Yuliy sezir siyosiy faoliyatining boshlanishi

YULIY SEZIR SIYOSIY FAOLIYATINING BOSHLANISHI
REJA:
1. Yuliy sezir siyosiy faoliyatining boshlanishi
2. Respublikadan imperiyaga oʻtish
3. Rim imperiyasi xaritalari

Yuliy Sezarga o‘xshagan shaxslarga nisbatan, odatda, ikki xil qarash shakllangan bo‘ladi. Kimlar uchundir u dohiy, g‘olib, qahramon bo‘lsa, kimlar uchundir qonxo‘r, zolim, diktator. Buyuk Rim imperiyasining tamal toshini qo‘ygan general, siyosiy arbob va yozuvchi Yuliy Sezar eramizdan avvalgi 100-yilda Rimda tavallud topgan. Uning butun hayoti va siyosiy faoliyati Rim respublikasining so‘nggi asrida ijtimoiy bosimlar va fuqarolik urushlariga to‘gri keldi. Uning hayotida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan ba’zi holatlar va shaxsiyatlar haqida quyida hikoya qilamiz.

Yuliy Sezarning o‘ldirilishida ishtirok etganlar orasida senator Markus Junius Brutus ham bor edi. U Sezarning joriyalaridan biri bo‘lmish Servilianing o‘g‘li bo‘lgan. Sezar hukmronligi paytida unga yuqori lavozimlarni ishonib topshirgan hamda uni o‘z himoyasiga olgan edi. Sezar o‘zining o‘ldirilish paytida xanjar ko‘tarib turgan Brutusni ko‘rib, “Hatto sen hammi, o‘g‘lim”, degani hujjatlarda qayd etilgan. Uning gapidan ba’zilar ikkalasi o‘rtasida ota-o‘g‘il aloqasi bor deb hisoblab, Brutusni padarkush desa, ba’zilar shunchaki qadrlash ma’nosida aytilganini ilgari suradi.
Sezar vafotidan keyin hokimiyat uchun kurashlarda Mark Antoniyga qarshi jangdagi mag‘lubiyatdan so‘ng Brutus eramizdan avvalgi 42-yilda Makedoniyada o‘z joniga qasd qildi.
O‘z ukasi bilan hokimiyat uchun kurashda Misr malikasi Kleopatra Yuliy Sezardan yordam so‘raydi. Miloddan avvalgi 48-yilda ular uchrashadi. Shundan so‘ng ular o‘rtasida ishqiy munosabatlar paydo bo‘ladi. Sezarning yordami bilan Kleopatra Misrda hukmronlikni qo‘lga oladi. Misr esa defakto, Rim protektoratiga aylanadi va ularning Ptolomey ismli o‘g‘li dunyoga keladi. Sezar vafot etgan paytda Rimda bo‘lgan Kleopatra zudlik bilan o‘z yurtiga qaytib ketadi.
Sezar – diktator
O‘zining siyosiy va harbiy faoliyati davomida Sezar mutlaq hokimiyat uchun kurash olib bordi va bunga erishdi ham. Barcha unvon va vakolatlarni o‘zida jamlab, raqiblarini yo‘q qilib yoki ularning vakolatlarini cheklab tashlaydi. Barcha vakolatli mansablarga o‘z yaqinlarini qo‘yadi. Senatorlar va sudyalarning vakolatlarini ham cheklashga erishadi. Unda cheksiz hokimiyat jamlangan edi.

Foto: Wikipedia
Miloddan avvalgi 44-yilning 14-fevral kuni u Senatdan o‘zini umrbod diktator (Dictator perpetuo) etib nomlanishiga erishdi. Ushbu voqealar norozilik va xavotirlarni ko‘paytirdi. Uning oxirgi kunlari yakunlanayotgan edi. Dictator perpetuo vakolati barcha imperatorlarda bo‘lishiga qaramasdan, Sezar hech qachon imperator bo‘la olmadi.
