Yo’lni landshaftga moslashtirishning asosiy printsiplari

---

YO’LNI LANDSHAFTGA MOSLASHTIRISHNING ASOSIY PRINTSIPLARI
Murodov Bekzod Xidirnazar o’g’li
Omonova Sadoqat Rustam qizi
Toshkent avtomobil yo’llarini loyihalash, qurish va
ekspluatatsiyasi instituti 
Annotatsiya: Yo’l landshaft uzoq vaqtdan beri eng kuchli jismoniy va aqliy
davolovchi va estetik jihatdan qulay omil hisoblanadi. Shu bilan birga, me’moriy va
landshaft yondoshuvi yo’lning tabiiy muhitga "integratsiyasi" chegaralarini, birinchi
navbatda, ko’rinadigan muhitni, shuningdek yo’lning barcha elementlarining
kompozitsion landshaft qurilishini hisobga olgan holda loyihalash kerak. Yo’l
relyefning kichik va daqiqali burmalaridan qat’i nazar, landshaftning o’ziga xos
chiziqlariga amal qilishi kerak.
Kalit so’zlar: yo’l landshaft dizayn, relyef, vizual tasvir, yo’lning elementlari,
peyzaj, 
Me’moriy va landshaft dizaynining asosiy printsipi yo’l peyzajining barcha
elementlaridan - yo’l, subrad, chiziqli binolar, daraxtzorlar, yo’lning dizayni va
jihozlaridan yagona me’moriy ansamblni yaratish va uni peyzaj bilan
muvofiqlashtirishdir.
Yo’lni peyzaj bilan muvofiqlashtirish peyzaj elementlarining
kombinatsiyasining ichki qonuniyatlari va ularning rejaning geometrik o’lchamlari va
yo’lning uzunlamasına profiliga bog’liqligi - o’lchov talabidir.
Yo’lni tabiiy muhitga qo’shishga alohida e’tibor berilishi kerak, bu hozirgi
paytda eng katta ahamiyatga ega bo’lgan muammo hisoblanadi. Yo’llarning qurilishi
va ekspluatatsiyasi atrof-muhitga bir qator salbiy ta’sirlarni keltirib chiqaradi, ya’ni.
tabiiy xususiyatga ega bo’lgan atrof-muhit tarkibiy qismiga. Ba’zida bunday ta’sirlar
vositachilik qilinadi, ko’p yillar davomida ijtimoiy munosabatlarda namoyon bo’ladi
va odamlarning sog’lig’iga ta’sir qiladi. Avtotransport aloqalarining asosiy salbiy
oqibatlari: yo’l qurilishi paytida tabiiy landshaftning yo’q bo’lib ketishi, tabiiy
muhitning bir qismini tabiiy ravishda olib tashlash, unga antropogen xususiyatni
berish, o’simliklarning yo’qolishi, yovvoyi hayot, tuproq eroziyasi, havo, suv va
tuproq ifloslanishi, er usti va er osti suvlari balansining buzilishi. Bu erda birinchi
navbatda uning vizual - landshaft xususiyatlariga bog’liq bo’lgan tabiiy ekologik
omillarni ko’rib chiqaylik.
Tabiiy landshaft uzoq vaqtdan beri eng kuchli jismoniy va aqliy davolovchi va
estetik jihatdan qulay omil hisoblanadi. Minglab yillar davomida go’zal bog’lar va
bog’lar yaratildi, unda odam tabiat bilan aloqa qilish va uyining yaqinida dam olish
"Science and Education" Scientific Journal
Volume 1 Issue 1
127
www.openscience.uz

