Yo‘ldosheva

O‘QUVCHILAR NUTQ INI O‘STIRI SH TI ZI MIDA S I NTAKTI K IS HLAR

So‘z birikmasi ustida ishlash

Tilda leksik (so‘z), sintaktik (so‘z birikmasi va gap) va bog‘lanishli ntıtq saviyalari ajratiladi. Shiı mazmunda so‘z birikmasiga leksik sa- viyadan sintaktik saviyaga o‘tish halqasi sifatida qaraladi.
So‘z birikmasi leksik-grammatik birlik bo‘lib, tugallangan fikr ifodalamaydi va bu bilan gapdan fiJPqlanadi. So‘z birikmasi nutqda gap ichida ishlatiladi. Bolalarga so‘z birikmasini o‘ rgatish fikr elementi ııstida ishlash hisoblanadi. Boshlang‘ich sinflarda so‘z birikmasi ustida ishlashda quyidagi mashq turlaridan foydalaniladi:

1. 
   Bosh so’ldan ergash so’ya so’roq berish, so Jlnrning o’karo bog’- lanishini aniqlash. Masalan, Anvarjon yaxshi o’qiydi. Kim (o‘qiydi)?
   

— Anvarjon. (Anvarjon) nima qilacli? — o’qiycli. Qan Jay (o‘qiydi)? —
ynxshi. Yaxshi o qiyrli — so‘z birikmasi.

2. 
   Gapdcı so’zlarııiııg o’karo bog’lanisllini chizmacla ko’rsatish. Bu o‘quvclıilarni asta-sekin murakkab qıırilmalarni tuzishga o‘ rgatadi. Masalan:
   

Terimchi terdi gullar ^ochildi

paxtani mashinada har xil Gulzorda

Terimchi paxtani ınashinaJa terJi. GıılzorJa har xil gııll‹ır ochilJi.

3. 
   Matnda uchrag‹m so ’z birikmasillillg ma ’mosini tushuntirish.
   
4. 
   Matnda yoki faoliyat jai ayonida uchragan yangi so ’z bilan so ’7 birikmasi tuzish. Mashqning bu turi so‘zning ma’nosini chuqur tu- shunishga va tından o‘z nutqida foydalanishga yordam beradi.
   
5. 
   So ’z turkumlarini o ’rganish bilan bog'liq holda so ’z birikmasi turdiri.eh. Ot so‘z turkumi o‘tilganda, ot ve sifat bilan (jonajon Ya- tatlim), ot va boshqa ot bilan (maktab bog’i),‘ fe’1 o‘tilganda, ot va fe’1 bilan (kinoga bordi, maktabda bo ’Idi, uydan keldi, kitobni o ’qidi) so‘z birikmalari tuzdiriladi.
   

So‘z birikmasi tuzishda yo‘l qo‘yilgan xato gap tuzishda ham xatoga olib keladi, shuning uchun uning oldini olish kerak.
Masalan:
O‘quvchi nutqida uchraydi: To‘g‘risi:
maktabga bo ’ldim maktabda bo ’ldim
ınaktabni bog’i ınaktabning bog'i
Bolalar ko‘proq xatoga yo'l qo‘yadigan so‘z birikmalarini yig‘ib borish xatoning oldini olishga qaratilgan mashqlar tuzishga imkon yaratadi. So‘z birikmasi ustida ishlash grammatik, imloviy va boshqa mashqlarni to‘g‘ri bajarishga xizmat qiladi. Shuning uchun so‘z birik- masi ustida o‘rni bilan maqsadga muvofiq ishlab borish orqali gap va bog‘lanishli nutq tuzishga oid nutqiy mashqlarga o‘tish lozim.


Gap ustida ishlash
Gap ustida ishlash o‘qtivchi1arning nutqini o‘stirishda muhim ahamiyatga ega. Gap ustida isNashning asosiy vazifasi o‘quvchi1arni sintaktik jihatdan to‘g‘ri va aniq gap ttizib, tugallangan fikr bildirish- ga o‘rgatish hisoblanadi. Gap (grammatik jihatdan o‘zaro bog‘lan- gan, tugallangan mazmun va tugallangan intonatsiyaga ega bo‘1gan) nutq birligi bo‘lib, aloqa maqsadiga xizmat qiladi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchi1ari uchun muhimi, birinchidan, gap nutq birligi ekanligidir. Shunday ekan, nutqqa oid mashqlarga qo‘yilgan talablar gap ustida ishlash mashqlariga ham taalluqlidir; ikkinchidan, gap — grammatik tomondan to‘g‘ri tuzilgan birlik, shunday ekan, gap ustida ishlash grammatika bilan chambarchas bog‘1iq bo‘1ib, bu jarayonda gap qurilishi, gapda so‘zlarning bog‘lanishi va gapning turlari ustida ishlash juda muhimdir; uchinchidan, gap nutq va til birligi bo'lib, tugallangan mazmunni bildiradi. Binobarin, gapning mazmuniy asosi, mazmiin ottenkalari ustida ishlash va ularning gap ttizilishiga bog‘liqligi ustida
31 S
ishlash ham zanır; to‘rtinchidan, gapning intonatsiyasi katta atta- niş'a ila ega, shuning ıtchun intonatsiya ustida ishlash, intonatsiyaning mazmun bilan bog‘liqligini tushuntirish kerak.
Boshlang‘ich sinflar dasturining „G rammatika, imlo va nutq o‘stirish“ bo‘limida sintaksisdan beriladigan bilimlar aniq ko‘ rsatilgan. Bola boshlang‘ich sinflarda beriladigan sintaktik materiallar hajmida faqat ona tili darslaridagina emas, balki boshqa darslarda va maktab- dagi barcha mashg‘u1otlar jarayonida gap tuzish, ııni tahlil qilish va qayta tuzishga o‘rgatib boriladi.
Gap ustida ishlashga oid mashqlar juda xilma-xil bo‘lib, analiz va sintezning ustunligiga hamda o‘qtıvchilarning mustaqillik clarajasiga ko‘ra tasnif qil i nadi.
Analiz yoki sintezning ııstıınligiga nisbatan gap ustida ishlash mashqlari ikkiga bo‘linadi:
I) annlitik mashqlar, ya ’ni tu‹-ilgan ta yyor matn‹lan olingan gapni tahlil qilish;

2. 
   sintetik mashqlar, ya ’ni mustaqil gey ttı‹islıga qaratilgan mashqlar.
   

Analitik mashqlar sintetik mashqlarga zamin hozirlaydi. ular pa- rallel holda yoki sintetik mashqdan so‘ng analitik mashq o‘tkaziladi.
O‘qtıvchilarning mıtstaqîlligi va bilish jarayonining faollik dara- jasiga ko‘ra gap ustida ishlash mashqlari ıtc hga bo‘linadi:
1 ) namuna asosidagi mashqlar;

2. 
   konstnıktiv mashqlar;
   
3. 
   ijodiy mashqlar.