Yo‘ldosheva

Ma'nodosh so'zlardan mosini go'yib gaplarni ko'chirish. Buning uchun sinonim so‘zlar qatori qavs ichida beriladi, o‘quvchi gapning mazmuniga mosini tanlab gapni ko‘chiradi: Daryo suviııi (bahor, ko ’klam) toslıirar, orlnm qadrini (mehnat, ish) oshirar. Oltiıı (o ’t, olov, alanga)da, odam (ish, mehnat)da bilinadi. Birlashgan (yov, dushınan) ni qaytarar.

Sinonim so'tlar qatoridan foydalanib didaktik material tutish va u bilan mashq ishlash. Buning uchun to‘rtta sinonimik qatordagi so‘zlar tanlanadi va i 6 katakka aralash joylashtiriladi. O‘qituvchi shu katakchalardagi bir so‘zni aytadi. Masalan, chiı oyli. O‘quvchilar shu so‘zga yaqin ma’not i so‘z (sinonim)ni katakchalardan topib aytadilar: go ’zcıl, dilbar, sohibjamol, husnclor. Sinonim so‘zlar qatori bilan so‘z birikmasi tuzadilar: chiroyli shahar, go ’kal manzara, sohibjamol malika va hokazo.



Zid ma'noli so‘zlar ustida ishlash


Qarama-qarshi, zid ma’no bildiradigan so‘zlar zid ma noli so‘z1ar (antonimlar) deyiladi. Antonimlar belgi bildiradigan so‘zlarda ko‘p uchraydi. Antonimik munosabat so‘z bilan frazeologik birlik (ibora) orasida ham bo‘ladi (yalqov - )›urogida o ’ti bor kabi).
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari antonimlar bilan amaliy tanishtiri- ladi. Antonimlar ustida ishlash matndan antonimni topishdan boshla- nadi, keyin maxsus mashqlar ishlatiladi:

1. 
   Berilgan so’ularga a ttonim tanlash. Otni o‘tganda: azob -
   

do ’stlik - OQ - .. , yoshlik - . .., sifatni o‘tganda: rlangasa - ... , anqov
- .. , rostgo ..., dono - ..., kasal - ..., fe'lni o‘tganda: kasallandi -
)!ondi - ..., boslllacli - ... kabi beriladi. O‘quvchilar berilgan otga rohat, dushmonlik, qora, qarilik, sifatga mehnatkash, /tus/ıyor, yolg onC/li, nodon, sog’,’ fe'1ga sog’aycli, o ’chdi, tugatdi antonimlarini tanlab, jufti bilan yozadilar.

2. 
   Zid ma'noli so'zlarni qatnashtirib gap nızish. Bunda o‘qittıvchi antonim tanlab gap tuzish uchun so‘z beradi, o‘quvchilar berilgan so‘zga antonim tanlaydilar va ularni qatnashtirib gaplar tuzadilar.
   
3. 
   Berilgan gapga antonim topib go’yish. O‘qituvchi „ To'g’ri odam so ’zclan or qilur. Yosh kelsa ishga, ... kelsa oshga. Yaxshi gap — moj'. gay — loy. Gapni oz so ’yla, ishni ... ko ’yla “ kabi gaplar beracli,
   

o‘quvchi1ar gap mazmuniga mos antonim topib, gapni o‘qiydilar (yoki yozadilar).
O‘quvchilar lug‘atini ma’nodosh va zid ma’noli so‘zlar bilan boyi- tish o‘z fikrini aniq, ravon va ifodali bayon etishga yordam beradi.
Ko‘p ma'noli va shakldosh so‘zlar ustida ishlash


O‘quvchilarga ko‘p rita’ noli so‘z1ar ııchrab turadi, ammo ular ko‘p ma'noli so‘z ekanini tushunib yetmaydilar.
O‘qituvchi badiiy asar ustida ishlash jarayonida o‘quvchilarni ko‘chma ma’nodagi so‘z1ar bilan tanishtirish orqali ayrim so‘zlar ko‘p ma'noda ishlatilishini tushuntirib boradi. Shiı bilan birga, maxsus mashqlar ham ishlatiladi:

1. 
   So‘zlarning so‘z birikmasidagi ma’nosini qiyoslash: soat yut di, poezd ytırdi, ukam yttrdf; tOsh yo ’1, tosh yıırak; ktıınııslı qoshiq, kmnush osmon, kıımush qfsh.
   