Sezar – yozuvchi
Harbiy va siyosiy sahnada qanchalik yuksak bo‘lsa, ijod borasida ham Sezar shunchalik yetuk shaxs edi. Yoshlikdan barcha ilmlarni egallagan, ijod bilan shug‘ullanib, she’r va dostonlar yozgan, ammo ular bizgacha yetib kelgan emas deb hisoblanadi. Uning grammatikaga oid “De analogia” degan asari ham mavjud. Shuningdek, “Fuqarolik urushlariga sharh” asari ham ancha mashhur.
Uning eng ko‘p tanilgan asari “Galliyaga qilingan urushlar sharhi” asaridir. Bu asarda o‘zining bugungi Fransiya hududida istiqomat qilgan qadimgi gallarga qarshi urushlari haqida, uchinchi shaxs tilidan hikoya qiladi. Ancha xolis bo‘lishga harakat qilganiga qaramasdan, o‘zining muvaffaqiyatlarini oshirib ko‘rsatish va martabasini ko‘tarish maqsadida yolg‘onlarni ham ishlatgan.
Asarni yozayotgan paytda uning dushmanlari turli mish-mishlar tarqatayotgan edi. Chunki Galliyadagi g‘alabadan so‘ng u ikkinchi marta konsullikka o‘z nomzodini ko‘rsatishga urinayotgandi.
Sezar Galliyada
Sezar boylik va obro‘ to‘plash maqsadida mustaqil ravishda Galliyaga urush qilishga qaror qiladi. Gallar unga tramplin vazifasini o‘tab beradi. Miloddan avvalgi 58-yilda u o‘zini Alpning g‘arbiy qismidagi gallar, Alporti gallari va Illiriya prokonsuli deb e’lon qilinishiga erishdi.
U birinchi navbatda helvetlarga qarshi urush e’lon qildi. Bu paytda Galliya mustaqil, shu bilan birga o‘zaro dushman bo‘lgan 60 ga yaqin millatdan iborat birlik edi. Ularning orasida Rimga xayrixohlari ham bor edi. Sezar galliyalik qabilalarni birin-ketin egalladi. Galliya urushlari 58-yildan 51-yilgacha davom etdi. Sezar Galliya bilan qanoatlanmay, Britaniya va Germaniyaga ham bordi.

Unga qarshi kurashgan gallarning liderlaridan biri bu Versingetoriksdir. Miloddan avvalgi 52-yilda o‘z atrofida konfederatsiya tuzib, Sezarga qarshi urush qildi. Sezar ustidan g‘alaba ham qilgan, ammo qo‘shindagi intizomsizlik sababli oxir oqibatda mag‘lub bo‘lib, hibsga olingan. Bu esa Galliyaning egallanishini yakuniga yetkazgan. U bir necha yil qamoqda o‘tirganidan so‘ng bo‘g‘ib o‘ldiriladi.
Gallarning Yuliy Sezar va rimliklarga qarshi kurashi Fransiya xalq og‘zaki ijodida ko‘p uchraydi. Ular ichida eng mashhuri, shubhasiz, Asteriks va Obeliksning sarguzashtlari haqidagisidir. Bu qahramonlar haqida bir qator multfilm va badiiy filmlar suratga olindi. “Asteriks va Obeliks Sezarga qarshi”, “Asteriks va Obeliks: Kleopatra missiyasi”, “Asteriks olimpiyada o‘yinlarida”, “Asteriks va Obeliks hazrati oliyalarining xizmatida” filmlari o‘zbek tomoshabinlariga ham tanish. Bundan tashqari Asteriks haqidagi komikslar Fransiya va butun dunyoda mashhur.
Sezar va Pompey: triumvirat
Miloddan avvalgi 60-yilda Sezar o‘z manfaatlarini ko‘zlab General Buyuk Pompey (Cnaeus Pompeius Magnuset) va boy va ochko‘z bo‘lgan Markus Lisinius Krasuslar bilan yaqinlashishga harakat qiladi. Ular o‘rtasida yashirin bitim tuziladi. Ushbu bitim tarixga “triumvirat” deb nomlanadi. Ammo 53-yilda Krasusning parfiyaliklardan mag‘lubiyatga uchrab o‘ldirilishi bilan ular o‘tasidagi aloqalar uziladi.
