Yoshlarning bugungi kundagi muomila ma'daniyatiga e'tibor reja

YOSHLARNING BUGUNGI KUNDAGI MUOMILA MA'DANIYATIGA E'TIBOR
Reja:

1. 
   Yoshlar muomala madaniyati va ijtimoiy fikrini shakllantirishda ommaviy axborot vositalarining o‘rni
   
2. 
   Zamonaviy yoshlarning madaniyati va ma’naviy qadriyatlarini o’zgartirish haqida ayrim muloxazalar
   
3. 
   O'zbekistonlik yoshlar orasida materializm
   

Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar.

Mustakillik yillarida ijtimoiy-siyosiy jarayonlar va yoshlar madaniyatining transformatsiyasi, globalizatsiya va yoshlar madaniyati, shaxar va qishloq yoshlarining madaniyati xususiyatlariga e'tibor qaratiladi. Bizning tadqiqotimiz etnologiya fanining nazariy yondoshuvlariga asoslanadi. Yoshlar madaniyati davrida biz yoshlarning me'yorlari, qadriyatlari, turmush tarzini tushunamiz. Yoshlik madaniyatining elementlari orasida e'tiqodlar, xatti-harakatlar, uslublar va qiziqishlar mavjud. Yoshlar tomonidan ishlatiladigan kiyim-kechak, ommabop musiqa, sport, terminologiya o'zlarining mukammal madaniyatidir. Yoshlar madaniyatida ko'plab mukammal va o'zgaruvchan yoshlar subkulturalari mavjud. Tadqiqot asosida yoshlarning madaniyatini tushunish, ularning rivojlanishi va zamonaviylikning turli salbiy ta'sirlari va tendentsiyalarini oldini olish bo'yicha qimmatli tavsiyalar ishlab chiqiladi. O'zbekiston bugungi kunda kuchli iqtisodiy salohiyatga ega, ma'naviy va axloqiy asoslarni yaratgan mustaqil demokratik davlat.

Mamlakatimiz yosh avlod tarbiyasini tarbiyalashga alohida e'tibor qaratmoqda. O'g'il-qizlarning zamonaviy bilim olishi, yuksak manaviyatli bo'lib ulg'ayishi uchun zarur sharoit yaratish borasidagi ishlar izchil davom ettirilmoqda
Yurtboshimiz Shavkat Mirziyoev 2020 yil 15 iyun kuni Toshkentda bo'lib o'tgan «Ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash, muqaddas dinimizning sofligini asrash -davr talabi» mavzuidagi anjumanda so'zlagan nutqida yosh avlod tarbiyasi haqida alohida to'xtalib o'tdi.
«Bizni hamisha o'ylantirib keladigan yana bir muhim masala - bu yoshlarimizning odob-axloqi, yurish-turishi, bir so'z bilan aytganda, dunyoqarashi bilan bog'liq. Bugun zamon shiddat bilan o'zgaryapti. Bu o'zgarishlarni hammadan ham ko'proq his etadigan kim - yoshlar. Mayli, yoshlar o'z davrining talablari bilan uyg'un bo'lsin. Lekin ayni paytda o'zligini ham unutmasin. Biz kimmiz, qanday ulug' zotlarning avlodimiz, degan da'vat ularning qalbida doimo aks-sado berib, o'zligiga sodiq qolishga undab tursin. Bunga nimaning hisobidan erishamiz? Tarbiya, tarbiya va faqat tarbiya hisobidan», deya ta'kidladi Prezidentimiz.
«Ma'lumki, yosh avlod tarbiyasi hamma zamonlarda ham muhim va dolzarb ahamiyatga ega bo'lib kelgan. Ammo biz yashayotgan XXI asrda bu masala haqiqatan ham hayot-mamot masalasiga aylanib bormoqda», - dedi prezident.
«Tarbiya qancha mukammal bo'lsa, xalq shuncha baxtli yashaydi», deydi donishmandlar. Tarbiya mukammal bo'lishi uchun esa bu masalada bo'shliq paydo bo'lishiga mutlaqo yo'l qo'yib bo'lmaydi», - dedi prezident va e'tiqod, oilaviy qadriyatlarga putur etkazayotgan xavflarni sanab o'tdi.
«Diniy ekstremizm, terrorizm, giyohvandlik, odam savdosi, noqonuniy migratsiya, «ommaviy madaniyat» kabi xavf-xatarlar kuchayib, odamzod asrlar davomida amal qilib kelgan e'tiqodlar, oilaviy qadriyatlarga putur etkazmoqda», -dedi u.
Jamiyat hayotidagi asosiy masala - ularning ma'naviy madaniyatini rivojlantirish va ma'naviy qadriyatlarini o'zgartirishdir.
Madaniyatni ijtimoiy-gumanitar bilimlarda inson hayotiy hodisasi sifatida o'rganish eng muhim jihatlaridan biri madaniy reproduktsiyadir, bu cheklangan miqdordagi qadriyatlar, shu jumladan qadriyatlar o'tmishidan kelajakka o'tish, rivojlanish jarayoni muhim o'zgarishdir. Bizning nuqtai nazardan birinchi navbatda, madaniyatni qadriyatlar va axloq me'yorlarni takomillashtirish jarayoni sifatida o'rganilishi kerak.
XX asr insoniyat jamiyatining rivojlanishida muayyan bir chiziq chizib chiqdi va bu asrning insoniyatining taqdiri qanchalik bog'liqligini anglatadigan yangi madaniy paradigma paydo bo'ldi. Uning mazmuni madaniyatning sayyoraviy rolini odamlar jamiyatini rivojlantirishga, asosiy omili sifatida tarixiy zaruratga bog'liq. Shuning uchun madaniy shaxs modelini o'rganish muammosi dolzarblashtirilgan. Hayot madaniyati ijtimoiy institutlar tomonidan keyingi avlodlarga etkazilib, insoniyatning tarixiy rivojlanishidagi davriy jarayonlar, bir tomondan, madaniy qadriyatlarni va urf-odatlarni saqlab qolish moyilligini, bir tomondan, o'zgaruvchan mavzu-ob'ektga mos ravishda yoshlarning manaviy an'anasini yangilashga intilishi ko'rsatadi.
