Yurak-qon tomir tizimi funktsiyalarining yoshga oid xususiyatlari va ularning jismoniy faoliyatdagi ah’amiyati

2.4. Yurak-qon tomir tizimining yoshga oid xususiyatlari va jismoniy faoliyat. 

Ёsh bola organizmidagi yurak-qon tomir tizimi kattalarnikidan farq qiladi. Bola 

tug’ilishi bilan yurak-qon tomir tizimining mofo-funktsional qayta qurilishi yuz 

beradib, kichik qon aylanish doirasi faoliyat ko’rsatib boshlaydi. Ёsh bolalarda 

arteriyalar venalarga nisbatan kengroq bo’lib, kuchliroq rivojlangan bo’ladi. 

Shuningdek kapilyar tizimi h’am kuchli rivojlangan bo’ladi. Yurakning qon 

xaydash kuchi kamligi sababli kattalarnikiga qaraganda bolarda arterial bosi 

pastroq bo’ladi. Bunga yana qon tomirlar elastikligi va ularnig kengroqligi sabab 

bo’ladi.  

Ёsh bolalar organizmida qon aylanish tizimi qator anatomik o’ziga h’os 

xususiyatlar bilan farqlanib, ular yurakning patologiyasi va funktsional 

qobiliyatlarida o’z aksini topadi. 

Yangi tug’ilgan bola yuragi nisbatan yirik bo’lib, tana massasining 0,8 % -ni 

tashkil qiladi. 3 yoshga borib yurak massasi tana massasinig 0,5 % -ni tashkil 

qiladi, yani katta odam yuragi kakbi bo’ladi. İkki yoshgacha asosan bo’lmachalar, 

10 yoshgacha qorinchalar jadal rivojlanadi. Lekin bolalik davrning barcha 

davrlarida yurak h’ajmining oshib borishi tana o’sishidan orqada boradi. Yangi 

tug’ilgan bola yuragi sharsimon shaklga ega bo’ladi, chunki bunda qorinchalar xali 

yaxshi rivojlanmagan va bo’lmachalar o’lchami nisbatan kattaroq bo’ladi. 6 

yoshda yurak katta odamlarnikiga o’xshash oval shaklga ega bo’lib boradi. 

Yurakning joylashishi bola yoshiga bog’liq. Tug’ilgandan ikki yoshli 

bo’lguncha ulada diafragma yuqori joylashganligi sababli yurak gorizontal 

joylashadi. 23 yoshga borib uning joylashishi qiyalashadi. Yangi tug’ilgan bolalar 

yuraginging o’ng va chap tomoni devorlari qalinligi deyarli bir xil bo’ladi. Asta 

sekin yurak yuklamasi oshib borgan sari chap qorincha devori o’ng tomondagiga 

nisbatan qalinlashib boradi.  

Bola bir necha h’afta vo oylik bo’lguncha qon tomirlar va yurakning o’ng va 

chap tomonlari orasida turli ko’rinishdagi aloqalar, bo’lmachalar orasidagi oval 

teshikcha, arterial oqim yo’li, kichik qon aylanish doirasidagi arteriolo-venulyar 

anastamozlar va boshqalar saqlanib qoladi. Bular natijasida qon yuqori bosimli 

kameradan kichik bosimli kameraga qisman oqib o’tadi. Bazi h’ollarda (o’pka 

gipertenziyasi, nafas olishdagi etishmovchiliklar) o’pka arteriyasida va yurakning 

o’ng kameralarida bosim oshib, qon oqimi buzilishi, arterial qonning venoz qon 

bilan qo’shilib ketishi (o’ngdan chapga shuntlanish) yuz berishi mumkin. 

Ёsh bola orgaizmida qon tomirlari ancha keng bo’ladi. Venalar kengligi 

arteriyalar kengligiga teng bo’ladi. Venalar jadallroq o’sib, 15-16 yoshga borib 

arteriyalardan 2 barobar keng bo’lib qoladi. 10 yoshgacha aorta o’pka arteriyasidan 

torrroq bo’ladi, asta-sekin ular diametri tenglashadi va bolog’at yoshga borib aorta 

diametri o’pka arteriyasidan katta bo’lib qoladi. 