Kelasi yili senat Pompeyni Rimning yagona konsuli deb e’lon qiladi va u Rimning eng qudratli kishisiga aylanadi. Bu paytda Sezar o‘zining legionlari bilan Ispaniyada edi. Sezar va Pompey o‘rtasidagi raqobat kuchayib bordi va ularning to‘qnashuvi muqarrar holga aylandi.
Shunday qilib, 49–45-yillar Rim tarixiga fuqarolar urushi yillari bo‘lib kirdi. Urushlardan Sezar g‘olib sifatida chiqdi. Pompey 48-yilda mag‘lub bo‘ldi va Rimdan qochib ketdi. Misrga qochib borgan Pompey yosh Ptolomey XIII tarafidan Sezarga nisbatan xayrixohlik belgisi sifatida o‘ldirildi.
Sezar – mag‘lub
Miloddan avvalgi 44-yilning 15-mart kuni Sezar Mart maydoniga tashrif buyurdi. Shu kuni Senat majlisi bo‘lishi kerak edi. Parfiyaga qarshi urushga otlanishdan oldin o‘zini qirol deb e’lon qilmoqchi degan mish-mish tarqalgan edi. Mish-mishlar tufayli Yuliy Sezar tanasiga bir necha bor pichoq sanchish orqali Pompey Kuriyasida o‘ldirildi. Uning o‘ldirilishida 23 nafar senator ishtirok etgani aytiladi.
Qotillik Respublika tuzumini saqlab qolish va qirollik tuzumiga qarshi uyushtirilgan edi. Lekin operatsiya yaxshi tashkil qilinmadi. Qotillikdan keyingi jarayon rejalashtirilmadi. Hokimiyat baribir Sezar tarafdorlari qo‘lida qoldi. Xalq g‘azabidan qo‘rqqan qotillar yashirinib yurishga va mamlakatdan chiqib ketishga majbur bo‘ldi. Ularning birortasi o‘zining tabiiy o‘limi bilan o‘lmadi. Sezar jasadi Forum maydonida namoyish etildi va 20-mart kuni kuydirildi.
2012-yilda arxeolog Antonio Monterrosso tomonidan Sezar o‘ldirilgan joydan 3 metr kenglik va 2 metr balandlikda sement plitasi topildi. Taxminlarga ko‘ra, yodgorlik Sezarning vorisi Oktavian Avgust tomonidan o‘rnatilgan. Bir qator rassomlar Sezarning o‘lim sahnasi aks etgan san’at asarlarini yaratdi.
Rim Imperiyasi (lotincha: Imperium Romanum Orientale, Romania, grekcha: Βασιλεία Ῥωμαίων, Ῥωμανία) — qadimgi Rim davlatchiligi rivojidagi post-respublikaviy davr boʻlib, uning oʻziga xos xususiyati Yevropa va Oʻrta yer dengizidagi avtokratik boshqaruv shakli va yirik hududiy mulk edi. Tarixda Oʻrta yer dengizining butun qirgʻogʻiga egalik qilgan yagona davlat. Rim imperiyasining mavjudligi xronologik doirasi birinchi imperator Oktavian Avgustning hukmronligidan imperiyaning Gʻarbiy va Sharqqa boʻlinishi va Gʻarbiy Rim imperiyasining qulashidir. Rim imperiyasining sharqiy qismi Konstantinopolda yana 977-yil — 1453-yilgacha mavjud boʻlgan. Rim imperiyasining oldingi davlati boʻlgan Rim respublikasi (miloddan avvalgi VI-asrda Rim monarxiyasini almashtirgan) bir qator fuqarolik urushlari va siyosiy nizolarda beqarorlashgan. Miloddan avvalgi 1-asrning oʻrtalarida Yuliy Sezar doimiy diktator etib tayinlangan va keyin miloddan avvalgi 44-yilda oʻldirilgan. Fuqarolik urushlari va sud jarayonlari davom etdi va miloddan avvalgi 31-yilda Actium Mark Antoni va Kleopatra ustidan gʻalaba qozongan Oktavianning gʻalabasi bilan yakunlandi. Keyingi yili Oktavian Ptolemey Misrini bosib oldi, mil. avv. IV asrda Makedoniyalik Aleksandrning fathi bilan boshlangan ellinistik davrni tugatdi. Oʻshandan keyin Octavianning kuchi bekor boʻldi va miloddan avvalgi 27-yilda Rim Senati unga birinchi marta Rim imperatori unvonini berdi, unga katta kuch va Avgust degan yangi unvonini berdi^[1][2][3].