Zamonaviy madaniyatga bo'ysunish jarayonlari asosan axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining jadal rivojlanishi bilan bog'liq.
Zamonaviy axborot tizimlari, inson hayotining mohiyatiga kirib boradi, yangi hayot maydonlarini egallaydi, iste'molchini tizimlashtiradi va taqdim etilgan ma'lumotni insonga talqin qiladi, bu erda taqdim etilgan virtual hayotning tarkibi va tabiatiga moslashishni talab qiladi, uning kundalik tajribasini butunlay beqarorlashtiradi.
Zamonaviy axborot sivilizatsiyasining rivojlanishida cheklovlar ko'pincha madaniy muxolifatning turli shakllari va hatto turli madaniyat sub 'ektlari o'rtasidagi qarama-qarshiliklarga ega bo'lib, ular ko'pincha mafkuraviy, diniy, milliy yoki boshqa xilma-xil munosabatlarni ta'kidlaydilar.
O'z navbatida, murakkab tizim bo'lgan madaniyat muayyan bir tuzilishga ega. Madaniy o'zgarishlarning muammolari kosmosda ma'naviyat, jismoniy yoki ruhiylik, madaniyatning ruhiyati, madaniyati va ruhining nisbati bilan bog'liq. Ushbu munosabatlar nuqtai-nazaridan, ommada mutlaqo muayyan madaniyatning ustuvorligi bilan boshlangan obyektiv bilimlar natijasida yuzaga kelgan hukmron mafkuraga bog'liq bo'lgan inson ongining paydo bo'lishi yuzaga keladi(.aryTa, 2011. S.81).
Madaniyat nuqtai-nazaridan inson ongining aqliy transformatsiyasiga yordam beradigan va ijtimoiy-madaniy sohada yoshlarni moslashtirish jarayoniga hissa qo'shadigan omillardan biri - bu biopsixososial o'zaro hamkorlikda ishlashdir.
Ayni paytda mamlakatning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy-madaniy hayotida o'zgarishlar yuz bermoqda. Evropa va boshqa rivojlangan davlatlardan axborot orqali ommoviy madaniyatning kirib kelishi, insonning axloqiy barqarorligi, milliy qadriyatlarni saqlab qolish qobiliyati kamaytirishida muxum ro'l o'ynamoqda. Shuning uchun yoshlarning madaniy, ma'naviy va jismoniy salomatligini shakllantirish muammolari alohida o'rin tutadi; mustaqil fikrlaydigan, faol ishlaydigan, intellektual salohiyatga ega bo'lgan va axloqiy tamoyillarga ega bo'lgan «yangi» turdagi fuqarolarni tarbiyalashga katta etibor qaratish lozim.
Yoshlar - bu maxsus ijtimoiy jamoa va qiymat tizimining tarkibiy tuzilishi va shakllanishi jarayonida mavjud bo'lgan juda katta innovatsion kuchdir. Bu yerda yoshlarni sotsialashtirishning asosiy vositalaridan biri insoniyatning to'plangan bilimlari, qadriyatlari, me'yorlar va shaxslarning ma'naviy dunyosini ifodalovchi modellar (shaxslar, ijtimoiy guruhlar, jamoalar va butun jamiyat)ni o'z ichiga olgan madaniyatdir.
Yoshlar jamiyatning umumiy madaniy va kasbiy talablarini oshirish, o'z-o'zini tarbiyalash va o'zini rivojlantirishni talab qiladi. Yoshlarning ijtimoiy-madaniy mavqeining o'ziga xos xususiyatlari, bo'sh vaqtida namoyon bo'ladi, bu boshqa yosh guruhlarining bo'sh vaqtlariga nisbatan faol va rekreatsion shakllarning xilma-xilligi va ustunligi bilan ajralib turadi. O'z-o'zidan ma'lumki, dam olish - bu shaxsning jismoniy va aqliy kuchini tiklash funktsiyasini amalga oshiradigan shaxsiy tadbirlar to'plami. Bunda jismoniy faol, passiv dam olish, muloqot, o'yin-kulgi, bo'sh dam olish, yurish, madaniyatga qarshi tadbirlar (spirtli ichimliklarni iste'mol qilish, qimor o'yinlari va hokazo), maqsadsiz, istak va ehtiyojsiz tasodifiy faoliyatlar yoshlarning jamiyatdagi manaviy dunyosining buzulishiga olib keladi. Shuning uchun jamiyatni ma'naviy va jismoniy taraqqiyotiga ta'siri sifatida uning tartibga solish muammosi asosiy vazifa hisoblanadi. Shu bilan birga, dam olish nisbatan mustaqil (shaxsiy) sohadir va yoshlarning hayotga bo'lgan ehtiyojini qondirish, ularning dunyoqarashlariga bog'liq. O'yin-kulgi sohasida, yoshlar boshqa joydan ko'proq erkin inson sifatida harakat qilishadi. Darslarni tanlash va bo'sh vaqt yo'qligi buning sababi bo'lishi mumkinligi takidlanadi. Bir yosh yigit mustaqil qaror qabul qilganda, uning ahamiyati ko'tariladi. Dam olishning ko'p sohasi professional va oilaviy uy vazifalaridan ozod bo'lish bilan tavsiflanadi, bundan tashqari, uning doirasida yoshlarning shaxsiga nisbatan institutsional bosim kuchayadi. Bugungi kunda yoshlarning dam olish sohasida sezilarli o'zgarishlar ro'y berdi, masalan; dam olishning yangi shakllari paydo bo'lib, ularning tabiati va shakli o'zgarib bormoqda.
Zamonaviy yoshlarning bo'sh vaqti tobora an'anaviy xususiyatlar ega bo'lganligi ularning oshib borishi kuzatilmoqda(Седова, 2009. S. 56-59.). O'yin-kulgi turlarini tanlash, xususan, shaxsiy rivojlanish darajasini, uning yo 'nalishini, hayot pozitsiyasining shakllanish darajasini aks ettiradi.
