Yo‘ldosheva

ONA TILIDAN B I LI M, KO‘N I KMA VA MALAKALARNI NAZORAT QILI SH


Bilimlarni o‘zlashtirishda didaktik talablardan biri bilimlarni o‘quvchilar qanday o‘zlashtirganini muntazam tekshirib va baholab borish hisoblanadi.
Tekshirish o‘qtıvchilarning bilim sifatlarini, shakllantirilgan mala- kalardan qanchalik foydalanishini aniqlashni ta’minlaydi. Btı, o‘z navbatida, o‘qtıvchilarning yangi materialni o‘rganishga tayyorligini aniqlash, shuningdek, qo‘llanilgan metod va usullarning samarador- ligini baholashga, ish metodlariga ayrim o‘zgartirishlar kiritishga imkon beradi. Tekshirish o‘qtıvchilar ııchun, birinchidan, to‘g‘ri shakllan-
tirilgan bilimlarni mustahkamlashga xizmat qiladi, ikkinchidan, ish sifatini yaxshilaydi, o‘z-o‘zini tekshiı ishni o‘stiradi.
Maktab tajribasida te kshiı ish og‘zaki va yoxma shaklda amalga oshiriladi; bilimlarni kundalik mavzııga oid va yakııniy tekshirish tat- biq etiladi.
Boshlang‘ich sinflarda ona tilidan bilim, ko‘ nikma, malakalar og‘zaki va yozma shaklda tekshirilsa-da, bir’ umumiy baho qo‘yi1adi. Bunda o‘qtıvchilarning graıTl ITlî4F İk aniqlik, imlo qoidalarini bilishlari, so‘zni va gapni tahlil qila ol ishlari, bilimni yozma nutqqa (diktant, bayon, inshoga) tatbiq eta tılishlitri hisobga olinadi. O‘quvchilar yozma ishlarni qanday bajarganliklari mııntazam tekshirib boriladi. O‘qiıtıvchi I -sinfda o‘quvchilarning barcha yozma ishlari (ıly va sinf ishlari) ni tekshiradi. Boshqa sinflarda yangi mavzu o‘rganilgan davrdagi yozma ishlarni tekshiradi, boshqa vaqıda tanlab tekshiradi.
Ona tilidan yozma tekshirish uchun asosan diktant, bayon, insho, shuningdek, grammatik, so‘z yasashga oid, leksik va imloga oicl topshiriqlarni bajarish, tekshiruv ko‘chirib yozishdan foydalaniladi Yakıınlovchi tekshirish uchun har bir chorakda bir marta tekslıiruv ishi o‘tkaziladi. Bıılardan tashqari, o‘quv yili davomida bir nccha martadan diktant, grammatik topshiriqli yozma ishlar, test, bayon va insho o‘tkaziladi. Tekshirish ishlarining hajmi quyidagicha bo‘lishi mumkin:

	1-sinf	’' 2-sinf	3-sinf	4-sinf
Nazorat diktant O‘quv yilin i ng I yarıııida		25 —30	40-45	55—70
O’quv yilining I I yarıııidiı	15-20	35—40	45—50	75—80
Bayon	—	45 —60	70—80	100— 110

Tekshiruv diktant i, grammat ık topshiriq, bayon va insho tıclııın baho me'yori boshlang‘ich sinflar ona tili dasturida aniq berilgan.
Savol va topshiriqlar

1. 
   Kichik yoshdagi o‘quvclıilar uchun sintaktik bilimlarni o‘zlaslıtirishning ahamiyatini tushııntiring. Boshlang‘ich sinflarda „Gap“ mavzusi rrlaterial- larini o‘rganislıdagi izclı illikııi asoslang.
   
2. 
   O‘qtıvclıilarning gapning bosh bo‘laklaı‘i — ega va kesim bilan qanday tanislıtirasiz'' Darsda qanday ko‘rgazmalardan foydalanasiz''
   
3. 
   Boshlang‘icin sinf o‘quvclıilari gapda so‘zlarning bog‘1anishini o‘zlas1ı- tirislıda qanday qiyinclıi1iklar¿a duch keladilar’!
   
4. 
   „ Boshlang‘iclı ta'lim“ jurnalida chop etilgan gap ustidit ishlashga doir maqolalardan topib, ularga taqriz yozing.
   
