Yo‘ldosheva

Nutq turlari


Kishilar tildan fikr bayon qilish qtırol i sifatida foydalanadilar. Unat o'z fikrlarini ovoz bilan eshittirib bayon qilishdan oldin u haqda o‘\’tab oladilar. Bu ichki nutq hisoblanadi. Ichki nutq eshittirilmagan va yozilmagan, „o‘ylangan“ (fik rlangan) nutqdir, bu nutq fikrlovchi kishining o‘ziga qaratiladi. Tashqi nutq tovushlar yordamida eshit- tirilib yoki grafik belgilar bilan yozilib, boshqalarga qaratilgan nutqdir. Ichki va tashqi nutqning fiziologik tabiati bir xil. farq i — tashqi nutqda nııtq a'zolarining harakati natijasida tovush chiqariladi yoki yozib bayon etiladi; ichki nutqda nutq a'zolarining harakati tovtıshsiz yuzaga keladi.
Ichki nutq materialni tushunish va yodda saqlashga yordam be- radi, tashqi nutqni o‘sıirishda birdan-bir zanıriy vosita hisoblanadi. O‘ylash, fıkr yuritish ichki nutq asosida bo‘1adi. Ichki nutq o‘quvchini tash qi nutqqa, javobgarlikni his qilib gapirishga o‘ rgatadi. Ichki nutq
_i> ayonida o‘ylash o‘quvchining nutqi va tafakkurining o‘sishida muhim vositadir.
Maktabda o‘quvchilarning tashqi nutqigina emas, balki ichki nutqi liam o‘stiriladi. Bolalar ichda o‘qishga o‘rganadi1af V8 iChki nutqda materialni o‘zlashtiradilar, turli vazifalarni o‘zlari hal qiladilar, asosiy- si — o‘zlarining og‘zaki va yozma fikrl‹lfini tayyorlab oladilar.
Fikrni ifodalash usuliga ko‘ra nutq og‘zaki va yozma bo’ladi. Og‘zaki ntıtq yozma nutqdan quyidagicha farqlanadi: og‘zaki nutq tovush nutqi, yozma nutq esa grafik nutqdir. Og‘zaki nııtqda eshitish sezgisi, yozma nutqda esa ko’rish va harakat (qo‘1 harakati) sezgisi asosiy o‘rin tutadi. Og‘zaki nutq ham, yozma nutq ham kishilarning o‘zaro
?›02
.ıi ‹ac.. ‹₁ ‹ıı‘oli sİ fatida xizmat qiladi, ammo og‘zaki nutq aniq hayotiy eli:ıroit da. bevosita aloqa jarayonida yuzaga keladi; yozma ntıtqdan bevositÛ, .lniq sharoitdan ajratilgan holda ham, kishi ishtirokisiz ham foydalaniladi.
Og‘zaki nutq ko‘pincha dialog tarzida, yozma nutq esa monolog tarzida bo‘ladi. Yozm.ı nııtq lopik izchillikka rioya qilgan holda, ayrim til shakllaı'ini tushirib qoldirmay. orıiqcha tak rorga yo‘l qo‘ymay bayon qilishni talab etadi. Shııning uchun yozma nutq ancha murakkab va nıavhıım hisoblanadi.


O‘quvchilar nutqiga qo‘yiladigan talablar


O‘qtıvchilar nutqini o‘stirishda aniq belgilangan bi r qator talablarga rioya qilinadi:

1. 
   O’quvchilar nutqi mazmundor bo’Isin. H ikoya yoki insho o qııvc hilar ııch un yaxsh i rita’ltım bo‘ lgan dal illa r, fil anı ing kit zat ish - lari, hayotiy tajribalari, kitoblardan, rasmlardan, radioeshitti rish va teleko‘rsatuvdan olgan ma'lıımot liîri asosida ı u z ilsagina mazmunli bo‘1adi. Bolalar bilmagan narsa, ko‘ rmagan voqea- hodisalar haqida yetarl i tayyorgarliksiz so‘zlashga yo‘ I qo‘yi1sa, nutq mazmun siz chiqadi.
   