Shuningdek, yoshlarning katta qismi ommaviy madaniyatni iste'mol qilish jarayonida, individualizm, zo'ravonlik, ikkiyuzlamachilik, jinsiy aloqa va o'yin-kulgilarni qo'llab-quvvatlashda faol ishtirok etib, jahon madaniyatining ijobiy yutuqlarini egallash uchun ishonchli qo'llab-quvvatlash va rag'batlantirilmasligini e'tirof etishimiz kerak.
Shunday qilib, bugungi ijtimoiy-madaniy vaziyatda yoshlaming bo'sh vaqtini samarali foydalanishga - umuman olganda, ijtimoiy va atrof muhitni rivojlantirishga, butun hayotimizni ma'naviy yangilashga qiziqtirish asosiy vazifaga aylanmog'i kerak.
O'zbek tilshunosligida til va nutq, til madaniyati va nutq madaniyati kabi masalalar bo'yicha ko'plab tadqiqotlar yaratilgan. "Til va nutq bir-biri bilan chambarchas bog'liq, ammo ayni paytda bir-biridan farqlanishi kerak bo'lgan hodisalardir. Tilsiz nutqning, nutqsiz tilning majud bo'lishi mumkin emas. Uzbek adabiy tilining asoschisi ulug' Alisher Navoiy "Mahbub ul-qulub" asarida so'zning sharafli sifatlari haqida so'zlash asnosida til va nutq munosabati xususida quyidagi nazariy fikrni bayon qiladi: "Til muncha sharaf bila nutqning olati (quroli) dur va ham nutqsurki, agar nopisand zohir bo'lsa, tilning ofatidur". Demakki, til nutq uchun qurol, bu quroldan foydalanib nutq tuziladi, nopisandlik, e'tiborsizlik qilinsa, nutq maqbul bo'lmaydi va bu tilning ofati bo'ladi. Til va nutqning bir-biri bilan bog'liqligi, biri ikkinchisiga hamisha ta'sir etishini til qonuniyatlarini % teran bilgan Alisher Navoiy aniq sezgan. Professor N.Mahmudovning qayd etishicha, tilshunoslikda ko'pincha "til madaniyati" va "nutq madaniyati" tushunchalari farqlanadi, ammo ba'zan har ikkisi o'rnida birgina yo "til madaniyati", yo "nutq madaniyati" terminlari qo'llanadi. Til va nutq hodisalarini farqlash zarur ekan, ular chindan ham alohida-alohida hodisalar ekan, albatta, til madaniyati va nutq madaniyatini ham farqlash maqsadga muvofiq. Til va nutq tushunchalarining mohiyatidan kelib chiqadigan bo'lsak, til madaniyati tilning "madaniylashganlik", adabiylashganlik, normalashganlik darajasini, lug'at tarkibi, grammatik, semantik, stilistik jihatlardan rivojlanganlik, boylik darajasini, potensial ifoda imkoniyatlarining ko'lamdorligini ifoda etadi. Nutq madaniyati esa tildan bemalol, maqsadga o'ta muvofiq va ta'sirchan bir tarzda foydalana olishni ta'minlaydigan ko'nikma, malaka va bilimlarning jami demakdir. Boshqacha aytganda, nutq madaniyati tilda potensial mavjud bo'lgan xilma-xil ifoda shakllaridan fikr uchun eng uyg'unlarini tanlay bilish va shu asosda raso nutq tuza olish mahoratidir.Tilning ijtimoiy hodisa ekanligi eng qadimgi davrlardan beri ma'lum, u kishilar o'rtasidagi o'zaro aloqa ehtiyojiga ko'ra yuzaga kelgan. Tabiiyki, tilning eng birinchi, balki bosh vazifasi uning kishilar o'rtasidagi aloqa vositasi bo'lishidi. YO.Tojiyev va M.Mallabevning fikricha, "Til madaniyati, deganda, ana shu tildagi ifoda vositalarining ongli aralashish natijasida, hamma tushunadigan va qo'llay oladigan darajaga keltirilganligi, ma'lum davr uchun mosligi, ishlatilish qonun-qoidalari va me'yorlarining qay darajada aniq va mukammal ishlanganligi, sayqal topganligi tushuniladi. Boshqacha aytganda, til madaniyati deganda, til birliklari (ajdodlar tomonidan ishlatishga to'la yaroqli holga keltirib qo'yilgan ifoda vositalari: tovushlar, so'zlar, qo'shimchalar, qoliplar kabilar) va ular imkoniyatlari taraqqiyotining, ular o'rtasidagi o'zaro munosabatlar hamda shu munosabatlarni ta'minlovchi qoidalarning ishlanish darajasi tushuniladi". "Qaysi tilda bu qonun-qoidalar past darajada ishlangan bo'lsa, o'sha tilni madaniy til sifatida baholab bo'lmaydi. Til madaniyatining pastligi esa, oxir-oqibatda shu til vakillari nutq madaniyatining ham past bo'lishi uchun sabab bo'ladi".
Nutq madaniyati jamiyat hayotining, jamiyat madaniyatining o'ta muhim, ajralmas tarkibiy qismi, muayyan voqeyligi, ko'rinishi sifatida alohida ahamiyatga egadir. U fikr almashish, muomala, so'zlash kabi kundalik, doimiy, zaruriy jarayonlarni o'z ichiga oladi, ularni "boshqaradi", ular orqali voqelikka aylanadi, ta'sir qilish quvvatiga ega bo'ladi. Nutq madaniyati tilni - aloqa-aralashuv qurolini ishlatishga bo'lgan munosabatdir. Til vakillarida bu noyob qurolning imkoniyatlariga munosabat, uni ishlatishdagi omillar: tafakkur, ong, borliq, turli vaziyat va holatlar, maqsadga bo'lgan munosabat qanchalik yuqori saviyada bo'lsa, nutq madaniyati ham shunchalik yuqori saviyada bo'ladi. Aksincha bo'lsa, unda nutq madaniyati ham past saviyada ham bo'lishi muqarrar.