5. 
   1 mlo qoidalarining ahamiyatini izohlang. I m1o qoidasi ustida ishlash jarayonining asosiy komponentlarini aniq rr1isoll‹ır bilan tuslıuntiring.
   
6. 
   O‘quvclıilar 1ııg‘atiııi boyitislıda ona tilining tutgan o‘miııi tuslıııntiı ing.
   
7. 
   O‘quvchilaı’ning ona tilidan bilim, ko’nikma va malaka1aı‘ini tekslı trish usullaridan biriga oid topshiriqlar tiziıTlin i ishlab chiqing.
   

O‘QUVCHLAR NUTQ I NI O‘STI RISH METODIKASI


Nutq va uni o‘stirish tushunchasi
Ntttq — kishi faoliyatining turi, til vositalari (so‘z, so'z birikmasi, gap) asosida tafakkurni ishga solishdir. Nutq o‘zaro aloqa va xabar, o‘z fikrini his-hayajon bilan ifodalash va boslıqalarga ta'sir etish vazifasini bajaradi.
Yaxshi rivojlangalı nutq jamiyatda kishi faoliyatining muhim vosi- talaridan biri sifatida xizmat qiladi. O‘qtıvchi uchun esa nutq maktabda mııvaffaqiyatli ta'lim olish qurolidir.
Nutq o‘stirish nima? Agar o‘quvchi va uning tildan bajargan ishlari ko‘zda tııtilsa, nutq o‘stirish deganda tilni har tomonlama (talaffuzi, lug‘ati, sintaktik qurilishini, bog‘lanish1i ntıtqn i) faol amaliy o‘zlashtirish tushuniladi. Agar o‘qituvchi ko‘zda tutilsa, nutq o‘stirish deganda, o‘qııvchilarııing tilning talaffuzi, lııg‘ati, sintaktik qurilishi va bog‘lanislıli nutqni faol egallashlariga yordam beradigan metod va usullarni qo‘1liısh tushuniladi°*. Shuning uchun ham grammatika va imlo dasturi tovushlar va harflar, so‘z, gap, bog‘lanish1i ntıtq kabi qismlarni o‘z ichiga olgan. Ona tili dastur in ing bo‘limlari „Xat-savod o'rgatish va ııutq o’stirish“, „O'qish va nutq o'stirish“, „Grammatika, imlo va nutq o‘sfirisfı“ deb nomlangan.
Nutq faoliyati uchıın, shuningdek o‘qtıvc1ıilar nutqini o‘stirish uchun bir necha shartga rioya qilish zarur:

1. 
   Kishi nutqining yızaga chiqishi uchıın talab bo‘lishi kerak. O‘quvchilar nutqini o‘stirishning metodik talabi o‘qtıvchi o‘z fikrini, nimanidir og‘zaki yoki yozma bayon qilish xohishini va zanıriyatini yuzaga keltiradigan vaziyat yaratish hisoblaııadi.
   
2. 
   Har qanday nutqning mazmuni, materiali bo‘lishi lozim. Bu ma- terial qanchalik to‘liq, boy, qimmatli bo‘Isa, uning bayon i shunchalik mazmunli bo‘ladi. Shunday ekan, o‘quvclıi1ar nutqini o‘stirishning ik- kinchi sharti nutqqa oid mashqlarning material i haqida bo‘1ib, o‘qııvchi ntıtqi mazmunli bo‘1ishi uchun g‘amxo‘rlik qilish hisoblanadi.
   
3. 
   
   Fikr tinglovchi tushunadigan so‘z, so‘z birikmalari, gap, nutq birliklari yordamida ifodalansagina tushunarli bo‘ladi. Shuning uchıın nutqni muvaffaqiyatli o‘stirishning uchinchi sharı i — nutqni til vosi-
   