T
Respublikadan imperiyaga oʻtish[tahrir | manbasini tahrirlash]
Rim respublikasi zamonaviy maʼnoda milliy davlat emas edi, lekin oʻzlarini boshqarish uchun shaharlar tarmogʻi boʻlgan (garchi Rim Senatidan har xil mustaqillikka ega boʻlsa ham) va harbiy qoʻmondonlar tomonidan boshqariladigan viloyatlar bor edi^[1][4][5][6]. Davlatning qarorini imperatorlar emas, balki Senat bilan birgalikda har yili saylanadigan magistratlar (Rim konsullari) hal qilar edi.Miloddan avvalgi 1-asr turli sabablarga koʻra siyosiy va harbiy inqilob davri boʻlib, oxir oqibat imperatorlarning boshqarishiga olib keldi, respublikachilar magʻlubiyatga uchraydi^[7].Konsullarning harbiy kuchi Rim imperiyasining huquqiy tushunchasiga tayanib, tom maʼnoda „qoʻmondonlik“ degan maʼnoni anglatadi^[8]. Baʼzida muvaffaqiyatli konsullarga faxriy unvon imperatori (qoʻmondoni) berildi va bu soʻz imperator (va imperiya) ning kelib chiqishiga sabab boʻldi, chunki bu unvon (boshqalar qatorida) har doim birinchi darajali insonlarga berilgan^[9].

  Rim Respublikasi
  Rim Imperiyasi
   Vizantiya Imperiyasi
  Gʼarbiy Rim imperiyasi
Miloddan avvalgi II asrning oxiridan boshlab Rim uzoq vaqt davomida ichki mojarolar, fitnalar va fuqarolik urushlarini boshdan kechirdi, shu bilan birga Italiyadan tashqarida ham oʻz kuchini kengaytirdi. Bu Rim respublikasining inqiroz davri edi. Miloddan avvalgi 44-yilda bu davr oxiriga kelib, Yuliy Sezar suiqasddan oldin qisqa muddatli abadiy diktator boʻlgan.Miloddan avvalgi 42-yilda Oktavian va Mark Antoniy dushmanlarni Italiyada quvib chiqarishga erishadi^[10][11]. Antoniy va Oktavianning Rim olamini ikkiga boʻlishlari uzoq davom etmadi va Oktavian kuchlari miloddan avvalgi 31-yildagi Actium jangida Mark Antoniy va Kleopatrani kuchlarini magʻlub etib, Rim respublikasining urushini tugatdi. Shundan soʻng [[miloddan avvalgi 27-yilda senat Oktavianga „Avgust“(hurmatli) unvonini berdi^[12]. Garchi eski konstitutsiyaviy mexanizm oʻz oʻrnida qolgan boʻlsa-da, Avgust uni boshqarishga kirishdi. Garchi davlat respublika nomi bilan atalgan boʻlsa-da, Avgustning zamondoshlari bu parda ekanligini va Avgustning Rimda muhim vakolatlarga ega ekanligini bilishgan.Uning boshqaruvi bir asrlik fuqarolik urushlarini tugatgan va misli koʻrilmagan tinchlik va farovonlik davrini boshlaganligi sababli, u xalq tomonidan juda iliq yaxshi koʻrilgan.Uning hukmronligi yillarida yangi konstitutsiyaviy tuzum paydo boʻldi (qisman organik ravishda va qisman dizayni boʻyicha), vafotidan keyin bu yangi konstitutsiyaviy tuzum Tiberiy yangi imperator sifatida qabul qilingan paytdagidek ishladi^[13].
Gʻarbning qulashi va Sharqning omon qolishi[tahrir | manbasini tahrirlash]
Barbar bosqini asosan qadimgi german xalqlarining Rim hududiga koʻchishidan iborat edi.