Nutq madaniyati to'g'risida gap borar ekan, tabiiyki, nutqsa so'zlarning o'rinli va o'rinsiz ishlatilishi to'g'risida ham bahs boradi. Qo'llangan til birligini to'g'ri yoki noto'g'ri deyilganda, albatta, ma'lum bir o'lchovga asoslanamiz. Mana shu o'lchov tilshunoslikda adabiy til me'yori deb yuritiladi. Adabiy me'yor va nutq madaniyati mummolarini atroflicha tadqiq etgan E.Begmatov adabiy me'yorga xos 26 ta mezonni qayd etadi.
S.I.Ojegovning fikricha, "yuqori darajadagi nutq madaniyati -bu o'z fikrini til vositalari orqali to'g'ri, aniq va tasirchan qilib ifodalay bilish qobiliyatidir". Bunday qobiliyatga o'z ona tilini chuqur sevish va xurmat qilish, uni mukammal bilish orqali
erishiladi. Shuning uchun ham har bir kishining madaniylik darajasi, o'qib qanchalik tarbiya ko'rganligi uning yozma va og'zaki nutqidan bilinadi.
Bunday omillar sirasiga, masalan, quyidagilarni kiritish mumkin:
1. Umuminsoniy qadriyatlarni hisobga olish.
2. An'anaviy urf-odatlarni yaxshi bilish va ularga amal qilish:
a) kattalarga hurmat va kichiklarga izzat ko'rsatish;
b) xotin-qizlarga alohida hurmatda bo'lish;
v) oiladagi tarbiyaviy muhit: er-xotin muomalasi, ota-onaning farzandlariga munosabati;
g) ustozlarning shogirdlariga munosabati va muomalasi;
d) rahbarlarning oddiy insonlarga munosabati;
e) qarindosh-urug'lammg muomalasi;
3. Suhbatdoshlarning tafakkur doirasi, bilim saviyasi, dunyoqarashi.
4. Kishilarning ruhiy holati.
5. Jamiyatdagi ijtimoiy muhit: tinchlik, osoyishtalik, iqtisodiy rivojlanish, millatlararo totuvlik.
6. Milliy o'zlikni anglash va boshqa millatlar vakillarini xurmat qilish kabilar.
Muloqot jarayoni til va yuqorida sanalgan tildan tashqari omillarning o'zaro uyg'unligi natijasida yuzaga kelib, ulardan unumli va oqilona foydalanish muloqotning jonliligi, samimiyligi, samaradorligini ta'minlaydi. Hozirgi davrning eng muhim muammolaridan biri yuqorida qayd etilgan omillarga "ommaviy madaniyat"ning ta'siri tobora kuchayib boraveradi. Biz joimo bundan ogoh bo'lishimiz talab etiladi.
Ma'lumki, ijtimoiy munosabatlar quyidagilarni o'z ichiga oladi:
Insonlarning kundalik muomala jarayoni, ya'ni so'zlashuv nutqi. Bunda oila muhiti, ko'cha, bozor va boshqa joylardagi so'zlashuv jarayoni nazarda tutiladi.
Ta'lim-tarbiya, ish yuritish, diplomatik munosabatlar jarayonidagi muloqot jarayoni, ya'ni rasmiy uslub nutqi. Ushbu jarayonda davlat tili qonun-qoidalariga asosan muloqot tashkil etiladi.
Ijtimoiy munosabatlarni olib borish, tashkil etishda ommaviy axborot vositalarining roli nihoyatda kattadir. Radio, televideniya, matbuot orqali tildan foydalanish natijasida insonlar faoliyati Hukumat va davlat manfaatlariga mos holda, yuksak maqsadlar sari yo'naltiriladi, ma'lum ma'noda boshqariladi. Aynan ana shu ommaviy axborot vositalari faoliyati orqali jamoatchilikning u yoki bu masala bo'yicha fikrlari shakllantiriladi. Bunda tilning imkoniyatlari katta. Tilning so'z boyligidan ma'lum maqsadni ko'zlab foydalanish, so'z va birikmalarni turli shakllarda ko'plab takrorlash orqali jamoatchilik diqqat-e'tibori ana shu masalaga qaratiladi, ommani ishontirishga harakat qilinadi. Ommaviy axborot vositalari orqali tarkatilgan axborot-ma'lumot ommani ishontiradi, natijada jamoatchi-likning ma'lum qismida ishonch uyg'onadi. Hozirgi paytda ommaviy axborot vositalari orqali jamoatchilikning fikrini shakllantirishda ham ijobiy, ham salbiy jihatlar yuz bermoqda.
Tadqiqotchilarning qayd etishicha, til bir madaniyatni bekor qilish va dunyoni butunlay boshqa asosda qayta tashkil qilishning qudratli vositasidir. U.Saidovning yozishicha, «Til siyosiy qurolga aylanar ekan, bu «qural»ni «ishlab chiqamvchilaD) hamda unga egalik qiluvchilarning bo'lishi tabiiy».
Har bir mamlakat o'z oliy maqsadlari sari ommani yo'naltirishda ommaviy axborot vositalaridan «to'rtinchi hokimiyat» sifatida foydalanadi. Buning natijasida tildan foydalanishdagi ijobiy va salbiy maqsadlar ayon bo'lib qoladi. Tilning imkoniyatlaridan o'z jirkanch maqsadlarini amalga oshirish uchun foydalanayotganlikni chuqur anglab etmaslik, tahlil qilib, tegishli to'g'ri xulosa chiqarmaslik og'iг oqibatlarga olib kelishi, jamoatchi-likning asossiz qahr-g'azabini uyg'otishi mumkin.
Ijtimoiy munosabatlarni va jamoatchilik fikrini shakllantirishda O'zbekiston ommaviy axborot vositalarining alohida o'rni va etarli tajribasi bor. «Kuchli davlatdan - kuchli fuqarolik jamiyat sari» insonparvar huquqiy demokratik jamiyat qurish maqsadida O'zbekistonda olib borilayotgan dono siyosatga mos tarzda ommaviy axborot vositalarida tildan, uning imkoniyatlaridan keng foydalanilmoqsa. Bu holni siyosiy, iqtisodiy, ma'naviy-ma'rifiy va boshqa sohalar bo'yicha olib borilayotgan siyosatning asl maqsadlari, natijalar, muammolar va ularning echimi aks etgan har bir material orqali aniq ko'rish mumkin.