" PomecTBeHcxııFı H. C., KycTapeBa B. A. MeTonııxa rı‹ı'ıznsHoro o6y- 'ıeHH pyccxo›ıy zsıxy.— M.: „HpocBeıuerıııe“, 1 965. c. 259.
300
talari bilan qıı rollant i rish hisoblanadi. O‘qılvclı ilarga ti1 namunalarini berish, ular uchıın yaxshi nııtqiy sharoit yaratish zarur. Nııtqni eshitish va undan o‘z tajribasida foydalanish natijasida bolalarda ta'lim meto- dikasi asoslanadigan ongli ravishda „tilni sezish“ shakllanadi.
Ntıtq o‘stirishning metodik sharti nııtqiy faoliyatning keng liz imini yaratish, ya'ni. birinchidan, yaxshi nutq namıınasini idrok etish, ik- kinchidan, o‘ rgangan til vositalari dan foydalanib, o‘z fikrini bayon etish uchıın shaı'oit yaratish hisoblanadi.
Bola tilni nutqiy faoliyat jarayonida o‘zl shtiradi. Buning o‘zi yetarli emas, chunki u nutqni yuzaki o‘zlashtiradi. Nııtqni egallash- ning qator aspektlari mavjııd. Bular:

1. 
   Adabiy til me'yorlarini o‘z1ashtirish. Maktab O‘QtlVChilîlfini adabiy tilni sodda so‘zlashııv tilidan, sheva va jargondan farqlashga o‘rgatadi, adabiy tilning badiiy, ilmiy, so‘zlashtıv variantlari bilan tanishtiradi.
   
2. 
   Jamiyatiınizning har bir a'zosi uchıın zarıır bo‘1gan mııhim nutq malakalarini, ya’ni o‘qish va yozish malakalarini o‘zlashtirish. Bu bilan o‘qııvchilaı yozma nutqning xusıısiyatlarini, uning og‘zaki so‘z1ashtıv nutqidan farqini bilib oladi.
   
3. 
   O‘quvclıilaı ning rrutq madaniyatini takomillashtirish. Til jami- yatdagi eng muhim aloqa vositasidir. Tilning mana shu ijtimoiy aha- miyatidan kelib chiqib, maktabda o‘qtıvchi1arning nutq madaniyatiga alohida e'tibor beriladi.
   

Bu vazifalarni bajarish uchıın o‘qitııvchi o‘quvchilar bilan rejal i ish olib borishi lozim. Bizning uchun esa o‘qtıvchi1ar nutqini o‘stirish ııstida ishlash tııshrınchasiga nimalar kirishini bilib olish muhimdir.
Ntıtq o‘stiris1ıda ııch yo‘nalish aniq ajratiladi: 1) sol ustida ish- lash; 2} so'z birikmasi va gap ustida ishlash,• 3) bog'lanishli nutq ustida ishlash.
So‘z, so‘z birikmasi va gap ııstida ishlash uchıın lingvistik baza bo‘lib leksikologiya (frazeologiya va stilistika bilan birgalikda), morfologiya, sintaksis xizmat qiladi; bog‘lanishli ntıtq esa mantiqqa, adabiyot- shıınoslik va murakkab sintaktik btıttınlik lingvistikasiga asoslanadi.
Ko‘rsati1gan uch yo‘nalish parallel olib boriladi: lug‘at ishi gap uchun material beradi; so‘z, so‘z birikmasi va gap ustida ishlash bog‘lanishli nutqqa tayyorlaydi. O‘z navbatida, bog‘lanishli hikoya va insho lııg‘atni boyitish vositasi bo‘lib xizmat qiladi.
O‘qııvchilar mltqini o‘stirish o‘z metodik vositalariga ega, o‘zining mashq turlari bor. Bulardan eng mııhimlari bog‘lanishli ntıtq mashqlari hisoblanadi.
Nutq o‘stirishda izchillik to‘ H slıartni, ya’ni mashqlarning izchilligi, istiqboli, xilma-xilligi, xilma-xil mashq turlarini umumiy maqsadga bo‘ysıındirish ko‘nikmasini amalga oshirish bilan ta'min1anadi. Har bir yangi mashq oldingisi bilan bog‘lanadi va keyingisiga o‘qııvchilarni tayyorlaydi, umumiy maqsadga bo‘ysııngan holda yana qandaydir yangilik qo‘shadi.
Maktabda o‘quvchilar nutqini o‘stirishp•a ona tili o‘qitishning asosiy vazifasi deb qaraladi. Nutq o‘stirish faqat ona tili va o‘qish darslari- ninggina emas, balki o‘qtıv rejasidagi barcha fanlar (tabiatslıılnoslik, matematika, mehnat, tasviriy san'at. ashu la darslari)ni ng, shuningdek, sint‘dan tashqari o‘tkazi1adngan tadbirlarning ham vazifasidir.