---

mumkin edi. Ammo bizning davrimizda faqat tabiiy landshaft parchalanmagan,
ammo yashash muhitining ajralmas qismi, ekologik muvozanatning muhim bo’g’ini
sifatida ko’rib chiqila boshlandi. Tabiatning biron bir elementini bitta daraxtdan
ajralib turadigan burchagiga, uning relyefi, o’simliklari va yovvoyi hayotiga
hayotning barcha xilma-xilligi yo’qolishi inson hayotiga tahdid sifatida, atrof-
muhitning hayotiy fazilatlarini yo’qotish sifatida ko’rila boshladi.
Shu bilan birga, biz yo’llarni qurishda, masalan, o’n minglab daraxtlar nobud
bo’lishini bilamiz. Tabiiy sharoitda tabiatda ko’plab tabiiy jarayonlarga to’sqinlik
qiladigan chegara chizig’i (masalan, hayvonlarning harakatlanishi) ham paydo
bo’lishi xarakterlidir.
Yer sathining tuzilishini katta balandlikdan baholab, biz barcha yo’nalishlarda
harakatlanadigan va oxirgi orollarni, sanoat va qishloq xo’jaligi korxonalarini
bog’laydigan, peyzaj zonalarini ajratib, relyefni kesib o’tgan juda ko’p quruqliklarni
qayd etamiz. Amalda biz yo’lni er yuzasi tuzilishining bir qismi yoki landshaftning
bir qismi sifatida tavsiflashimiz mumkin (1-rasm). Shu bilan birga, u katta tuzilma
sifatida tabiatda sun’iy ravishda antropogen xususiyatga ega. Darhaqiqat, tabiatda
shunga o’xshash narsalar yo’q. Yo’lga eng yaqin tabiiy obekt bu daryo - tabiiy
yo’nalish bo’lib, u shakli va materiali jihatidan tubdan farq qiladi.
1-rasm - Landshaftning bir qismi sifatida yo’l
a - tabiiy, b - qishloq xo’jaligi, c - shaharcha
Yo’lning asosiy vizual-landshaft xususiyati uning tuzilishi va tabiiy muhitda
yangi sun’iy ob’ekt sifatida mavjudligi. Yo’l hududga qarab, qirg’oqqa, chuqurchaga,
nol balandlikda o’tishi mumkin. Daryolarni qurishda, qatnov qismini olib boruvchi
subgrad atrofdagi relyefdan yuqori bo’ladi. Qirg’oq balandligi 1 m va undan ortiq
balandlikda, sopol tomning o’ziga xos turi yaratiladi. Ushbu milning landshaft
xususiyatlari - tashqi konturlarning geometriyasi, sezilarli darajada, qoplamaning
sun’iy materiali, yo’l atrof-muhitining elementlari - uni relyef va o’simliklarning
tabiiy shakllariga zid keladigan tuzilma sifatida belgilaydi.
"Science and Education" Scientific Journal
Volume 1 Issue 1
128
www.openscience.uz