Ёsh organizmda kapillyarlar yaxshi rivojlanga bo’ladi. Katta odamlarnikiga 

qaraganda ularning o’tkazuvanlik xususiyatlari yuqori bo’ladi. Kapillyarlar 

kengligi va ularning ko’pligi qon turib qolish h’odisasi yuz berish eh’timolini 

oshiradi. Shu sababli bu yoshdagi bolalarda pnevmoniya va osteomielit kasalliklar 

ko’proq uchraydi. 

Bolalarda qon oqimi tezligi katta bo’lib, yoshi katalashgan sari tomirlar 

ko’lami oshishi va yurak urish chastotasi kamayishi bilan u sekinlashib boradi. 

Ularda arterial puls kattalarnikiga qaraganda tezroq bo’ladi. Buning sababi 

shundaki yosh oragnizmda yurak qisqaruvchanligi yuqori, adashgan nervning 

yurakka tasiri kam va modda almashinuvi darajasi yuqori bo’ladi. Tana 

to’qimalaring qonga bo’lgan talabini qondirilishi yurakning h’ajmi emas, balki 

uning urish tezligini oshirish bilan amalga oshiriladi. 

Eng katta yurak urish tezligi chaqaloqlarda kuzatiladi (1 daqiqada 120-140 -

ta). Kattargan sari bu tezlik kichiklashadi, va 1 yoshga borib bu ko’rsatgich 110-

120 –taga, 5 yoshga – 100 –taga, 10 yoshga – 90-taga, 12-13 yoshga borib 80-70 -

tagacha tushadi. 

Kichik yoshda puls katta labillik bilan ajralib turadi. Bola yig’lashi, baqirishi 

yoki tana h’aroratining oshishi pulsni oshirib yuboradi. Bolalar pulsi uchun nafas 

aritmiyasi h’osdir, yani nafas olganda u tezlashib, chiqarganda sekinlashadi. 

Ularda arterial bosim kattalarnikiga nisbatan past bo’ladi. Bola yoshi qancha kichik 

bo’lsa arterial bosim h’am shuncha past bo’ladi. Arterial qon bosimning pastligi 

chap qarincha h’ajmining kichikligi, qon tomirlari ancha kengligi va arterial qon 

tomirlar devorlari elastikligidan kelib chiqadi.  

Bolalarda nisbiy yurak massasi va kon tomirlar kengligining katta bo’lishi 

kattalar organizmidagiga qaraganda qon aylanish sharoitlari ancha engil bo’ladi. 

Nisbiy qon massasi kattaligi va almashinuv jarayonlarining o’ziga h’os 

xususiyatlarga ega ekanligi yosh yurakka katta talab qyyadi. Shunga ko’ra yosh 

bola yuragining ishlash qobiliyati katta odamnikiga qaraganda yuqori bo’ladi. 

 

Keksarish boshlanishi bilan organizmning anaerob imkoniyatlari kamayib 

keta boshlaydi. Kislorodning maksimal o’zlashtirilishi 60-70 yoshlilarda 20-30 

yoshli erkak va ayollarda bo’ladigan ko’rsatgichning 45-50 % ni tashkil qiladi, 

xolos. Qarib borgan sari O

2

 etishmaydigan sharoitda ishlash shuncha og’ir bo’la 

boshlaydi. Bunday odamlar qonida O

2

 ning kamayishiga chidamsiz bo’ladilar, 

shuning uchun h’am ularda nafas olishni ixtiyoriy to’xtatib turish vaqti yosh 

organizmlarga qaraganda ancha kam bo’ladi. Agar yoshlar qonda kislorodning 

kamayishi 80-84 % borguncha nafas olishni to’xtatib turish imkoniyatiga ega 

bo’lsalar, keksalar bu ko’rsatgich 88-90 tushishi bilan ixtiyoriy ravishda nafas 

olishni  to’xtatib turishni tark etishadi. Keksarib borgan sari ateroskleroz, 

gipertoniya xastaliklari tez-tez uchrab turadi. Yurakda qo’zg’aluvchanlik, 

o’tkazuvchanlik qisqaruvchanlik pasayadi, yurak muskullaridagi mitoxondriyalar 

va ularning oksidlantirish xususiyatlari kuchsizlanadi. Yana yurak muskullarida 

glikogen zaxirasi va ATF va kreatinfosfot kabi energiyaga boy birikmalarning 

yangilanib turishi qiyinlashib qoladi. Yurak urish chastotasi kamayadi, yurakning 

sistolik va minutlik h’ajmi ozayadi. Keksa kishilarda o’rta yoshli odamlarga 

qaraganda yurakning sistolik h’ajmi 23 %, minutlik h’ajmi ega 24 % kamayadi.  