Zamonaviy kuzatuvchi yunon tarixchisi Dio Kassiyning fikriga koʻra, imperator Komodning miloddan avvalgi 180-yilda taxtga kelishi „oltin shohligidan zang va temirga qadar“ kelib chiqishini belgilagan — bu baʼzi tarixchilarni, xususan, taniqli sharhni keltirgan^[14]. Edvard Gibbon, Rim imperiyasining yemirilishining boshlanishi sifatida Komod hukmronligini qabul qilishadi.212-yilda Caracalla hukmronligi davrida imperiyaning barcha erkin tugʻilgan aholisiga Rim fuqaroligi berilgan edi^[15]. Ammo bunga qaramay, Severan sulolasi dahshatli edi — imperatorning boshqaruvi muntazam ravishda uning oʻldirilishi yoki qatl qilinishi bilan yakun topdi^[16] — va uning qulashi natijasida Rim imperiyasi Uchinchi asr inqirozi, istilo va fuqarolik davri bilan qamrab olindi, nizolar, iqtisodiy tartibsizliklar va oʻlat.Tarixiy davrlarni belgilashda, bu inqiroz baʼzan klassik antik davrdan kech antik davrga oʻtishning belgisi sifatida qaraladi. Avrelian (270-yil-275-yil taxtga oʻtirgan) imperiyani inqirozdan olib chiqib, uni barqarorlashtirdi. Diokletian imperiyani toʻliq tiklash ishlarini tugatdi, u doimiy ravishda domen, „xoʻjayin“ yoki „lord“ deb atalgan birinchi imperator boʻldi.Diokletianning hukmronligi, shuningdek, imperiyaning xristianlikning „Buyuk Quvgʻin“ tahdidiga qarshi eng qatʼiy harakatlarini amalga oshirdi^[17].
Diokletian imperiyani toʻrt mintaqaga ajratdi, ularning har biri alohida imperator Tetrarxiya tomonidan boshqarilardi.Rim boshiga tushgan tartibsizliklarni bartaraf etganiga amin boʻlib, isteʼfoga chiqdi va tez orada Tetrarxiya quladi^[18][19][20]. Oxir oqibat xristianlikni qabul qilgan birinchi imperator boʻlgan va Konstantinopolni sharqiy imperiyaning yangi poytaxti qilib tayinlagan Buyuk Konstantin tomonidan tartib oʻrnatildi.Konstantiniya va Valentiniya sulolalarining oʻnlab yillari davomida imperiya sharq-gʻarbiy tomon boʻylab taqsimlandi^[18][19][21], Konstantinopol va Rimda ikkitomonlama kuch markazlariga aylandi.Oʻzining maslahatchisi Mardonius taʼsiri ostida klassik rim va ellinistik dinni tiklashga uringan Imperator Yulianning boshqaruvi xristian imperatorlarining merosxoʻrligini qisqartirdi.Sharq va Gʻarb ustidan hukmronlik qilgan oxirgi imperator Feodosiy I eramizning 395-yilida xristianlikni imperiyaning rasmiy diniga aylantirganidan soʻng vafot etgan^[22][23].
Geografiyasi va demografiyasi
Yo'l xaritasi
Rim imperiyasi tarixdagi eng yirik davlatlardan biri boʻlgan, u butun Yevropa, Shimoliy Afrika va Yaqin Sharqda qoʻshni hududlarga ega boʻlgan^[24]. Lotin iborasi imperium sine nozik („imperiya oxirigacha“^[25]) mafkurani aks ettirdi, bu vaqt va makon imperiyani cheklamadi. Vergilning epik sheʼrida Eneyid, cheksiz imperiya Rimliklarga oʻzlarining oliy xudosi Yupiter tomonidan berilgan, deyilgan^{[25][26][27][28][29]}. Umumjahon hukmronligi haqidagi daʼvo 4-asrda imperiya xristianlar hukmronligi ostida boʻlganida yangilandi va abadiylashtirildi. Imperiya qurishga intilishda katta hududlarni zabt etish bilan bir qatorda, rimliklar ham oʻzlarining jugʻrofiyasini toʻgʻridan-toʻgʻri oʻzgartirgan juda katta haykaltaroshlar edilar. Masalan, kengayib borayotgan imperiyani yetarli miqdorda yogʻoch bilan taʼminlash uchun butun oʻrmonlar kesildi. Aflotun oʻzining „Kritiyalar“ kitobida bu oʻrmonni qisqartirishni taʼriflagan edi: u yerda „togʻlarda juda koʻp oʻtin bor edi“, endi u faqatgina „yerning skeletini“ koʻra oladi.