Tilning imkoniyatlaridan o'rinli, asosli, maqsadli, mohirona foydalanish ijtimoiy munosabatlarni shakllantirishda, keng ommaga tushuntirish ishlarini olib borishda muhim o'rin egallaydi. Keyingi yillarda axborot sohasini isloh qilish borasida katta yutukdarga erishildi. Matbuot materiallari, teleko'rsatuv va radioeshittirishlar saviyasi davr talabiga mos ravishda tubdan o'zgardi. Jurnalistlarning axborot olish, ularni tahlil qilish, saralash, aholiga etkazish sohasida imkoniyatlarini yanada kengaytirish va ularning erkin ijod qilishlari uchun huquqiy asos -qonunlar hamda ularning ijrosi uchun etarli shart-sharoitlar yaratib berildi. Natijada Uzbekiston ommaviy axborot vositalaridan barcha sohalar bo'yicha ma'lumot ehtiyojlarini to'la qondirish imkoniyati yuzaga keldi. Masalan, talaba yoshlarimiz ta'lim sohasidagi barcha ma'lumotlarni Ziyonet taimog'i orqali olishi mumkin. Uning bazasi kundan kunga kengayib bormokda.
Hozirgi globallashuv jarayonida internetning alohida o'rni bor. Bugungi kunda internetdan foydalanuvchilar va unda turli maqolalarni, ma'lumotlarni e'lon qiluvchilar soni tobora ortib bormoqsa. Bu jarayon erkin fikr bildirish, tezkor ma'lumot tarqatish imkoniyatini beradi. Lekin, muammo shundaki, internet orqali, ko'pincha, jamiyatimiz siyosati, milliy-ma'naviy qadriyatlarga mos kelmaydigan,
«ommaviy madaniyat»ni targ'ib etuvchi materiallar ham e'lon qilinmokda. Bunday axborotlarning internetdan joy olmasligi uchun biror bir to'siq hozircha yo'q. Shuning uchun internetdan foydalanuvchilar, ayniqsa, yoshlarda ma'lumotlarni tanlab o'kish, taxlil qilish, saralash, tanqidiy xulosa chiqarish, foydali axborotni o'zlashtirish madaniyatini shakllantirishimiz zarur. Aks holda, «ommaviy madaniyat»ning bemalol yoshlar ongini zaharlashiga, ular ongidagi g'oyaviy bo'shliqni to'ldirishiga, zararli oqimlar ta'siriga berilishi uchun imkoniyat yaratgan bo'lamiz. Har bir fuqaro, ayniqsa, yoshlar ommaviy axborot vositalari orqali beriladigan xolis, haqqoniy axborot bilan internet ma'lumotini solishtira olishi, tegishli to'gri xulosa chiqarishga zamin yaratishi zarur. Buning uchun ta'lim-tarbiya tizimi yagona ezgu maqsadni yoshlar ongiga singdirishga xizmat qiluvchi vositalardan keng foydalanish lozim.
Bunday tadbirlar sifatida quyidagilarni ko'rsatish mumkin:
Dars jarayonida O'zbekistonning o'z taraqqiyot yo'lini keng tushuntirish. Konferensiya, seminar trening, uchrashuv, suhbatlarni aniq ezgu maqsadlar mohiyatidan kelib chiqib, tegishli mavzularda tashkil etish(mas., diniy ekstremizm, giyohvandlik, missionerlik, jinoyatchilik, odam savdosiga qarshi kurash kabilar). Bu sohada universitetimizda izchil faoliyat olib borilmoqda. Bunday sa'y-harakatlarni susaytirmasligimiz lozim.
Internet ma'lumotlarini taxdil kilib, axborotni saralash, qayta ishlash, ob'ektiv xulosa chiqarish madaniyatini shakllantirishga xizmat qiluvchi mashg'ulotlar tashkil etish kabilar.
Yoshlar muomala madaniyati va ijtimoiy fikrini shakllantirishda ommaviy axborot vositalarining ayrim materiallaridan tanqidiy foydalanish madaniyatini ham shakllantirish lozim. Ayniqsa, ba'zi televideniya ko'rsatuvlari va radio eshittirishlarda shevachilik elementlarining ko'rinishlari mavjudligi yoshlar nutq madaniyatiga, adabiy tilni puxta o'zlash-tirishlariga salbiy ta'sir etishini unutmaslik kerak. Yuqori nutq va muomala madaniyati yoshlar ijtimoiy fikrini shakllantirishda muhim omillardan hisoblanadi.
So’nggi yillarda O’zbekiston yoshlari orasida pulga munosabatning Sovet davridagidan keskin farqlanishi ko’zga tashlanadi. Jamiyatdagi tabaqalanish, boylikka va boylarga munosabatning o’zgarishi ham pulga bo’lgan yangicha qarashni vujudga keltirgan. Biroq ayrim ziyolilar yoshlarning yaxshi yashashga bo’lgan ehtiyoji ostida pul topishning har qanday yo’lidan qaytmaslik tushunchasi shakllanayotganidan xavotir bildirishgan.
Bugun O’zbekiston yoshlari shakllanayotgan bozor munosabatlari davrida moddiy boylikka nisbatan butunlay yangicha munosabatda bo’lmoqdalar. Sho’ro davrining xususiy mulkni, boylikni inkor etuvchi mafkurasi unutilmoqda. Bugungi yoshlar baxt kaliti pulda degan aqidaga ko’proq moyildirlar. Bu esa yoshlar ruhiyatida moddiy jihatdan ta’minlangan individ obrazini ideal darajasiga ko’tarayotganini aytishadi ayrim mutaxassislar.