BMT departamenti malumotlariga qaraganda, 60 va undan katta yoshdagi 

axoli soni 1950 y. 188 mln, 1970 y. 298 mln., 2000 y. 685 mln kishini tashkil 

qilgan. Kesa yoshagi axoli sonining oxirgi 50 yil ichida uch barobar oshishi 

umumiy axoli soning oshishiga nisbatan ancha yuqori darajadadir. Bu qonuniyat 

Uzbekiston Respublikasi uchun h’am h’osdir.  

Ёsh o’tib borgan sayin yurakning o’z-o’zini idora qilish qobiliyati susayib 

boradi. Olib borilgan tekshirishlarga ko’ra, yurak ritmidagi o’zgarishlar yosh oshib 

borgan sayin tobora chuqurlashib boradi. Yani, yurakka vegetativ tizimning 

parasimpatik tonus tasiri kamayadi, simpatik tonuslar tasiri oshadi. Bunda 

yurakning adaptatsion xususiyatlari susayib boradi, uning sistolik h’ajmi 

kamayadi. Brandfondrener taqdim etgan malumotlarga ko’ra, uchinchi o’n 

yillikdan boshlab sistolik h’ajm kamayib boradi, 50 yoshdan boshlab bu 

ko’rsatgich yiliga 1 %-ga tushib boradi. 

Shunday qilib, qarish natijasida qon-tomir tizimida qator strukturali va 

funktsional o’zgarishlar ro’y beradi. Bu o’zgarishlar shunchaki involyutsion yoki 

buzilishga olib keladigan xodisalar bo’lib qolmasdan, balki kompensator va 

moslashtiruvchi, yani adaptatsion mexanizm asosida organizmni adekvat ravishda 

qon bilan taminlanishini belgilaydigan jarayonlardir bo’lib xizmat qiladi. Ёsh o’tib 

borishi bilan yurak-qon tomir tizimining adaptatsion chegaralari torayib boradi va 

bu mexanizmning ishonchliligi kamayib boradi, yurak ritmining vareabelligi 

kamayib boradi.  

 

 

3. Yakuniy qism (xulosalar). 

Bitiruv malakaviy ishni bajarishda yig’iogan maieriallarni o’rganish va 

tah’lil qilishda quydagi xulosalar kelib chiqadi. 

Yurak-qon tomir tizimi organizmda h’ujayra va to’qimalarni qon bilan 

taminlash va qon o’zining barcha funktsiyalarini bajarishida kerakli sharoit yaratib 

beradi. Bu tizimning morfo-funktsional h’olati va tegishli ravishda uning faoliyati 

organizmnig shaxsiy rivodlanish davriga qarab rivojlanib boradi. Odam xayotining 

h’ar bir bosqichida organizm oldida qo’yiladigan yangi talablarni bajarilishda bu 

tizim asosiy rol o’ynaydi.  

Organizm xayot davomida o’sish va rivojlanish bilan bir qatorda malum 

faoliyatda bo’lib turadi va doimiy ravishda energiya sarfi amalga oshib turadi. 

Bunda ayniqsa katta energiya jismoniy faoliyatga sarflanadi. Organizmni 

 

 

energiya bilan taminlanishi h’ar bir h’ujayraga organik moddalardan oksidlanish va 

energiya ajratish uchun kislorod etkazib turishi asosiy shart h’isoblanadi. Wpkada 

kislorod bilan to’yingan qonni tanaga tarqatib u erdan karbonat angidridni o’pka 

alveolalariga etkazish jismoniy faoliyatni to’laqonli amalga oshirish uchun asosiy 

sharoit bo’lib xizmat qiladi. Shu bilan birga faoliyat ko’rsatib turgan muskul 

to’qimasi unga doimiy ravishda energiya manbasi (glyukoza, yog’) kelib turishi va 

undan almashinuv maxsulotlari (sut kislotasi) ajratilib turishi va muh’itning 

doimiyligini saqlanib borishini talab qiladi. Bunda h’am qon va qon aylanish tizimi 

asosiy rol o’ynaydi. 