Nııtq o‘stirish metodikasi hikoya, insho uchun materialni puxta tayyorlashni, ya’ni material yig‘ish, tini muhokama qilish, to‘1dirish, asosiy mazmunni ajratish, zarııriy izchillikdîl joylashtirishni talab qiladi. Albatta, bunda o‘qtıvchilarning yosh xususiyatlari va qiziqishlari ham hisobga olinadi.

2. 
   Nutqda mantigiylik bo’Isin. O‘qtıvchilar nutqi mantiqan to‘g‘ri bo‘I ishi, fikr izchil, asosli bayon etilishi, asosiy o‘rin1ar tushirib qoldirilmasligi va o‘rinsiz takrorga, mavzılga taalluqli bo‘lmagan ortiqchalikka yo‘l qo‘yilmasligi talab etiladi. Nutqning mantiqiyligi narsa, voqea-hodisalarni yaxshi bilish bilan belgilanadi, mantiqiy xato esa material mazmunini aniq bilmaslik, mavzııni o‘ylamasdan noqulay tanlash natijasida kelib chiqadi. Bu ikki talab nutqning mazmuni va qurilishiga taallııqlidir. Nutqni ti1 jihatidan xhakllantirishga oid talablar ham mavjud.
   
3. 
   Nutq aniq bo'lsin. O‘qtıvchi dalillar, kuzatishlar, taasstırotlarini haqiqatga mos ravishda oddiy bayon etibgina qolmay, shiı maqsadning eng yaxshi til vositalari dan (so‘z, so‘z birikmasi, gaplardan) foydalan- gan holda, maxsus tasvirlar bilan ifodalashga o‘rgansin.
   
4. 
   Nutq til vositalariga boy bo’Isin. Mazmunni aniq ifodalash uchun o‘quvchi nutqi ti1 vositalariga boy bo‘lishi, tı lıar qanday vaziyatda ham kerak li sinonimlardan, Kilma-xil tuzilgan gaplardan mazmunga eng mosini tanlab foydalana olish ko‘nikıuasiga cga bo‘ lishi zarur. Albatta, boshlang‘ ich sinf o‘quvchilarigiı til boyl igi yuzasidan yuqori talab qo‘yib bo‘lmaydi, ammo o‘qituvchi o‘qtıv ishlarida ularning so‘z boyligini oshirib borishni har vaqt ko‘zda tutish i kerak.
   
5. 
   Nutg tushunarli bo’Isin. Og‘zaki nutq eshittıvclıiga, yozma nutq esa tini o‘qtıvchiga tushunarli bo‘lishi zarur. So‘zlovchi yoki yozuvchi nutq ini eshituvchining yoki o‘qtıvchining imkoniyatini, qiziqishini hisobga olgan holda tuzsa, rini hamma birdek, hech qiyin- chiliksiz tııshunadi.
   
6. 
   Ning ifodali bo’Isin. Agar nutq ifodali, ya’ni jonli, ishontiradigan bo‘lsa, eshituvchiga yoki o‘quvchiga ta'sir etadi. Og‘zaki nutq eshitııv- chiga intonatsiya orqali ta'sir etsa, og‘zaki nutq ham, yozma nutq ham tinglovchi va o‘quvchiga hikoyaning umumiy ruhi, dalillar, tanlangan so‘zlar, ularning emotsionalligi, tuzilgan jumla, iboralar yordamida ta'sir etadi. Nutqning tushunarli va ifodali bo‘lishi har qanday shevaga xos va ortiqcha so‘zlardan xoli bo‘lishini taqozo etadi.
   
7. 
   Nutq to’g'ri bo'lsin. Maktab o‘qııvchilari uchıın nutqning, adabiy ti1 me'yorlariga mos va to‘g‘ri bo‘lishi alohida ahamiyatga ega. Yozma nutq grammatika, imlo va punktuatsiya jihatidan, og‘zaki nutq esa orfoepik jihatdan to‘g‘ri tuzilishi talab etiladi. Nutqning to’g‘ri bo‘lishi uchun so‘z tanlash va nutq logikasi katta ahamiyatga ega.
   

