Yo‘ldosheva

Ta'limiy diktantlar — bilim berishga yo‘naltirilgan diktantlar.

Tekshiruv diktantlari — o‘qııvchilarning bilim, ko'nikma va ma- lakalarini nazorat qilishga qaratilgan diktantlar.

Ta'limiy dikıantlarni o‘tkazish vaqtini, o‘ rnini, turini o‘qittıvclıining o‘zi belgilaydi. Ta’limiy diktantlar ııc htın darsning rita’hım bir qismi (5— 10 daqiqasi), ba'zan bir dars ajratiladi. Bu diktant o‘qtıvchilar bilimini mııstahkamlash maqsadida o‘tkazi1adi. Ta'l imiy diktantda o‘qitııvchi o‘qılvchilarga o‘rgatilayotgan hodisaning imlosini bir necha tahlil usullaridan foydalanib tushuntiradi, o‘qtıvchilar so‘zlarni to‘g‘ri yozishlariga ishonch hosil qilgach, tı ni yozishga rtıxsat beradi. Har qanday yo‘1 bilan xatoning oldini ol ish chorasi ko‘riladi. Masalan, 1 -sinfda a va o tınlilari o‘rganilayotgan darsda bo‘g‘in-tovush, tovush- harf tahlili o‘tkaziladi. Baho, bahor so‘zlarining birinchi bo‘g‘ ini da a harfi yozilishini o‘qtıvchilar bilib olgach, o‘qııvchilardan biri shiı so‘zlarni xattaxtaga yozadi. So‘ng so‘z o‘chirib tashlanadi, shıından keyin aytib ttırib yozdiriladi.
Ta'limiy diktantlar tashkil etish va bajarilish ıısııliga ko‘ra quyidagi tıırlarga bo‘linadi:

1. 
   Ta’kidiy diktant.
   
2. 
   O‘z diktant yoki yoddan yozuv diktanti.
   
3. 
   Izohli diktant.
   
4. 
   Saylanma diktant.
   
5. 
   Erkin diktant.
   
6. 
   Rasm diktant.
   
7. 
   Ltıg‘at diktant.
   

S. Ijodiy diktant.
Shtılardan saylanma, erkin va ijodiy diktantlarda matn ma'1um o‘zgarishlar bilan yoziladi.
Tekshiruv diktantida yaqinda yoki ilgari o‘rganilib, mashqlar bilan mustahkamlangan qoidalarni o‘qtıvchi1ar qay darajada o‘zlash- tirganliklari aniqlanadi. Tekslıirtıv diktant i biror bo‘lim o‘ rganilgandan so‘ng yoki chorak oxirida o‘tkaziladi. Tekshinıv diktanti o‘qtıv yili davomida 5—6 marta o‘tkaziladi. Diktantning btı ttırida yo‘1 qo‘yi1gan
xatolar chuqur tahlil qilinadi, ularni bartaraf qilish usullari belgilanadi. Shu jihatdan tekshinıv diktantining ta'1imiy ahalniyati katta. Imloviy mashq sifatida diktantning xilma-xil turlaridan foydalaniladi.
Ta'kidiy diktantdan qoidani amaliyotga tatbiq etish usullarini yaxshi bilib olish maqsadida foydalaniladi. matnni yozishdan oldin. rini yozish jarayonida, izohli yozuvdagi kabi, o‘qııvchilar so‘zni qanday yozishni va nima uchun shunday yozilishini tushuntiradilar.
O‘z diktant yoki yoddan yoztıvda o‘rganilgan imloviy qoida asosida yoziladigan so‘zlar bo‘1gan matnni o‘qtıvchilar o‘zlari o‘qib yodlajdilar (ko‘rib idrok qiladilar) yoki o‘qitrıvchi rahbarligida eshitib yodlaydilar (idrok qiladilar), keyin o‘z1ari mustaqil yozadilar.
Izohli diktant o‘quvchilarning qobiliyatiga qarab ikki xi1 o‘tkaziladi. O‘qııvchi, odatda, o‘qituvchining ko‘rsat masi bilan ma'1um so‘zning yozilishini diktant yozishdan oldin yoki keyin izolılaydi. So‘znin3 yozilishini bo‘g‘in-tovush, tovush-harf tomondan tahlil qiladi, unga qoidani tatbiq etadi. Masalan, „ Kitob — bilim manbai“ — Kitob: Ki- tob. Ikki bo‘g‘in. Birinchi bo‘g‘inida k, i; ikkinchi bo‘g‘i nida t, o, b tovushlari bor. Oxirgi b tovushi p tovushi tarzida talaffuz qilinadi. Unda b yoki p tovushini ifodalovchi harfning yozilishini tekshirib aniq- laymiz. Buning uchun so‘z oxiriga i tovushini qo‘shamiz va aytamiz: kitobi. B tovushi yozilar ekan kabi izohlanadi.
Bu diktantda o‘quvclı ilar qoidalarga oid so‘z1aı’ning tagiga
chizadilar.
Saylanma diktantda o‘quvchilar diktovka qilingan gaplar yoki matnning hammasini yozmaydilar. Uning o‘qittıvchining topshirig‘iga moe qisminigina (o‘rgani1gan qoida asosida yoziladigan so‘zlarni, so‘z birikmalarini) yozadilar. Masalan, bosh harf bilan yoziladigan so‘zlarnigina yozish (1-sinf), qaratqich kelishigidagi so‘zni tı bog‘langan ot bilan yoki tushum kelishigidagi so‘zni u bog‘langan fe’1 bilan biron yozish (4-sinf) kabi. Saylanma diktant o‘qtıvchi1arda imloviy ziyıak- likni o‘stiradi.
Erkin diktantda o‘qtıvchilarga mazmunni buzmay, gap tuzilishini o‘zgartirish, bir so‘zni tıtıga yaqin ma noli so‘z bilan almashtirish erkinligi beriladi. Diktant uchun 3—5 qismli matn tanlanadi. O‘qituvchi avval matnni bir marta ifodali o‘qib beradi, so‘ ngra matn maz mun i yuzasidan suhbat o‘tkazadi. Ayı im qoidalarni eslatadi. Kcyin matn- ning bir qismi qayta o‘qib beı‘ilar1i, o‘qtıvchilaı uning maz.ırrunini yozadilar.
Erkin diktant imlo qoidalarini mustahkamlashga xizmat qilishi bilan birga, o‘quvchilar nutqini o‘stiradi, fikrlash qobiliyatini rivojlantiradi.
Rasm diktant predmet rasmini yoki o‘zini ko‘rsatib o‘tkazi1adi: predmet rasmi ko‘rsatiladi, o‘quvchilar uning nomini aytadilar va yozib vergul qo‘yadilar, islt shunday davom etadi (Birinchi so‘z bosh harf bilan, qolganlari qoidaga ko‘ra yozilishi eslatiladi). Rasm diktantda o‘rganilgan qoidani, ayniqsa, o‘qııv yili davomida o‘rganiladigan imlosi qiyin so‘z1arni to‘g‘ri yozishni puxtalash, shuningde k, ularni o‘qııvchilar qanday o‘z1.ıshtirganliklarini sinash maqsadi ko‘zda tutiladi.
O‘qituvchi mazktır maqsaddan kelib chiqib, imloviy malakani shakllantirish ustida ishlash bosqichini hisobga olgan holda, diktant- ning barcha ttırlaı idan izchillik bilan foydalanadi.
Bayon o‘quvchilarning lug‘atini boyitish, bog‘lanishli nutqini o‘stirishga qaratilgan orfografik mashq turlaridan biri hisoblanadi. Bayon orfografik mavzularni o‘rganishning yakunlovchi bosqichida, o‘quvchilar qoidalarni bilib olib, uni tatbiq qilishga o‘rganganlaridan so‘ng o‘tkaziladi. Bayon yozganda o‘rganilgan imlo qoidalarini to‘g‘ri tatbiq etish ularning ongli o‘zlashtirilgan1igini ko‘rsatadi.