Yurak-qon tomir tizimi organizm o’sib rivojlanishiga bog’liq ravishda uning 

morfologik h’olatlari va funktsional imkoniyatlari o’zgarib boradi. Bu tizimdagi 

rivojlanishning eng jadal kechadigan davriga chakaloqning tug’ilgan vaqtidan bir-

necha h’aftalik bo’lgincha bo’lgan davr, balog’atlikka etish davri va keksayishdagi 

involyutsion o’zgarishlar davri kiradi.  

Yurak-qon tomir tizimidagi yoshga oid o’zgarishlar bu tizimni 

 

organizmning jismoniy faoliyatini etarli amalga oshirishdagi ishtirokini taminlab 

turadi. Har bir rivojlanish bosqichida organizmning jismoniy imkoniyatlari bu 

tizimning funktsional h’olati bilan belgilanadi. 

Wz navbatida jismoniy faoliyat va sport bilan shug’ullanish qon va qon 

aylanish tizimiga kuchli tasir etib, qonning birinchi navbatda organizmni kislorod 

bilan taminlash qobiliyatlarini oshiradi va bu tizimning meyoriy rivojlanishinii 

belgilaydigan asosiy omillardan biri bo’lib xizmat qiladi. 

 

 

Adabiyotlar 

 

1.  Rukovodstvo po fiziologii. Fiziologiya mıshechnoy deyatelnosti, truda i sporta. 

İzd-vo «Nauka», L. 1969. 

2.   G. Gilmor. Beg radi jizni. — M.: «Fizkultura i sport», 1969 g. 

3.  V.S.Farvel, Ya.İ.Kots. Fiziologiya chelveka (s osnovami bioximii). İzd-vo 

«Fizkultura i sport». M.1970. 

4.  V.V.Vasileva, E.B.Kossovskaya, N.A.Stepochkina. Fiziologiya cheloveka. İzd-

vo «Fizkultura i sport». M.1973.  

5.  Fiziologiya cheloveka. Uchebnik dlya institut fizicheskoy kulturı. 

Pod.red.prof.N.B.Zimkina. İzd-vo «Fizkultura i sport». M.1974. 

6.  İ.M.Seropegin, B.M.Volkov, M.M.Snaytsskiy. Fiziologiya cheloveka. İzd-vo 

«Fizkultura i sport». M.1979.  

7.  Z.T.Tursunov, K.R.Raximov, Sh.Q.Qurbonov. Funktsionalnoe sostayanie 

organizma pri mıshechnoy deyatelnosti. İzd-vo «Fan». T.1980.  

8.  A. N. Klimov, B. M. Lipovetskiy. Bıt ili ne bıt infarktu. — M.: «Meditsina», 

1981 g. 

9.  N.A.Fomen. Fiziologiya cheloveka. İzd-vo «Prosveshenie». M.1982. 

10. Fiziologiya mıshechnoe deyatelnosti. Uchebnik dlya institut fizicheskoy 

kulturı. İzd-vo «Fizkultura i sport». M.1982. 

11. E. İ. Chazov. Serdtse i XX vek. — M.: «Pedagogika», 1982 g. 

12. Fiziologiya cheloveka. pod.red. prof. V.V.Vasilevoy. İzd-vo «Fizkultura i 

sport». M.1984. 

13. Fiziologiya cheloveka. İzd-vo «Prosveshenie». M.1985. 

14. W.Z.Qodirov. Odam fiziologiyasi. T.1994.  

15. Sh.Qurbonov, S.Amirqulov, A.Qurbonov. Sportchilarning ovqatlanishi. Qarshi, 

Nasaf. 1999. 

16. Sh.Qurbonov, Sh.Qurbonova. Sport fiziologiyasi. Qarshi, Nasaf, 2001. 

17. Sh.Qurbonov, A.Qurbonov. Jismoniy mashqlarning fiziologik asoslari. T.2003.  

18. Sh. Qurbonov, A. Qurbonov, Sh. Qurbonova. Odam fiziologiyasi. Pedagogika 

kollejlari jismoniy tarbiya bo`limi talabalari uchun o`quv qo`llanma. Qarshi. 

2007. 264 bet.  

19. http://o’o’o’.karina-kazak.narod.ru