Yuqori da sanab o‘tilgan talablar o‘zaro bir-biri bilan uzviy bog‘ liq bo‘lib, ta’tim tizimida kompleks ravishda amalga oshiriladi.
Nutq — o‘quvchilar tafakkurini o‘stirishdagi muhim vosita Nutq fikrni bayon etish vositasi bo‘libgina qolmay, rini shal‹llan-
tirish quroli hamdir. Fikr nutqning psixologik asosi vazifasini baja- radi, tini o‘stirish sharti esa fikrni boyitish hisoblanadi. Aqliy faoliyat tizimini egallash asosidagina nutqni mtıvaffaqiyatli o‘stirish mumkin. Shuning uchıın o‘qı1vchi1ar nııtqini o‘stirishda materialni tayy'orlash, takomillashtirish, mavztıga tegishlisini tanlash, joylashtirish va man- tiqiy fikrlashga yo‘naltiradigan islt turlariga katta ahamiyat berilarli
Tafakkur t il materiali yordamida nutq iy shakllanti Lı sil V.1 J.l)’Üll etilsagina, muvaffaqiyatli o‘sadi. Tushuncha so‘zlar yoki sCı‘ T. l›İfil‹-
malari bilan ifodalanadi, shunday ekan, u ti1 vositasi bo‘1gan so‘zda mtıhim aloqa materialiga aylanadi. Kishi tushuncha ifodalaydigan so‘z (so‘z birikmasi)ni bilsagina, shiı tushunchaga asoslangan holda tashqi nutqda fik rlash imkoniga ega bo‘ladi.
Nutqda fikr shakllantlriludi, shiı bilan birga, fikr nutqni yaratadi.
„Nutq tafakkur bilan chambarchas bog‘1an_s*ndir. Nutq bo‘lmasa, tafakkur ham bo‘lmaydi., tıl materiali bo‘lmasa, fikrni ifodalab berib bo‘1maydi“'".
Fikrni nutqiy shakllantirish uning aniq, tushunarli, sof, izchil, mantiqiy bo‘1is1ıini ta’minlaydi. Tilni egallash shiı tilning fonetikasini, lug‘at tarkibini, grammatik qurilishini bilib olish, fikrni takomillashtirish uchıın, tafakkıırni o‘stirish uchun shart-sharoit hozirlaydi. Bilimlar, dalillar, har xil axborotlar tafakkurning ham, nutqning ham materia- lidir. Nutq tafakkur jarayolıini o‘rganishning muhim vositasi bo‘1ib xizmat qiladi. Nutqdan o‘qııvchi fikriy rivojiııing asosiy o‘lchov1aridan biri sifatida foydalaniladi. O‘qtıvchining barcha o‘qtıv predmetlaridan materialni o‘zlashtirishi va umumiy aqliy rivojlanishi haqida fikr yurit- ganda, u yoki bu mavzııni o‘qtıvchi o‘z nutqida (yozgan inshosida, axborotida, qayta hikoyalashda, savollarga bergan javobida) qanday bayon eta ol ishiga qaraladi.
Shunday qilib, mıtqni tafakkurdan ajratib bo‘lmaydi, nutq tafakkur asosida rivojlanadi; fikr nutq yordamida pishib etiladi, yuzaga chiqadi. Ikkinchi tomondan, nutqning o‘sishi fikrni shakllantirishga yordam beradi, takomillashtiradi.
O‘quvchilar nutqini o‘stirishning boshqa o‘quv predmetlari bilan

bog‘liqligi

O‘quvchilar nutqini o‘stirish boshqa o‘quv predmetlaridan o'tkazi- ladigan mas1ıg‘ulotlar bilan ham uzviy ravishda bog‘lanadi. Ona tili darslarida o‘quvchilar til yordamida tabiat va kishilar hayoti haqida bilim oladilar; ular kuzatishni, o‘ylashni va ko‘rganlari, eshitganlari, o‘qiganlari haqida to‘g‘ ri bayon qilishni o‘rganadi1ar. Ona til i darslari bolalar ltıg‘atini boyitishga samarali yordam beradi, nutqni to‘g‘ri ttızislani o‘rgatadi.