2. 
   Gaplarni o‘qib, ajratib ko‘rsatilgan so‘z1aming ma’nosini aytish:
   

Btı yil yok issiq bo ’idi. Sert o ’inoq’ingga xnt poz.
Boshlang‘ich sinflarda ko‘p ma’noli va shakldosh (omonim) so‘zlar yuzasidan nazariy ma'lumot berilmaydi, bunday tushunchalarni shakl- lantirishga tayyorgarlik ko‘riladi, xolos.
O‘quvchilar nutqini boyitish da maqollar katta ahamiyat kasb etadi. Maqollar o‘qish uchun ham, suhbat uchun ham, hikoya tuzish uchun ham, grammatik tahlil va yozuv uchun ham juda qulay materialdir. Ular ixcham, sermazmun va ta'sirchan bo‘1adi; maqollar o‘quvchilarning badiiy didini o‘stiradi, nutqqa e'tibor bilan qarashga, to‘g‘ri, mantiqiy fikTlashga o‘rgatadi, estetik tarbiyasida muhim o‘rin tutadi. O‘qish kitoblarida mavzuga bog‘1iq holda, o‘zbek tili darsliklarida esa mashq matnlari ichida xilma-xil mavztılarda juda ko‘p maqollar beriladi. O‘quvchilar maqollarni o‘qib, o‘qilgan asarning axloqiy muammosi bilan, hayotiy sharoit bilan bog‘1aydilar, ularning majoziy mazmunini, ayrim so‘z va iboralarning ma’nosini tushuntiradilar. Natijada o‘mi bilan maqollardan foydalana boshlaydilar.
Maqollar o‘qilgan asarning xtılosasi sifatida ishlatilib, ko'pgina
asarlarning mazmunini tushunib olishga yordam beradi. Masalan,
„ Davlat“ (4-sinf) ertagining xulosasi sifatida „Birlashgan o‘zar, birlashmagan to‘zar“, „Ahillikda hikmat ko‘p“, „Birlashgan kuch yengilmas“, „Do‘st1ar ah il bo‘1sa, ish oson bo‘lur“ maqollari; „Odobli bo‘lish oson mi?“ (A. Obidjon) asaridan so‘ng „Odob — kishining
ziynati“, „Odobli bola elga manzur“, „Ilmning kattasi — odob“, „Aql yoshdan, odob boshdan“ maqollari beriladiki, bular shu asar mazmiini- ning mag‘zini ochib beradi. O‘quvchilar maqollarni yoqtiradilar, shuning uchun hann maqollar bilan berilgan topshiriqlarni jon-dildan bajaradilar. O‘qituvchi shularni hisobga olib, maqollar bilan xilma-xil mashqlar ishlatish orqali o‘quvchilarga so‘zlarning majoziy ma'nosini, ko‘p ma’no ifodalashini amaliy singdirib boradi.

Mantiqiy mashqlar

Mantiqiy mashqlar bolalarning narsa va atrof-mtılıit haqidagi bilimlarini tartibga soladi va ularga to‘g‘ri fikrlash usullarini o‘rgatadi. O‘qııvchi maktabga kelganda, ko‘p 1ııg‘at boyligiga ega bo‘lsa ham, odatda, tafakkurning taqqoslash, qarshi qo‘yish, umıımlashtirish, gu- ruhlash usullaridan foydalanishni bilmaydi (ayniqsa, bilish faoliyatining obyekt i aniq predmet emas, uni ifodalovchi so‘zlar bo‘lsa). Mantiqiy mashqlarning vazifasi u yoki bu narsa va hodisalar bilan tanishish asosida bolalarni predmet va hodisalardan mtıhimini, umtımiysini ajratishga, so‘z bilan aniq ifodalashga o‘rgatish, bolalarga mantiqiy usullar tizimini o‘rgatish bilan bilimini material tomondan boyitish va uni aqliy tomondan o‘stirish hisoblanadi.
Mantiqiy mashqlar bolalarning so‘z boyligi va tilining umumiy o‘sishida katta ahamiyatga ega bo‘1ib, lug‘at ishi •a tilga oid boshqa ishlar bilan bog‘1ab olib boriladi. Logik mashqlar juda xilma-xil:

1. 
   Narsalarning mavzuga tegishli guruhini nızish• rist kiyimlar (ko ’ylak, kostum, . . .) va oyoq kiyimlar (botiııka, tııfii, .. ); uy hayvonlari va yovvoyi hayvonlar kabi. Bunda bolalar „Bu nima ?“ so‘ rog‘iga javob berishga o‘rgatiladi: Bu mima? — Avtobtıs. Avtobııs nima ? — Hashina.
   
2. 
   Bir turdagi narsalarni sanab ko’rsatish va umumlashtiruvchi bir so'z bilan nomlash. Masalan, stol, slııl, s/ıko/arni bir so‘z bilan qanday nomlaslı mumkin? (Mebel)
   
3. 
   Berilgan narsalardan bin guruhga kirmaydiganlarini ajratish. NI.asalan, qalam, chiq’ich, o ’clıirg'iclı, stııl ko‘rsatiladi, o‘quvchilar o‘qııv qtırollarini ajratadilar, stal o‘qııv quroliga kirmasligini, mebel ekanini aytadilar.
   

Bunday mashq o‘yin tariqasida o‘tkazilishi ham mumkin: ma'lıını so‘zlar berilib, ortiqchasini topish va nima uchun ortiqcha ekanini tushuntirish talab et’iladi: qaldirg'och, chumchuq, ıııııshuk, musicho.

4. 
   Predmet nomlari va belgi bildirgan so’rlarni guruhlarga ajratish. Bunda so‘z1ar choynak, tesha, bolta, piyola, cırra, tarelka kabi aralash beriladi. O‘qtıvchilar gıınıhlab, iJishlar nomi.’ choynak, yiyola, ... ; ish qm-ollnri nomi: tesha, bolta, ... kabi yozadilar. Narsa belgisini bildirgan so‘zlar ham aralash beriladi, bolalar to‘rt guruhga (rang, maza, shakl, xususiyat) ajratadilar.
   
5. 
   Qerama-gars/ii qo'yish bilan umumlashtirish: qalclirg’och, cluun - chuq, bulbul — qushlar, tovuq, xo’ro , kıırkalar-chi? (Parrandrılar.)
   

Mantiqiy mashqlar sermazmun bo‘1ishi, o‘qııvchilarning tajribasi bilan bog‘lanishi, ularni to‘g‘ri fikrlashga o‘rgatishi, bilimlariga aniqlik kiritishi va tart ibga solishga xizmat qilishi lozim. Bıınday mashqlardan o‘rni bilan boshqa darslarda liam, o‘qish va grammatika darslarida ham foydalaniladi.