“Sovet Ittifoqida mulkka bo’lgan, pulga bo’lgan, boylikka bo’lgan intilish sun’iy ravishda so’ndirilgan edi. Chunki SSSR da jamiyatning mafkurasi asosiy qadriyat sifatida hisoblangan. Xuddi shu narsalar tarbiya asosida ham kishilar miyasiga singdirilgan edi. Odamlar unchalik pulga intilishmagan. Endi yangi bozor iqtisodiyotlariga o’tish tufaylimi, odamlardagi oldingi psixologiyadan qaytish kuzatilmoqda. Hozir aynan pul bilan inson o’zining jamiyatdagi mavqeini o’zgartira olish qobiliyatiga ega bo’lib qolishi ham odamlarni, yoshlarni ham pulni asosiy muhim rol o’ynash vositasi sifatida qarashlariga sabab bo’lmoqda”, deydi sotsiolog Rashid Pirnazarov.
Bugungi o’zbek jamiyatida pul barcha muammolarni hal qiluvchi qudratga ega, deb hisoblashadi ayrim yoshlar:
“Pulsiz yashab bo’lmaydi hozirgi dunyoda. Nimaga deganda, hamma narsani pulni qadriga olib borib taqashimiz mumkin”.
“O’zim guvohi bo’lganman, pulingiz bo’lsa shifokorlar qaraydi, bo’lmasa qaramaydi. Hatto “roddomni” ko’rganimizda, ko’zi yorishayotgan ayolga ham puli bo’lsa qarashadi”.
“To’g’ri, jamiyatda hozirgi kunda pul juda katta ahamiyatga ega. Har kim yaxshi yashashga intiladi, o’zining ehtiyojlarini qondirish uchun esa odamga hamisha pul kerak. Pul topishning ham turli xil yo’llari bor. Hozirgi kunda ko’rishimiz mumkin, ko’plar yaxshi ishlar bilan pul topishi mumkin yoki qing’ir ishlar bilan pul topishi mumkin. Hamma narsa pulning kuchi bilan bo’lyapti”.
Ba’zi kuzatuvchilarga ko’ra, keyingi yillarda O’zbekistonda kuchayib borayotgan poraxo’rlik, tanish-bilishchilik, korrupsiya yoshlar ongida pulning qudratli kuchi haqidagi amaliy taassurotni orttirgan. Ayniqsa, qishloq yoshlari o’rtasida ishsizlik darajasining balandligi, ish haqining nihoyatda pastligi, ko’plab joylarda esa ishlayotgan xodimlarning oylab maosh ololmasligi, ayni paytda kamsonli yangi o’zbeklarning shohona hayot kechirishi ham yoshlarning boylikka bo’lgan ishonchini kuchaytirayotgan omillardan deb bilinadi.
“Bugungi yoshlar dunyoqarashida pulning qanday yo’l bilan topilgani emas, balki pulga ega bo’lgan odamlar ideal obraz sifatida gavdalanmoqda. Puli bor odamning qo’lini qayerga uzatsa yetishi, puldorlar farzandlarining osonlik bilan o’qishi, yaxshi joylarga o’rnashishi, puli ko’p odamlarning, ular farzandlarining yaxshi yashashi yoshlar uchun ibrat vazifasini o’tayapti va natijada moddiy boylikka havas, moddiy boylikni qo’lga kiritishga nisbatan bo’lgan ehtiyoj oshib bormoqda. Buning sababini, menimcha, bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida ziyolilar qatlamlarining, madaniyat xodimlarining qadri, ijtimoiy mavqei tushib ketib, aksincha sarmoyador odamlarning qadri, ijtimoiy mavqei oshib ketganida ham ko’rish mumkin. Aytaylik, bugun davralarning to’ri oddiy maoshga yashaydigan fan doktori, jurnalist yoki san’atkorda emas, katta pulga ega bo’lgan qassobda bo’lishi mumkin. Bunga hech kim ajablanmaydi va bu tabiiy hol sifatida qabul qilinadi”, deb aytadi ismini oshkor etishni istamagan ziyolilardan biri.
Oliy o’quv yurtlariga pul bilan bemalol kirish mumkinligi, imtihonlarda pul ishlatilishi, bilimdon emas, puldor talabaning osonlik bilan o’qishi yoshlarning eng faol qatlami bo’lgan talabalar dunyoqarashiga o’z ta’sirini o’tkazmoqda.
“Pulsiz ish bitmaydi, pulsiz, masalan, yasholmaysiz. Pulingiz bo’lmasa o’qish yoqadimi, yurish yoqadimi? Hozir pulingiz bo’lmasa, qorningiz to’ymasa qanday o’qiysiz? Hozirgi zamonda pul katta rol o’ynaydi”.
“O’qishning hamma narsasi pul bilan bitadi. Imtihonning o’zi ham pul bilan bitadi hozir. Imtihonga kirmagan ko’p studentlar ham pulini to’lab kelsa bahosini qo’yib berishayapti. Hamma narsani pul o’lchayapti hozirgi kunda”.
“Biz o’qiyapmiz, intilyapmiz harakat qilib, bundan maqsad - pul toparmon odam bo’lishimiz kerak”, deyishadi ba’zi talabalar.
Bugungi o’zbek yoshlari o’zlarini baxtli his qilishlari uchun qancha mablag’ kerakligi masalasida turlicha miqdorlarni ko’rsatishadi. Biroq asosiysi – “pul qancha ko’p bo’lsa, shuncha yaxshi” degan nuqtai-nazar yoshlar mulohazalarida ustuvorlik qilmoqda.
“Ota-onam menga bitta “Neksiya” olib bersa, o’shanda baxtli bo’lardim”.
“Student zoti 10 ming so’m bilan bir oylik umrini o’tkazadi. Biroq ayrimlarga 100 ming, 200 ming so’m ham bir haftaga yetmaydi”.
“Hozir pul katta rol o’ynayapti. Ishga kirishga ham tanish-bilish, qo’lingizda pulingiz bo’lsa ishga kirasiz, bo’masa o’zingizni bilimingiz, o’zingizni diplomingiz kerak emas hozir. Hozir qo’lingizga qarab turadi, kiyinishingizga qarab muomala qilishadi odamlar”.