O‘qislı darsi va u bilan bog‘1iq holda olib boriladigan kuzatish, ekskursiya o‘quvchilarga tabiat hodisalari, kishilar hayoti va meh- nati haqida, axloq qoidalari, boshqa kishilar bilan mtıomala qilish
” Ivanov P. I. U mumiy psixologiya. — T.: „O‘qituvclıi“, 1967. 306-bet.
haqida bilim beradi. Bıı darslarda bolalar nutqiga, uni shakllantirish va o‘stirishga keng imkoniyat mavjud. Badiiy asarlarni o‘qish, o‘qilgan1arni qayta hikoyalash, ekskıırsiyada, predmet va tabiat hodisalarini kuzatish vaqtida ko‘rganlarini hikoya qilish o‘qtıvchilar og‘zaki nutqini o‘stirish vositasidir. Ona tili darslarida esa yozma nutqni o‘stirish uchttn keng imkoniyatlar mavjud. Grammatikani o‘rganish va o‘qish darslarida o‘quvchilar bajaradigan so‘z birikmasi, gap tuzish, bayon, inshoga doir tıırli xi1 mashqlar nutqiy malakalarni egallash da yordam beradi.
Grammatika va to‘g‘ri yozııv darslarida tilni maxsus o‘rganish bilan bolalar alohida tovush, bo‘g‘in, so‘z va gaplarni eshitishga va talaffuz qilishishga o‘rganadilar. Ular narsa, harakat, belgi bildirgan ko‘pgina so‘Zlarni, shuningdek, tovush, harf, bo‘g‘in, so‘z, o‘zak, qo‘shimcha, so‘z turkumi, ot, sifat, fe'l, son, olmosh, bog‘lovchi, gap, gap bo‘1agi, darak gap, so‘roq gap, undov gap singari jtıda ko‘p yangi atamalarni bilib oladilar.
Boshlang‘ich sinflardagi boshqa darslarda ham o‘quvchilar nııtqi xilma-xil so‘z1ar bilan boyitiladi. Kuzatish va turli ko‘rgazmali qıırol- lar bu darslarda ham bilim olish, tushunchalarni shakllantirish vositasi hisoblanadi.
Matematika darslarida bolalar yangi tasavvur va tushunchalar, juda ko‘p so‘z va atamalar bilan o‘z nutqlarini boyitadilar, soddfl Vîl qo‘shma gap tuzishga o‘rganadilar: 5 soni 3 sonidan katta (5 3) yoki tıch soni besh sonidan kichik (3 5); bitta o‘ nlikka ikkita o‘nlik va 5 ta birlikni qo‘shsak, uchta o‘nlik va 5 ta birlik hosil bo‘ladi (10 + 25 = 35) va hokazo.
Masal a echish jarayonida esa ular shu vaqtgaclıa o‘z nutqlarida ishlatib kelgan bo ‘lil/f, QO/f2r/i, hosil bo ’ladi, teng kabi so‘zlarning yangi ma nosini bilib oladilar; ... bira ına ’hım, ınasalatln so ’ralyaptf kabi so‘z birikmalarini ishlatishga o‘rganadi1ar.
Matematika darslari o‘quvchilarning bog‘1anishli nutqini o‘stirishda muhim ahamiyatga ega. Ular masalani yechishda savolga to‘liq javob berishga, atamalarni to‘g‘ri ishlatib, qoidalarni o‘z saviyalariga mos ravishda aniq shakllantirishga o‘rgatiladi. Bular, o‘z nııvbatida, o‘qııvchilar nutqini boyitish va faollashtirish vositasi hisoblanadi.
Bog‘1anishli nutq ko‘nikmalarini egallashga masal a echish bilan bog‘liq holda olib boriladigan ishlar, ayniqsa, masal a tuzishga o‘ rgatish mashqlari samaral i ta'sir ko‘ rsatadi. Masala o‘qib eshittirilgandan so‘ng, o quvchilar uning asosiy mazmunini eshitib idrok etishga,
to‘g‘ri, qisqa va aniq qayta aytib berishga o‘rgatiladi. Masala tuzishga o‘rgatish esa mantiqiy izchil, muhokama elementlari bilan kichik hikoya tuzish imkoniyatini beradi. Bu mashq o‘quvchidan faollikni va mustaqillikni talab etadi, bolaning bilish faolligi va mustaqilligini oshi- rish esa uning umumiy rivojlanishida juda muhimdir. Masala tuzish kichik hikoya tuzishdir. Masalaning hikoyadan farqi shundaki, unda nimadir noma’lum bo‘lib, uni topish iichun ma’turn so‘roqqa javob berish talab etiladi. O‘quvchi rasm asosida „ Daraxtga iichta chum- chug go ’ngan edi, yana ikkita cluunchu‹j uchib kelib go ’ndi. Daraxtda nechta chtfinchtiq bo ’ldi?“ masalasini tuzadi. Bu masalani echishda o‘quvchilar daraxtga qo‘ngan c humchuqlar sonini bilish uchun nima qilish kerakligini o‘ylaydi1ar, muhokama qiladilar. Masalani echish tichun aniq izchillikda muhokama yuritish va tushuntirish bilan bola- lar o‘z fikrlarini matematika tilida aniq va bog‘lanish1i bayon etishga o‘rganadilar.
Shunday qilib, matematika darslarida o‘qituvchi bolalar lug‘atini boyitish, turli xi1 gap, bog‘lanish1i nutq va bayon, muhokama elementi mavjtid bo‘lgan hikoya tuzish ustida ishlaydi. O‘qituvchi matematika tili xususiyatlarini o‘z1ashtirishga ko‘maklaslaish bilan bog‘1iq holda, o‘quvchilar tafakkurini, nutqini o‘stiradi. O‘qituvchi matematik maz- mtingagina emas, balki sliu mazmunni o‘quvchi1ar nutqida to‘g‘ri sliakllantirishga ham e'tibor bersa, bu darslarda egallanadigan bi- lim haqiqiy va o‘quvchilar nutqining o‘sishi uchun samara[i vosita bo‘1adi. „Fikrlii aniq sliakllantirishni talab qilish, masala shartini ongli takrorlatish, mustaqil masala tuzdirish va savollar yordamida masalani echish yo ’lini tiisllllntirish ko ’nikmrisi ustida ishlash o quvchilarda qayta hikoyalash, inslio va muhokama qilish madani yatini o ’stiradi““.