ONA TILI DARSLARIDA LUG‘AT USTIDA ISHLASH VA NUTQ O‘STIRISH
Boshlang‘ ich sinflar o‘qııv dasturida „ona tili, o‘qish bolalar- ning lug‘atini boyitish, bog‘lanishli nutqni o‘stirish, adabiy-estetik tafakkurini kamol toptirish, nutq madaniyatini shakllantirish, nutq ta'sirchanligini ta’minlashning muhim omilidir“, deyiladi. Bu vazifalar grammatik mavzularni o‘rganish, mashq matnlarini kuzatish va tahlil qilish, maxsus lug‘aviy-grammatik mashqlar orqal i bajariladi.
Ona tili o‘qitishning bosh maqsadi ham tilning jamiyatda tutgan o‘rni, vazifasi bilan belgilanadi. Til — aloqa vositasi, chunki so‘zlovchi fikr-mulohazalarini til orqali bayon qiladi, tinglovchi esa til vositalari orqali ro‘yobga chiqqan fik rni anglaydi.
Ona tili fani o‘quvchilarııi fikr bayon qilish va rini uqib olish faoli- yatiga tayyorlaydi. Fikr ti1 vositasida ro‘yobga chiqadi, shu sababli har bir kishi tilni va undan foydalanishni bilishi zarur. Tilni bilish uning grammatik qonun-qoidalarini, ta’rifini o‘zlashtirishgina emas, balki ona tilining boy imkoniyatlaridan amaliy foydalana bilish hamdir, ya’ni fikrni og‘zaki va yozma shaklda to‘g‘ri, tushunarli va savodli
ifodalay bilishdir. Bunga erishish uchun ona tili darslarida ltıg‘at ustida ishlashga alohida e'tibor qaratish lozim.
Lug‘at ishi da so‘zning ma'nosi, talaffuzi va imlosi e'tiborda tu- tiladi. Bular ustida ishlash dan asosiy maqsad ehtiyoj sezilgan paytda o‘qtıvchi1arning ulardan nutqda foydalanishlariga erishish, o‘zgalar nutqini anglashlarini ta'ıninlashdir. Buning uchun o‘qituvchi ona tili darslarida qo‘llangan har bir so‘zning va ta'limiy jarayonlarda: ekskursiya, o‘zaro suhbat, turli tadbirlarda ishlatilgan so‘z1arning ma’nosiga e'tibor bilan qarashi, ularning qaysilari maxsus ishlashni taqozo etishini belgilab ol ishi kerak.
Tilning lug‘at boyligini o‘qtıvchi1ar tomonidan o‘zlashtirilishi uchun ona tili darslarida so‘zlar va ularning ma nolari quyidagicha tanishtiriladi:

1. 
   O‘quvchilarni notanish so‘z va iboralar bilan tanishtirish. O‘quvchilar darslikdagi so‘z va iboralarga birinchi marta duch kelayot- gan bo‘lishi mumkin. Bu so‘z yangi paydo bo‘lgan so‘z bo‘lmasa hani, o‘quvchi uning ma nosini bilmaydi, demak, o‘qııvchi uchun yangi so‘z hisoblanadi. Masalan, 1 -sinf „Ona tili“ darsligi da xabib (rfo ’st), dar- parda (oyuo o ’rııiga slıoffof qog’oz- yopislıtirilgon alet ozo perde), mag‘rıır (kekka ygoıı, meg’rtır — kamtar), kamol (hor tomoııloma ) ettik, to ’kis, kamol toymoq — xndon bo 'lmoq), xaroba (qnro›•si‹ qolgnn vayrotıo), qar- dosh (do 'st, birodor, qnrindoslı -tırtıg), safdosh (lıorbi y xizmatclo birgo, taslıkilotda birga), sarkarda (go ’ııtoııdtm, ltISl1k‹ırboslıi), zeb (be -olc, ko ’rk, htısn), qasr (hoshamatli soroy, ko ’shk) kabi so'zlarga duch kela- dilar. Bunday so‘zlarning ma’nosini sinonimlar keltirib kengaytirish yo‘1i bilan, qarama-qarshi ma noli so‘zlar bilan izoh berish yo‘li bilan, gap tuzish orqali ma’nosini yechish, rasmlar orqali tushuncha hosil qilish yo‘li bilan tushuntirish mumkin. Bunday ishlash o‘qtıvchilarda so‘z ma’nolariga nisbatan sezgirlikni yuzaga keltiradi.
   