---

Shunday qilib, transport vositalarining o’tishi uchun texnologik qurilish sifatida
rejali, bo’ylama va ko’ndalang profilda ma’lum parametrlarga ega bo’lishi kerak
bo’lgan yo’l tabiiy landshaftga "o’ralgan". Sun’iy va tabiiy shakllar o’rtasida
antagonizm mavjud. Bu yo’l va tabiat o’rtasidagi munosabatlarning ikkinchi
tamoyilini - yo’lni landshaftga moslashtirish zarurligini, uning tabiiy muhit bilan
tashqi uyg’unligini belgilaydi. Bu yerda biz me’moriy va landshaft tashkilotining bir
qismi sifatida landshaft dizayni tamoyillaridan foydalanamiz. Ushbu tizim haqiqiy
yo’llarni loyihalashda juda yaxshi ishlaydi, ayniqsa vizual tasvirlarni yaratishda:
haqiqiy yerlarda yo’l istiqbollari. Shu bilan birga, me’moriy va landshaft yondoshuvi
yo’lning tabiiy muhitga "integratsiyasi" chegaralarini, birinchi navbatda, ko’rinadigan
muhitni, shuningdek yo’lning barcha elementlarining kompozitsion landshaft
qurilishini hisobga olgan holda kengaytirishi mumkin. Yo’l muhitini tashkil qilishda
tabiiy taqlid qiladigan shakllar: tuproq, o’simlik, suvdan maksimal darajada
foydalanish zarur vositadir.
Tabiiy muhitga yondashishning uchinchi printsipi tabiiy muhitni yo’l atrof-
muhitini me’moriy va landshaft tashkil qilish bilan ochib berishni anglatadi. Yo’lning
atrof-muhitini shakllantirishda tabiiy shakllarning odamlarga xos estetik, shifobaxsh
ta’sirga ega bo’lgan shakllar ekanligini afzal bilamiz. Tabiiy tabiatning saqlanib
qolishi va landshaft arxitekturasi yordamida yangi tashkil etilgan zonalar yo’ldan
osongina va qulay ko’rinishi kerak, shuningdek maxsus tadbirlar: nuqtai nazarlarni
tashkil qilish, platformalarni ko’rish, istiqbollarni ochish va hk.
Landshaft qonuniyatlarini belgilash uchun asos relyefning tuzilishi va uning
asosiy elementlarini ochib beradigan geomorfologik tahlil hisoblanadi. Relyefning
asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: balandlik farqlari, yon bag’irlari, konveks
va konkav relyef shakllarining egriligi, ularning relyefi individual relyef shakllarining
chastotasi bilan belgilanadi, ular orasidagi eng katta va eng kichik masofalar. Ushbu
xarakteristikalarni erning xaritasi yoki aerofotosuratlar orqali aniqlash mumkin.
Landshaft xususiyatlarining birligi bilan ajralib turadigan hudud me’moriy va
landshaft hovuzini tashkil etadi.
Arxitektura hovuzining chegaralari quyidagilar bo’lishi mumkin: ko’rinishni
cheklaydigan relyef yoriqlari; turar-joy manzaralari chegaralari, aholi punktlari
chegaralari, katta ko’prik o’tish joylari, o’rmon chekkalari. Arxitektura hovuzini
uning chegaralariga qarab ko’rish kerak. Har bir me’moriy basseynda kichik konveks
yoriqlari bo’lmagan silliq konkav chizig’i shaklida uzunlamasına profilni loyihalash
tavsiya etiladi.
Asosiy eksa asosiy quruqlik chiziqlari, daryo vodiylari, yo’llar bo’lishi mumkin.
Arxitektura kompozitsiyalari markazlari peyzajning qolgan qismidan ajralib
turadigan va hovuzga o’ziga xoslik va o’ziga xoslikni beradigan obektlardir. Bunday
obektlarga dominantlar deyiladi. Ular aholi punktlari, alohida katta binolar, bog’lar,
"Science and Education" Scientific Journal
Volume 1 Issue 1
129
www.openscience.uz