O‘quvchilar tabiatshunoslik darslarida va ekskursiya vaqtida ko‘r- gan narsalarini o‘qituvchi yordamida guruhlaydilar, ularni o‘zaro taqqoslab, o‘xshash va farqli tomonlarini topib aytadilar. Bular, o‘z navbatida, tabiatga oid ayrim tushunchalarni aniq bilib olishga iin- kon beradi va tafakkurni o‘stiradi. Tabiat hodisalari va predmetlarni idrok etish bilan bolalar ongida tabiatshunoslikka oid tushunclialar hosil bo‘ladi. Bu tushunchalar ta'lim jarayonida yo narsalarni (âara.xt, olma, shaftoli, o ’rik, olxo ’ri, gul, o ’I kabi), yo ularning belgisini (me- vali, mevasiz; achchiq, nordon, shirin; qizil, oq kabi), yo harakatini
²’ Po ecTBeiicxii ñ H. C., KycTape Ba B. A. MeToniiKll Hil'JmbHoro o6y- 'ienri pyccKoriy 3bixy. — M.: „Flpocaeuieiitie“, 1965. c.297.
(Jaroxt o ’sadi, qush tıchodi, bulbul sayraydi kabi) ifodalovchi so‘zlar bilan bog‘lanadi.
Mehnat va rasm darslari ham, jismoniy tarbiya va ashula darslari ham, shuningdek, darsdan tashqari mashg‘ulotlarda ham o‘quvchi1ar nutqi va tafakkurini o‘stirislıga alohida ahamiyat qaratish zanır.
O‘qııvchilar nutqini o‘stirishda o‘qituvchining nutq madan yati katta ahamiyatga ega. O‘qituvchi barcha darslarda, sinfdan va mak- tabdan tashqari maslıg‘ulotlarda faqat orfoepik talafhız va adabiy ti1 me'yorlariga rioya qilgan holda ifodali, ta’sirli so‘z1ashi, shuningdek, har doim o‘quvchi daftariga, barcha hujjatlarga husnixat va imlo qoidalariga rioya qilgan holda yozishi zarur. Bu bilan u bolalarni ifodali so‘zlashga, xatosiz, chiroyli yozishga o‘rgatadi, tilga sezgirlikni uyg‘otadi.