2. 
   O‘quvchilami so‘zning yangi ma'nolari bilan tanishtirish. O‘quvchilar ko‘p ma noli so‘zlarning bir ma’nosini ttıshıınsa, boshqa ma’nosini bilmasliklari mumkin. Bolalar so‘z1arning hamma ma’nolarini birdaniga o‘z1ashtirib ololmaydilar. Ularning ma’nosini o‘zlashtirish bosqichma-bosqich amalga oshiriladi. 1—2-sinflarda o‘quvchilar ko‘p ma'noli so‘zning bir-ikki ma’nosi bilan tanishsa, 3—4-sinflarda yana boshqa ma'nolarini bilib oladi. Tilning barcha sathlari: fonetika, leksika, so‘z tarkibi, morfologiva, sintaksis (bosh1ang‘ich sinfda bu bo‘limlar
   

„Tovushlar va harflar“, „So‘z“, „Gap“, „Bog‘lanishli nutq“ deb nom- lanadi)ni o‘rganish jarayonida tasviriy ifodalar, iboralar, ma'nodosh,
shakldosh, zid ma’noli so‘zlarning ma’nolari turli ish turlari asosida tııshııntirib boriladi. Masalan, „ııiyrtri bıızııq“ iborasini tushuntirishda quyidagicha savol va topshiriqlardan foydalaniladi:

• 
  Bu iborani „soat buguy “ birikmasi bilan taqqoslang.
  
• 
  Qaysi biri o‘z ma’nosida qo'llanyapti? (soat buzuq)
  
• 
  Qaysi birikma boshqa ma’noda qo‘llanyapti? (fikri btızuq)
  
• 
  „ Niyoti bıızııq “ birikmasi qanday ma’noni ifodalayapti? (O‘qııv- chilar o‘ylab, niyati yomon kishilartıi „niyati buzuq“ deyishadi, deb izoh beradilar)
  

Ko‘rinadiki, taqqoslash ıısııl i so‘z ma’nolarini izohlaslıda samarali ıısul sanaladi. „ Qaloch olih “, „tnııbelı yedi“, „ko ’ki o ’yııar“, „qalbi olur “, „ri/ topish:li “ kabi iboralarning ma’nosi ustida haın slıu tarzda ishlanadi.
1 -sinf darsligida „Xfva one teri. tilmoclsi“, „ıırııslt yo ’lini taqcfa hekitrlik “, „biz mn ’ııosiga deb bersok “, „rediskaga nk‹ıınan “, „kaıvon bo 'lib kelomi z “ (.,Turnalar“), „chelırosigo tabassuın yııgtırcli “, „bohor oq bulutui yetakhıh kettli“, *-sinf darsligida „rfor-doraxtııing soch- soqolin qirislıJi “, „ Bi oqlag‹ııı rlnraxtkır oppoq payyoq ki yishcli “ kabi badiiy-tasviriy til vositalari ustida ishlash o‘qııvchini so‘z va iboralardan nutqda to‘g‘ri va o‘rinli foydalanishga ıındaydi, nuqtaning emotsional- ligini oshiradi.