---

tepaliklar, suv yuzalari, shuningdek yo’l bo’yidagi majmualarning ob’ektlari va
binolari, tog ‘yo’llaridagi inshootlar, ko’prik o’tish joylari va dekorativ
obodonlashtirish guruhlari bo’lishi mumkin. Har bir hovuzda bittadan ko’p dominant
bo’lmasligi kerak.
Arxitektura hovuzini 10 daqiqadan ko’p bo’lmagan vaqt ichida transport
harakati bilan yengib o’tish kerak. Xuddi shu yo’ldagi me’moriy hovuzlar xilma-xil
bo’lishi kerak (etarlicha katta masofada yo’lning uslubi birligiga bog’liq). Shu tufayli
harakatning monotonligi pasayadi.
Yo’l relyefning kichik va daqiqali burmalaridan qat’i nazar, landshaftning o’ziga
xos chiziqlariga amal qilishi kerak. Yo’lning toifasi qanchalik yuqori bo’lsa, yo’l va
peyzajni muvofiqlashtirish talablari shunchalik yuqori bo’ladi.
Yo’lning ritmi, ya’ni. uning elementlari - uzunliklar, burchaklar, reja va
bo’ylama profildagi egri chiziqlar, yon bag’irlarning almashish naqshlari relyefning
asosiy shakllarining (tepaliklar, vodiylar, daryolar, suv havzalari) ritmiga mos kelishi
kerak. Yo’nalish elementlarining o’lchamlari va burilish burchaklaridagi joylashuv
dala ishlari boshlanishidan oldin ko’rsatilishi kerak.
Yo’lning burilish burchagining o’zgarishi ma’lum bir ritmga ega - bu hayotiy
jarayonlarda muhim rol o’ynaydigan birlamchi tabiiy ekvivalentga ega bo’lgan
tushuncha. Shuningdek, mashinalarning silliq buraladigan yo’l bo’ylab harakatlanishi
eng xavfsiz ekanligi nazariy va amaliy jihatdan isbotlangan, chunki bunday trek
avtomobilning barqarorligini oshiradi, yo’nalishni osonlashtiradi va harakatda ritmni
yaratadi. Biroq, dizayn amaliyotida bunday izlanishlar hali ham ustunlik qilmagan.
Tabiiy shakllarga yaqinlashish katta radius va uzunlikdagi yumaloq egri chiziqlar
bilan almashtirib, kichik uzunlikdagi to’g’ri chiziqlar yordamida amalga oshiriladi.
Yo’lning umumiy arxitektura uslubi, kuzatish tabiati, landshaftga moslash
usullari dala tadqiqotlari boshlanishidan oldin shakllantirilishi kerak. Xaritaga
binoan, avia fotografiya yoki kashfiyot materiallari, me’moriy hovuzlarning
chegaralari va tarkibi (yo’nalish uslubi va dizayni) ushbu chegaralarga to’g’ri
keladigan yo’nalish bo’ylab yo’nalishning asosiy burilishlari va uzunlamasına
profilning eng muhim konveksiyalariga to’g’ri kelishi uchun belgilanishi kerak.
Tadqiqot davomida har bir me’moriy hovuzning uslubi va yo’nalishning barcha
elementlari aniqlanadi.
Har bir me’moriy basseyn uchun umumiy asos taqdim etiladi (masalan,
obodonlashtirish orqali yaratilishi mumkin) va dominantlar. Ular qaysi dominantlik
yoki farq etishmasligini aniqlaydilar va yo’qolganlarini yo’l arxitekturasi yordamida
yaratadilar. Dekorativ obodonlashtirish sxemasi tanlab olinadi, uning asosida yo’lni
qurish (rekonstruktsiya qilish, kapital ta’mirlash) paytida kelajakda saqlanib
qoladigan daraxt va butalar tanlanadi.
"Science and Education" Scientific Journal
Volume 1 Issue 1
130
www.openscience.uz

---

Loyihaning bosqichida, marshrutning reja va uzunlamasına profillari bilan
ishlashda, yo’nalish elementlarining loyihalashtirilgan kombinatsiyalari, shuningdek,
yo’nalish manzara bilan muvofiqligi tekshiriladi. Shu bilan birga, arxitektura chiziqli
grafigi va dala tadqiqot materiallari asosida yo’lni obodonlashtirish, dam olish
zonalarini joylashtirish va jihozlash to’g’risida qarorlar qabul qilinadi.
Ishchi hujjatlarni tayyorlash bosqichida obodonlashtirish, dam olish joylari,
to’xtash joylari, avtoulov pavilonlari va avtobus bekatlari uchun namunaviy loyihalar
majburiy ravishda aniqlanadi, ko’chat materiallarini olish joylari aniqlanadi, uni olish
shartlari kelishib olinadi, dizayn qarorlari silliqlik mezonlariga javob bermaydigan
yo’llar bilan tuzatiladi.
Agar loyiha tabiiy ravishda amalga oshirilsa, tekislash ishlari olib boriladi,
manzarali obodonlashtirish ekinlari markirovkasi amalga oshiriladi va reja yoki
bo’ylama profilda jiddiy tuzatishga uchragan yo’llarning loyihaviy qarorlari qabul
qilinadi.