Rim imperiyasi shaharlari
Aslida, Rim ekspansiyasi asosan Respublika ostida amalga oshirilgan boʻlsa ham, Shimoliy Yevropaning bir qismi eramizning I asrida Yevropa, Afrika va Osiyoda Rim boshqaruvi kuchaygan paytda bosib olingan. Avgust hukmronligi davrida qadimgi davrdan beri saqlanib qolgan siyosiy geografiya, pontik yunon yozuvchisining geografiyasi boʻyicha „Rim“ da birinchi marta „maʼlum dunyoning global xaritasi“ namoyish etildi. Avgust vafot etganda, uning yutuqlari toʻgʻrisidagi esdalik hisoboti (Res Gestae) asosan imperiya tarkibidagi xalqlar va joylarning jugʻrofiy kataloglashtirilishini aks ettirdi. Geografiya, roʻyxatga olish va yozuvlarni sinchkovlik bilan saqlash Rim imperatorlik maʼmuriyatining asosiy muammolari edi^[30].
Imperiya 5 million kvadrat kilometr maydonni oʻz ichiga olgan Trayan (98-177 hukmronlik qilgan) davrida eng katta kengayishga yetib bordi^[31]. 55-60 million aholining anʼanaviy hisob-kitobi dunyo aholisining oltidan bir qismiga toʻgʻri keladi va uni Gʻarbning birlashgan siyosiy tashkilotlarning eng katta aholisiga aylantirdi. Yaqinda oʻtkazilgan demografik tadqiqotlar shuni koʻrsatdiki, populyatsiyaning eng yuqori choʻqqisi 70 milliondan 100 milliongacha. Rim, Iskandariya va Antioxiya imperiyasining uchta eng yirik shaharlarining har biri Yevropaning istalgan shahridan deyarli ikki baravar katta edi^[32][33][34].
Tarixchi Kristofer Kelli taʼriflaganidek:
Keyin imperiya Angliyaning shimoliy qismidagi shimoliy Afrikadagi Hadrian devoridan Suriyadagi Furot qirg'oqlarigacha cho'zildi; Yevropaning unumdor, tekis tekisliklari orqali past mamlakatlardan Qora dengizgacha, Shimoliy Afrika qirg'oqlarining boy tekisliklariga va Misrdagi Nil vodiysiga qadar cho'zilgan ulkan Reyn-Duna daryosi tizimidan. Imperiya O'rta yer dengizini to'liq bosib oldi ... uni zabt etganlar uni "burun dengizi" deb atashdi - "bizning dengizimiz".
Trayanning vorisi Hadrian imperiyani kengaytirish emas, balki saqlab qolish siyosatini olib bordi. Chegaralar belgilandi, chegaralar patrul qilindi^[35]. Qattiq mustahkamlangan chegaralar eng beqaror edi. Rim olamini har doim mavjud boʻlgan vahshiylik tahdidi sifatida qabul qilingan narsadan ajratib turuvchi Hadrian devori bu harakatning eng asosiy tirik yodgorligidir^[36][37].
Rimliklarning tili Lotin edi, bu Virgil Rim birligi va urf-odatlarining manbai sifatida taʼkidlaydi. Aleksandr Severus davriga qadar (222-235), Rim fuqarolarining tugʻilganlik toʻgʻrisidagi guvohnomalari va vasiyatnomalari lotin tilida yozilishi kerak edi. Lotin, Gʻarbda va butun imperiya hududida harbiy sudlarning tili edi, lekin Rim hukmronligi ostida boʻlgan xalqlarga rasman qoʻllanilmadi. Bu siyosat Yunonistonni butun imperiya davlatiga rasmiy til sifatida kiritishni maqsad qilgan Iskandar Zulqarnaynning siyosatiga zid keladi. Iskandarning bosqinlari natijasida koine yunonlari Sharqiy Oʻrta yer dengizi va Kichik Osiyoda umumiy til boʻlib qoldi. Lotin Gʻarbiy va Yunon Sharqini ikkiga ajratgan „til chegarasi“ Bolqon yarim orolidan oʻtdi.