3. 
   O‘quvchilar tilida kam qo‘llanadigan so‘zIar ma’nosi ustida ish- lash. Adabiy tilga oid ba’zi so‘zl:tr o‘quvchilar nutqida kam qo‘l1anadi. Bu so‘zning ma’nosini o‘qııvchi yetarli darajada tushunmaydi. Uning o‘rnida oddiy so‘zlaslıııvga doir, eski rgan yoki shevaga oid so‘zlarni qo‘llaydi. O‘qituvclıi inlarni kitobiy so‘zlar bilan almashtirish uchun nutqda qo‘l1as1ıga majbur etadigîln vaziyat yaratish i, ehtiyojni ytızaga keltirishi zanır. Masalan, jim — tinch — ostırla — osoyishta, ytırakJon — clildaıı, soat strelkasi — soot ıtıillari, gaı ındori — qalompir, Joqiqa — rlrıqiqa, rayon — tırman kabi.
   

So‘z1arning qo‘llanislıini faollashtirish uchıın yozma ishlar o‘t- kazilayotganda ham o‘qııvchilar e'tiborni ayrim so‘zlarni boshqasi bilan almashtirishlariga qaratiladi. l -sinfda rasmlar asosida og‘zaki hikoya tıızayotgan o‘qııvchilarning nutq birliklari bir-biridan farq- li bo‘lishi, biri ikkinchisin ing so‘zini qaytarmasligi talab qilinadi. Masalan, Slıirinsııxaıı — shit iııso ’ı, nosim — tonggi yel (shamol), tanbeh berJi — clasluıom berrli, zilol sııv — tiniq sııv, kichik — mo joy, tik — orlil, nrıfis — nozik kabi.
Yozma bayon yozishga tayyorlanish jarayonida ham (2-sinf)
so‘zlarni boshqasi bilan almashtirishga, kitobiy so‘zlar tanlashga e'tibor berish lozim.
Darsliklarda bola hissiyotiga ta’sir qiluvchi ko‘chma ma’nodagi badiiv ifodalar ko‘p qo‘llangan, ular ustida maqsadga muvofiq ish- lash o‘quvchi nutqini jozibador qiladi, ularning nutqini adabiy tilga yaqinlashtiradi.

4. 
   Yangi paydo bo‘lgan so‘z ma'nolari ustida ishlash. Bunday so‘zlar darslikda kam qo‘1lanadi. Bunday so‘zlar1ıing bolalar hayoti bilan bog‘liq bo‘1gan1arini ajratib olib „Bilib qo‘ygan yaxshi“ nıbrikasi ostida ishlansa, o‘qtıvclı ining nutqi zamon bilan baravar rivojlanib boradi.
   
5. 
   Grammatik atamalar ma'nosi bilan tanishtirish. Awalo, gram- matik atamalarning to‘g‘ri talaffuzi, imlosi o‘rgatiladi. Shundan so‘ng misollar asosida uning mazmuni ochiladi, so‘ngra o‘qitish va mashqlar bajarish orqali o‘qtıvchi1arning atama ma’nosini to'laqonli anglashlariga erishiladi.
   

Lııg‘at ustida ishlashda quyidagi metodik usullardan foydalaniladi:

1. 
   So'z ma'nolarini taqqoslash va ularni sharhlash. Btı tıstıl ko‘chma ma’noli so‘z va iboralar’. paronim so‘z1ar, shakldosh so‘z1ar ma’nosi, imlosi, talaffuzini izohlaslıda qo‘11ani1adi Masalan, zi yrak — direk: odamning xususiyati (sezgirligi) — ziyrak,’ qııloqqa taqiladigan taqinchoq — birak. Bu so‘z1ar1ıing talaffuzi ham ikki xil.
   