“Kasal bo’lib qolsangiz ham, shifokorga borasizmi, operatsiya qilish kerakmi, hammasiga pul kerak, pulga borib taqaladi. Yoshlarimiz har xil diniy ekstremistik oqimlarga kirib ketyapti, bularning ham asosiy sababi, mening o’ylashimcha, pul. Qamoqdan chiqarishda ham xohlaymizmi-yo’qmi, baribir pulning roli katta. Buni hech kim inkor etolmaydi. Mansabga erishish qiyin bo’lmasa hozir. Pulingiz bo’lsa, kerakli odamga eltib berasiz, keyin hech qanday qiyinchiliksiz, saylov-paylovsiz o’sha mansabga erishishingiz mumkin. Bu yerda ham pulning roli juda katta”, deyishadi yoshlar.
Yoshlarning pulga ruju qo’yishi ularni ma’naviy qashshoqlik sari yetaklayotgan omil emasmikan degan xavotir ham mavjud, deydi jurnalist Abdurashid Nurmurodov.
“Yoshlarimizda ko’zi ochlik ko’zga tashlanadi hozirgi paytda. Bugungi yoshlarimiz pul topishning juda yengil usullarini izlashi rasm tusiga, odat tusiga kiryapti. Bu juda qo’rqinchli narsa aslida. Pulsiz ham, juda katta boyliksiz ham yaxshi hayot qurish mumkin degan tushuncha bilan yashab kelayotgan men, hozirgi paytda o’z farzandlarimga bu gapni uqtirolmayman ham, ular mening aytganimni ham qilmaydi. Nafaqat mening oilamda, minglab oilalarda xuddi shunaqangi holat hozir. Buning bosh sababchisi - biz tovlamachi deb yurgan odamlarning bugungi kunda tijoratchiga aylanishi. Aynan shu masalada, bugungi kundagi farzandlarimizning qarashlarida ham o’qishga, katta bir ilm olishga emas, ko’proq ilm olishning boshqacha yo’llarini, aytaylik, buni pul bilan qilish mumkinku, degan tasavvurga kelib qolganining o’zi katta fojea”, deb hisoblaydi Abdurashid Nurmurodov.
Maktablardagi uzluksiz pul yig’ish, qimmatbaho sovg’alar vositasida o’qituvchilarning ijobiy munosabatiga ega bo’lish ham o’smir yoshlarni pulga sajda qilish ruhida tarbiyalayotganini ta’kidlashadi ayrim mutaxassislar. Yoshlar esa bu holni mana bunday izohlashadi.
“Maktablarda ham pul juda katta rol o’ynaydi. O’zim ham guvoh bo’lganman, “nb” degani darsga ishtirok etmasligi. O’qituvchilar o’ziga shuni niqob qilib olgan. Agar o’quvchi darsga kelmaydigan bo’lsa, u har bir soati uchun o’z cho’ntagidan, ya’ni otasini cho’ntagidan pul to’lashga majbur bo’ladi”.
“Qashqadaryo viloyatining eng chekka qishloqlaridan biridagi oddiy bir maktabdan chiqqanman. Maktabimizda ham tabaqalanish bo’lardi. Boylar va kambag’allar guruhi bo’lardi. Boylar, misol uchun, bayramlarda domlalarga alohida sovg’alar olib kelishardi. Sovg’alarga qarab domlalar ham ularga yaxshi ko’z bilan qarardi. Bu yerda bilim emas, pul asosiy rol o’ynaydi”.
Ba’zi ziyolilar fikriga ko’ra, ayni paytda davralarning to’rida pulni qaysi yo’l bilan topganidan qat’iy nazar, sarmoyador odamlar uchun ajratilgan joylar paydo bo’layotir. Buning guvohi bo’lgan yoshlar “boy bo’lish - jamiyatda obro’ga ega bo’lish” degan haqiqatni aksioma sifatida qabul qilishmoqda.

Xulosa
Xulosa qilib shuni aytganda bugungi kunda O‘zbekiston xalqi yangi demokratik jamiyat qurmoqda, uni rivojlantirishda ma’naviyat muhim jihatlardan biri hisoblanadi. mamlakatimiz oldida turgan ijtimoiy-siyosiy va madaniy-ma’rifiy vazifalarni hal etishda ta’lim, ma’naviyatni tarbiyalash va rivojlantirish muammolariga alohida e’tibor beriladi.
Ta’kidlash kerakki, mustaqillik yillarida o‘zbek xalqining ma’naviy va tarixiy qadriyatlari, buyuk ajdodlar merosi haqiqatan ham jahon merosiga aylanib bormoqda. O‘zbek davlatining asl tarixini tiklash, milliy urf-odatlar, milliy madaniyatni tiklash, milliy tillarni rivojlantirish-bularning barchasi mustaqil Vatanimiz xalqlarining yangi ma’naviy hayotidir. Ma’naviy qayta tug‘ilish masalasi davlat siyosatimizning muhim ustuvor yo‘nalishlaridan biriga aylandi. o‘zbek xalqi tarixida birinchi marta nazariy g‘oyalar va mafkuralar ishlab chiqildi.
O‘zbekistonning mustaqil rivojlanishi yillarida odamlarning tafakkuri va dunyoqarashi o‘zgardi. Demokratik qadriyatlarni mustahkamlash, iqtisodiy va siyosiy hayotni liberallashtirish va jamiyatni yangilashda o‘z nuqtai nazarini ko‘radigan yangi avlod hayotga shakllanmoqda.
Samarqand Davlat tibbiyot universitetida talabalar o‘rtasida milliy mafkuraning yorqin tafakkurini shakllantirish va rivojlantirishda milliy o‘zlikni anglashni tiklash uchun universitet rahbariyati, shuningdek professor-o‘qituvchilar va murabbiylar faoliyat olib bormoqda.
Bugungi kundagi asosiy vazifa yosh avlodimizning bilim bilan boyitilishini ta’minlash, ularni ruhiy yuksaltirish, o‘zlariga bo‘lgan ishonchni, hayotlarini yaxshi tomonga o‘zgartirish qobiliyatiga ega bo‘lishida ko‘maklashishdan iborat.