Sitseron nutqining parallel Lotin-Yunon matnini koʻrsatadigan 5-asr papirusi
Elita maʼlumotiga ega boʻlgan rimliklar yunon tilini adabiy til sifatida oʻrganishgan va rahbar guruhlarning koʻplari yunon tilida gapira olishgan. Xulio-Klodiya imperatorlari zamonaviy Lotin (Lotinitas), zamonaviy klassik Lotin deb ataladigan lingvistik harakatning yuqori standartlarini qoʻllab-quvvatladilar va rasmiy ishni yuritish uchun Lotinni afzal koʻrdilar. Klavdiy yunon tilidan foydalanishni cheklashga urindi va baʼzida lotin tilini bilmaydiganlarning fuqaroligini bekor qildi, lekin hatto Senatda ham u yunonzabon elchilar bilan muloqotda oʻzining ikki tilli tiliga asoslangan edi. Suetonius uni „bizning ikki tilimiz“ ga ishora qilmoqda degan edi.
Sharq imperiyasida qonunlar va rasmiy hujjatlar muntazam ravishda lotin tilidan yunon tiliga tarjima qilingan. Ikki tilning kundalik oʻzaro aralashishi ikki tilli yozuvlar bilan koʻrsatiladi, ular baʼzan yunon va lotin oʻrtasida ham orqaga oʻtishadi. Miloddan avvalgi 212-yilda imperiyaning barcha erkin tugʻilgan aholisi keng qamrovga ega boʻlganidan soʻng, Rimning koʻplab fuqarolari Lotin tilidan mahrum boʻlishgan, garchi Lotin „Rimliklar“ belgisi boʻlib qolavergan.
Boshqa islohotlar qatorida, imperator Diokletian (284-305 yillari hukmronlik qilgan) Lotin hokimiyatini yangilashga intilgan va yunoncha hē kratousa dialektos lotin tilida „hokimiyat tili“ maqomining saqlanib qolganligidan dalolat beradi. 6-asrning boshlarida imperator Yustinian Lotinning Sharqdagi oʻrni qolmagan edi.
Mahalliy tillar va lingvistik meros[tahrir | manbasini tahrirlash]
Tarjimonlarga havolalar yunon va lotin tillaridan tashqari mahalliy tillardan, xususan, koptlar ustunlik qiladigan Misrda va Reyn va Dunay boʻylab harbiy sharoitlarda doimiy ravishda qoʻllanilishini anglatadi. Rim huquqshunoslari, shuningdek, qonunlar va qasamlarni toʻgʻri tushunish va amalda qoʻllashni taʼminlash uchun Punic, Golish va Aramey tillari kabi mahalliy tillarga nisbatan tashvish bildirganlar. Afrika provinsiyasida, Liberiya-Berber va Punik Tiberiy davrida (eramizning I asrida) yozuvlarda va tangalardagi afsonalarda ishlatilgan. Liviko-Berber va Punik yozuvlari II asrda jamoat binolarida paydo boʻlgan, baʼzi tillar lotin tilida yozilgan. Suriyada Palmyrene askarlari hatto yozuvlarda aramika lahjasini ham ishlatganlar, bu lotin harbiylarning tili ekanligi istisno tariqasida.
„Babatha“ arxivi imperiyada koʻp tilli tillarni namoyish etuvchi namunadir. Arabiston viloyatidagi yahudiy ayolning nomi bilan atalgan va 93-yildan to 132-yilgacha boʻlgan davrda, asosan arab tilida arabiy tilidan foydalanilgan, ular semit va lotin taʼsirida yunon harflarida yozilgan; Rim gubernatoriga ariza yunon tilida yozilgan.
