Yun metamorphosis oʻzgarib qolish hayvonlarda M., yaʼni

Metamorfoz

Metamorfoz (yun. metamorphosis —

oʻzgarib qolish) — hayvonlarda M., yaʼni

metaboliya — organizm tuzilishining

tubdan oʻzgarishi. M. tufayli lichinka

voyaga yetgan organizmga aylanadi. M.

koʻpchilik umurtqasizlar, ayrim

umurtqalilar — minogalar, ayrim baliklar

(ikki xil nafas oluvchilar), suvda va

qurukdikda yashovchilar uchun xos. M.,

odatda, ontogenezda hayvon yashash

tarzining keskin oʻzgarishi, mas, suvda

hayot kechirishdan quruklikka chiqish,

tuproqsa yashirin yashashdan ochiq

havoda yashashga, suvda erkin

yashashdan oʻtroq yashashga utishi bilan

bogʻliq. M- bilan rivojlanadigan hayvonlar

hayot siklila voyaga yetgan organizmdan

keskin farq qiladigan bitta yoki undan

koʻproq lichinkalik davri (qarang Lichinka)

boʻladi. Hayvon organizmi M.ning turli

davrlarida har xil funksiyani bajaradi. M.

turning saqlanib qolishi va rivojlanishida

mu-him ahamiyatga ega. Tuban

umurtqasizlar (gʻovaktanlilar,

bushliqichlilar)ning kiprikli erkin suzib

yuradigan lichinkalari (parenximula,

amfibla-stula, planula) turning keng

tarqalishiga yordam beradi. Bunday M.,

koʻpincha, avlod almashinuvi (jinssiz va

jinsiy kupayishning gallanishi) bilan yana

ham murakkablashadi. Avlod

almashinmaydigan M.da tuxumdan

chiqqan lichinka turning tarqalishiga

yordam beradi (mas, kiprikli

chuvalchanglarning troxoforasi,

mollyuskalarning veliger,

qisqichbaqasimonlarning na-upleus va

zoyea li.chinkasi). Nekrotik M.da

(nemertinalarda) lichinka ichida yangi

lichinka rivojlanadi; eski lichinka

tanasining koʻp qismi yemirilib ketadi.

Koʻpoyoklilar va moʻylovsiz hasharotlar

uchun xos boʻlgan anamor-fozda,

asosan, tana boʻgʻimlari soni ortib boradi.

Qanotsiz hasharotlar va bir qancha

koʻpoyoqlilar rivojlanishida sezilarli

oʻzgarishlar sodir boʻlmaydi

(protometamorfoz).

Hasharotlarda M. chala va toʻliq oʻzgarish

orqali boradi. Chala uzgarish orqali

rivojlanish, yaʼni gemimetaboliya orqali

rivojlanadigan hasharotlarda tuxumdan

chiqqan lichinka va voyaga yetgan

hayvonning yashash tarzi va tuzilishi

uxshash bulib, uzgarish faqat

boshlangʻich qanotlarning asta-sekin

usib borishidan iborat (kunliklar,

ninachilar, suvaraklar, chigirtkalar, teng

qanotlilar, yarim qattiq qanotlilar,

beshiktervatarlar, bitlar). Toʻliq uzgarish,

yaʼni golometa-boliya orqali rivojlanishda

tuxumdan tuzilishi va hayot kechirishi

bilan voyaga yetgan hasharotdan keskin

farq qiladigan chuvalchangsimon

lichinka chiqadi (qattiq qanotlilar,

tangacha qanotlilar, parda qanotlilar, ikki

qanotlilar, burgalar, termitlar,

toʻrqanotlilar). Chuvalchangsimon

lichinka oziqlanish, voyaga yetgan

hasharot esa tarqalish va koʻpayish

funksiyasini bajaradi. Lichinka

gʻumbakka aylanadi. 

Gʻumbakdan

 voyaga

yetgan hasharot chiqadi (qarang

Gʻumbak

). Umurtqali hayvonlardan

minogalar va suvda hamda quruqliqda

yashovchilarda M. keskin namoyon

boʻladi. Minogalar lichinkasi suv tubidagi

loyda yashaydi. Voyaga yetgan minoga

baliqlar terisida parazitlik qiladi. Suvda va

quruklikda yashovchilarda tuxumdan

itbaliq deb ataladigan lichinka chiqadi. M.

jarayonida itbaliqning lichinkalik organlari

asta-sekin yoʻqolib, voyaga yetgan

hayvonga aylanadi. M. ichki sekretsiya

bezlari ishlab chiqaradigan gormonlar

orqali boshqariladi.

Oʻsimliklarda — bajaradigan funksiyasi

yoki shart-sharoitning almashinuvi bilan

bogʻliq holda oʻsimlik asosiy organlari

koʻrinishining oʻzgarishi; M.

ontogenezpya vujudga kelib, evolyusiya

jarayonida mustahkamlanadi. Noqulay

yashash muhiti, suv tanqisligi sababli

barg va novda M.ga uchraydi. Mas,

kaktusda barglar sertikan novdaga

aylanib, suv bugʻlatish yuzasi kamaygan;

fotosintez jarayoni uchun zarur suv

zaxirasi etli poyada saqgsanadi. Baʼzi

oʻsimliklar (doʻlana, gledichiya)da barglar

tikanga, yorugʻlik kam tushadigan

sernam joylarda oʻsadigan oʻsimliklar

(liana, tok) novdasi ilashib oʻsishiga

yordamlashuvchi gajakka, hasharotxoʻr

oʻsimliklar bargi oʻziga xos qopqonga

aylangan va q.k. Koʻp yillik oʻt

oʻsimliklarda yer osti novdasi za-xira oziq

moddalari toʻplanishi sababli, koʻrinishi

oʻzgargan, yaʼni metamor-fozlashgan

(mas, kartoshka tuganagi, piyozboshi va

boshqalar).

Gulli oʻsimliklar guli ham

metamorfozlashgan novdadan iborat.

Kosachabarg, tojbarg, changchi va

urugʻchi barglar bargdan, guloʻrni esa

poddan hosil boʻlgan.

Sayfullo Toʻychiyev.

[1]

1. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-

yil

 

Ko‘proq o‘rganish Ushbu maqolada

Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi

 (2000-

2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.

Manbalar

  Last edited 2 years ago by EdgarsBot  

 

 

Ushbu maqola chaladir. Siz uni boyitib,

Vikipediyaga yordam berishingiz

mumkin. 

Bu andozani aniqrogʻiga almashtirish kerak.

"

https://uz.wikipedia.org/w/inde

x.php?

title=Metamorfoz&oldid=2002436

" 

dan olindi 

Matndan CC BY-SA 3.0  litsenziyasi boʻyicha

foydalanish mumkin (agar aksi koʻrsatilmagan

boʻlsa).