1996 yil 9 sentyabrda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF 1559-sonli "Ma’naviyat va ma’rifat jamoat markazi faoliyati samaradorligini yanada oshirish to‘g‘risida" gi qarori qabul qilindi. Farmonning ijrosini ta’minlash maqsadida, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 20 apreldagi "Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida" 2209-sonli qarori va O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining 1996 yil 16 sentyabrdagi 221-sonli buyrug‘i bilan universitetda ma’naviyat va ma’rifat bo‘limi tashkil etilgan.
Universitet ma’naviy-ma’rifiy sohasini shakllantirishda qator yillar davomida «Ma’naviyat va ma’rifat» markazi rahbari zimmasiga katta mas’uliyat yuklangan. Markaz tashkil etilgan davr ichida 1992-1996 yillar dotsent X.Shodmonov, 1996-1999 yillar dotsent Yu.M.Halimbetov, 1999-2003 yillar professor Q.A.Asqarovlar faoliyat ko‘rsatgan.
2003 yildan hozirga qadar S.G‘.Halimov bo‘lim boshlig‘i sifatida ishlab kelmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning 2019 yil 3 maydagi “Ma’naviy-ma’rifiy ishlar samaradorligini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi pq-4307-sonli qarori hamda Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining tegishli buyrug‘i asosida ma’naviyat va ma’rifat bo‘limi ”Yoshlar bilan ishlash, ma’naviyat va ma’rifat bo‘limi” sifatida faoliyat ko‘rsatmoqda.
Bo‘lim prorektor rahbarligida ishlaydi. Bo‘limning kadrlar tarkibi bo‘lim boshlig‘i, uslubchilar va psixologdan iborat. Har bir o‘quv yilining boshida o‘quv yili uchun ish rejasini tuzadi va tasdiqlaydi, amalga oshirilgan ishlar va tadbirlar to‘g‘risida qo‘shimcha ma’ruzani ilmiy kengash va yuqori tashkilotlarga taqdim etadi.
Universitetdagi o‘quv jarayonlarini yanada takomillashtirish va samaradorligini oshirish maqsadida bo‘limning asosiy vazifalari ma’naviy-ma’rifiy tizimga rahbarlik qilish, ushbu sohada olib borilayotgan ishlarni takomillashtirish, ilg‘or tajribadan foydalangan holda zarur ilmiy va uslubiy adabiyotlar nashrlarini tayyorlashdan iborat, barcha sohalarda ishlaydigan xodimlarni o‘qitish, turli to‘garaklar va sport va jamoat klublari, uchrashuvlar tashkil etish, talabalarga umuminsoniy qadriyatlar, tarixiy urf-odatlarga hurmat, Vatanga muhabbat, mustaqillik g‘oyalariga sodiqlik, ma’naviy sohadagi yo’tuqlar, yangi talablarga javob beradigan yuqori malakali etuk mo’taxassislar tayyorlash. Ma’naviy va jismoniy barkamol, o‘z vataniga sadoqatli yoshlarni tarbiyalashdan iborat. Iqtidorli talabalar bilan ma’naviy-ma’rifiy tadbirlarni o‘tkazib borish.
Bo‘limning asosiy vazifalari talabalarni, malakali mo’taxassis sifatida vatanimiz mustaqilligini mustahkamlash jarayonida amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy va madaniy vazifalarning mohiyatini anglab borishi, shuningdek, bo‘lajak mo’taxassislarni mustaqil ishlashga tayyorlashning axloqiy asoslarini tushuntirishi mantiqiy fikrlashi, jamoani boshqarish qobiliyati, hayotda munosib o‘rin topishi, o‘z taqdirini o‘zi belgilash, kelajakka ishonch, mamlakatning buyuk kelajagi yo’tuqlar bilan bog‘liqligini tushuntirishidan iboratdir.
Ma’naviy-ma’rifiy va tarbiyaviy ishlarning asosiy yo‘nalishlari:
• Talabalarni mustaqil O‘zbekiston Respublikasining fuqarosi qilib tarbiyalashda milliy va umuminsoniy qadriyatlarga e’tibor qaratish – talabalarning milliy g‘ururini oshirish;
• xalqning qadimgi qadriyatlarini boyishiga hissa qo‘shish;
• ona vatan oldidagi hamfuqarolik, haminsoniylik vazifasini bajarishga tayyorlab berish;
• bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida iqtisodiy bilimini oshirish;
• mamlakatning ichki va tashqi siyosatini yuksalishida yoki mo’taxassislarni tayyorlash;
• talabalar kasbiy ko‘nikmasini oshirish;
• muomala madaniyati oshirish, millati, vatani oldida, oilasi va do‘stlari oldidagi burchini shakllantiirish;
• talabalarning shaxs sifatida individual xususiyatlarini shakllantirishi va takomillashtirish;
• talabalar orasida ijtimoiy faollik, tashabbuskorlik o‘qishga va kasbga hurmat va ijtimoiy ma’suliyat hissini keng targ‘ib qilish;
• talabalar manfaatlarini himoya qilish, bilim olish va sog‘lom turmush tarzi uchun barcha sharoitlarni yaratish;
• talabalarning ijtimoiy – siyosiy va huquqiy ongini oshirish, tanqidiy va tahliliy tafakkurini kengaytirish;
• adolatsizlik, firibgarlik, qarindosh – urug‘chilik va mahalliychilik, ya’ni jamiyatdagi salbiy kamchiliklarga qarshi kurashish;
• talabalar o‘rtasida xalqaro terrorizm, diniy va siyosiy ekstrimizm, giyoxvand moddalarni noqonuniy aylanishi va uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurashishda mafkuraviy immunitetni shakllantirish;
• maqsadli ma’naviy – axloqiy ishlarni takomillashtirish;
• universitetda boshqaruv lavozimida zarur bo‘lgan kasbiy va tashkilotchilik qobiliyatlariga, ta’lim sohasida rahbarlik ish tajribasi va stajiga, faoliyat turi va vakolatlari doirasida tegishli bilim va ko‘nikmalarga;