2. 
   So'zlanni kuzatish usuli orqali ularrıing imlosini, ma'rıosini va talaffiızini o'rgatish. Bu tısul o‘zakdosh so‘z1arni o‘rganish jarayonida, ko ’ın-ko 'k, opyoq, qip-qizil kabi sifatlarning ma’no nozikliklari, imlosi, talaffıızini o‘rgatishda qo‘1laniladi. Masalan, o‘quvchilar gııfrlon, gulchi, gtıldor, gıılli, gtılsiz, gtıllcı so‘ zlarining tarkibini ktızatadilar, bu so‘zlar ma'nosidagi farqni izohlaydilar va tilning yangi so‘zlar hisobiga boyib borishini anglay boshlaydilar. Shu o‘rinda o‘qitııvchi so‘zlarni o‘z so‘ziga aylantirish orqali aniq fikr yıritishga o‘rganish o‘qtıvchining burchi ekanini aytishi lozim.
   

Kuzatish usuli shakllari o‘Zgarayotgan so‘z1arning imlosini o‘rgatishda ham qo‘1laniladi: og ’izkim — og ’kim, sitıgil+im — singliın, u+ga — unga.

3. 
   So’rlarni belgilariga ko'ra guruhlash usuli. Guruhlash aqliy faoliyat usuli bo‘lib, u ona tili mashg‘ulotlarida o‘qtıvchilarning so‘z boyligini oshirishda muhimdir. Bu usul so‘z1arn i ng anglatayotgan ma’nosi, tıırkumi, yasalishi, imlosi, uyasi kabilarga ajratish imkonini beradi. Guruhlash ktızal ish va taqqoslash ıısuli bilan bog'1iq. So‘zlarni
   

gurııiılash uchun awalo ular kıızatiladi, so‘ng taqqoslanadi. Bu jara- yonda ularning o‘xshash va farqli tomonlari ajratiladi: Masalan, qavm- qarindoshlik bo‘yicha gıınıhlash quyidagicha bo‘1ishi mumkin:

1. 
   Ota ılrtıg‘i: oh, aınaki, amına, clem:lu, bııvi, bııva.
   
2. 
   Ona ıırug‘i: orta, xola, tog’a, bııvi, btıva.
   

Sifatlarda xususiyat bildiruvchi sifatlar (sho ’x, og'ir, bosiq, nqlli, nqlsiZ, hissiy, unrlishali, cl‹ıngasn, tnnbul, isllcllaıı, ınehnatsevcır ve hokazo.), ta'm bildinıvchi sifatlar (shirin, achchiq, nordon, taxir, sho‘r, mazali, bemaza, chtıchmal va hokazo.) va slim kabilar gunıhlash musobaqasi tarzida myıshtirilishi mıımkin.
Ma'lıım bir gunıhdagi so‘zlar ro‘yxatini tuzish ishini alifbo asosida yozdirish ham mumkin. Bu jarayonda gun.ıhlash uchıın quyidagi top- shiriqlardan foydalanish mumkin:

1. 
   Bolalar o‘yinlari nomining ltıg‘atini tıızing.
   
2. 
   O‘zingiz bilgan shoir nomlari ro‘yxatini tuzing.
   
3. 
   E rtak nomlari ro‘yxatini tıızing.
   
4. 
   Joy nomlari ro‘yxatini tuzing.
   
5. 
   Ma’nodosh so‘z1ar ro‘yxatini t ıızing va boshq.
   

Bular o‘rganilayotgan nıavztılarga. mashq matnlariga bog‘liq holda tashkil etiladi. So‘zlarning izohli ltıg‘atini sinf yoki maktab miqyosi da tuzib, osib qo‘yilib, ıımıımiste’molga kiritish mumkin. Bunda „ O ‘qıy- chilur jıoclıtnsi“ tashkil etilishi ham mumkin. O‘qtıvchilar qaysi so‘z- ning ma’nosini bilib ol ishda qiynalsalar, shiı so‘zni yozib yashikka tashlaydilar. Hafta oxiridagi darsda shiı so‘z1ar ma’nosi, imlosi, izohi ustida ishlanadi.