Lotin tilining savodli elita orasida ustunligi ogʻzaki tillarning uzluksizligini buzishi mumkin, chunki Rim imperiyasining tarkibidagi barcha madaniyatlar asosan ogʻzaki edi. Gʻarbda, Lotin, ogʻzaki shaklda „Vulgar Lotin“ deb atalgan, asta-sekin u bilan hind-yevropalik kelib chiqishi bilan bogʻliq boʻlgan kelt va kursiv tillarini almashtirdi. Sintaksis va lugʻatdagi oʻzaro bogʻliqliklar Lotin tilini qabul qilishga yordam berdi.
Antik davrda siyosiy hokimiyat markazsizlashtirilgandan soʻng, Lotin mahalliy darajada ispan tili, portugal, fransuz tili, italyan tili, katalon tili va rumin tili tillari va koʻplab kichik tillar va lahjalar kabi rim tillariga aylangan sohalarga aylandi. Bugungi kunda dunyo boʻylab 900 milliondan ortiq kishi ona tilida soʻzlashadi.
Xalqaro oʻrganish va adabiyot tili sifatida, Lotin oʻzi diplomatiya va 17-asrgacha Uygʻonish gumanizmi bilan aniqlangan intellektual rivojlanish uchun faol vosita sifatida, shuningdek, qonun va Rim-katolik cherkovi uchun hozirgi kungacha davom etdi.
Yunon tili Vizantiya imperiyasining tili sifatida davom etgan boʻlsa ham, Sharqda lingvistik tarqalish ancha murakkab edi. Yunon tilida gapiradigan koʻpchilik Yunoniston yarim oroli va orollarida, Gʻarbiy Kichik Osiyo, yirik shaharlar va baʼzi qirgʻoq hududlarida istiqomat qilishgan. Yunon va Lotin singari, Trakiya tili hind-yevropa tillaridan edi, shuningdek, Onadolida yoʻq boʻlib ketgan bir necha tillar Imperial davr yozuvlari bilan tasdiqlangan. Alban tilini koʻpincha Illyrianning avlodi sifatida koʻrish mumkin, garchi bu faraz baʼzi tilshunoslar tomonidan shubha ostiga olingan boʻlsa-da, ular uni Dacian yoki Trakiandan kelib chiqqan deb hisoblashadi. (Illyrian, Dacian va Trakian, kichik guruh yoki Sprachbundni tashkil qilgan boʻlishi mumkin; qarang. Trako-Illyrian.) Har xil afroatik tillari, birinchi navbatda Misrda Kopt, Suriyada va Mesopotamiyada oromiy tillari hech qachon yunon bilan almashtirilmagan. Ammo yunon tilidan xalqaro miqyosda foydalanish, masihiylikning tarqalishini taʼminlovchi omillardan biri edi. Masalan, Pavlusning maktublarida yunon tilidan foydalanish. Antik davrda Galiga bir necha bor murojaat etilishi uning gapirishda davom etishini koʻrsatishi mumkin. Miloddan avvalgi II asrda baʼzi qonuniy uslublarda, kohinlar va farmakologiyada uning qoʻllanilishi aniq tan olingan. Milodiy V asrda Galliya Akvitaniyasida yozgan Sulpicius Severus, Goliya bilan ikki tilli tilni birinchi til sifatida qayd etgan. Triyer yaqinidagi Treveri tomonidan aytilganidek, Galatiya lahjasining tirik qolishini Ieronim (331-420) tasdiqlagan. Tarixiy tilshunoslik boʻyicha koʻpgina ilmiy hujjatlar Golish haqiqatan ham 6-asrning oʻrtalariga qadar Fransiyada aytilgan deb taʼkidlaydi. Mahalliy moddiy madaniyatning sezilarli darajada ravnaq topishiga qaramay, Gaul Rim Gol hukmronligi davrida asrlar davomida ogʻzaki Lotin tili bilan birga yashab kelgan va saqlanib qolgan. Galatiyaliklar haqida soʻnggi maʼlumotni skifolislik Kiril yovuz ruhning rohibi borligini va faqat Galatian tilida gapira olishiga imkon berganligini taʼkidlagan, Fransiyadagi Golish haqida soʻnggi maʼlumot esa 560 va 575-yillar oraligʻida Grigoriy tomonidan qilingan. „Gall tilida Vasso Galatae“ deb nomlangan Obvergne ibodatxonasi vayron qilingan va yerga yoqilganligini taʼkidladi.