganadilar. Oddiy ttıyulgan birinchi qoida ham so‘zni bo‘g‘inlarga bo‘1ish, bo‘g‘in ko‘chirish qoi- dasiga mos keladigan maktab, Ra ’na, sirıgif kabi so‘zlar misolida juda ko‘p mashqlar bilan mustahkamlashni talab etadi. Bolalar, ayniqsa, singil, ko ngi/, tongi kabi so‘zlarni bo‘g‘inga bo‘lishda qiynaladilar, chunki bu so‘zlarda bitta jarangli undosh to xush ng harf birikmasi bilan ifodalanadi. Bu so‘z1arni bo‘g‘inga bo‘lishda bu ikki harf sing- lim, ko’ng-litn, long-gi so‘zlaridagi kabi oldingi bo‘g‘inda qolishi, yoki si-ngil, ko’-ngil, to-ngi so‘z1aridagi kabi keyingi bo‘g‘inga ko‘chiri1ishi kemik (Bir tovushni ifodalagan harfni ikkiga bo‘1ib bo‘lmaydi). Ke- ying'ı qoida esa aka, ota, oila, mtıdofaa, mutolaa kabi so‘z1ar misolida yanada ko‘proq mashq bilan o‘rgatis1ı va mustahkamlashni talab etadi. Bu qoidalar keyingi sinflarda yangi mıırakkabroq so‘zlar misolida mııstahkamlab boriladi.
Dastıırga ko‘ra, tu:uq belgili (ma'no, sun'iy kabi) so‘zlarni bo‘g‘inga
bo‘lish va ko‘chirishda ttıtuq belgisi har doim birinchi bo‘g‘inda bo'lishi, katta, ikki kabi ikkita bir xil undoshli so‘z1arni bo‘g‘inga bo‘lganda ikkita ki r xi1 undoshning biri oldingi bo‘g‘inda qolishi, ikkinchisi keyingi bo‘g‘inga o‘tishi (kat-ta, ik -ki kabi) o‘quvchilarga 2-sinfdayoq o‘rgatiladi'".


GRAM MATIKA YA SO‘Z YASALISH IGA OID TUSHU NCHALARNI SHAKLLANTIRISHNING METO DI K ASO SLARI
Boshlan ‘ich sinflarda morfologiyadan „ot“, „sifat“, „son“, „fe'l“,
„kishilik olmoshi“ tushunchalarini; siktaksisdan „gap“, „ega“, „ke- sim“, ., ikkinchi darajali bo‘lak“, „uyushiq bo‘1ak“, „undalma“ kabi ttıs1ıııncha!arni; so‘z yasalishidan „o‘zak“, „qo‘shimcha“, „o‘zakdosh so‘z1aı“ kabi ttıshtınchalarni shakllantirish ustida ish olib boriladi.
O‘qituvchi tııshunchalarni shakllantirish jarayonini boshqarish, o‘qavc1ıi1ar aqliy faoliyatini to‘g‘ri tashkil etish uchun tushuncha

Boshlang‘ich ta'liırı bo‘yicha yangicha tahrirdagi o‘quv dasturi. //

„Boshlarig‘ich ta’linl“, 2005. — N.° S. 26-bet.
nimaligini, tushunchani bilib olish jarayonining xususiyatlarini, tu- shunchani o‘zlashtirish qanday sharoitda natijaliroq bo‘lishini ko‘z oldiga aniq keltirishi lozim.