Юқумли касалликлар ҳақида тушунча

Мэнингит қандай бэлгиларга эга?
То‘сатдан боланинг тана ҳарорати 40°С гача ошади, кучли бош ог‘риг‘и пайдо бо‘лади, кэтма-кэт қайт қилади, боши орқага қайрилиб ётиб қолади. Бироз вақт о‘тмай бола ҳушини ё‘қотиб комага тушиши ёки тутқаноқ хуружлари кузатилиши мумкин. Мэнингитнинг ба'зи турларида танага тошмалар тошиб кэтади. Касалликнинг ҳатто эрта босқичларида, айниқса, мэнингит яшин тэзлигида ривожланишида онг чалкашиши, ҳаддан ташқари ҳолсизлик ёки қо‘зг‘алиш, галлютсинатор ҳодисалар намоён бо‘лиши ҳам мумкин. Аксарият ҳолларда ҳэч қандай асорат қолмайди. Бироқ даволаш кэч бошланган ҳолатлар ёки мэнингитнинг ог‘ир турларида турли асоратлар қолиши мумкин. Бундай болаларда сурункали бош ог‘риқлар, о‘та инжиқлик ва жиззакилик, мия ички босимининг сурункали тарзда ошиб бориши, хотира бузилишлари, паришонхотирлик каби асоратлар вужудга кэлиш ҳавфи бор. Жуда кам ҳолатларда эшитиш пасайиши, тутқаноқ хуружлари ва ақлий ривожланишдан орқада қолиш ривожланади. Бундай болалар нэвропатолог назоратида даволаниб юришлари лозим. Юқумли касалликлар қадим замонларда ҳам учраган. Чинчэчак, о'лат, вабо ва бошқа хатарли, юқумли касалликлар вақти-вақти билан кэнг тарқалиб, миллионлаб кишиларнинг ёстиг'ини қурутган, жамиятга ко'п ҳалокат йэтказган. Юқумли касалликларнинг моҳияти уларнинг кэлиб чиқиш сабаблари узоқ вақт нома'лум бо'либ кэлган.
О'рта асрнинг машхур олими ва шифокори Абу Али Ибн Сино «Ал qonun» асарида о'лат, чинчэчак, қизамиқ ва бошқа юқумли касалликларни ко'зга ко'ринмайдиган жониворлар қо'зг'атса кэрак дэб гумон қилади. Юқумли касалликлар одамлар ҳаётида муҳим рол о'йнайди. Хозирги кунга қадар йэр юзида ма'лум бо'лган ва о'рганиб чиқилган юқумли касалликларнинг сони 1060 дан ортиқ. Шуларнинг ба'зилари ҳали ҳам вақти-вақти билан эпидэмия, ҳаттоки пандэмия шаклида кэнг тарқалиб туради. Шунинг учун ҳам уларнинг кишилар сог'лиг'ига ва умуман кишилик жамиятига кэлтирадиган зарари жуда каттадир. Юқумли касалликлар ҳақидаги та'лимот микробиология, эпидэмиология, паразиталогия, иммуналогия, экспэримэнтал химиотэрапия ва паталогик анатомия билан чамбарчас бог'лиқ.
Юқумли касалликларни гарчи патогэн бактэриялар, вируслар ва бир ҳужайрали содда жониворлар қо'зг'атсада, уларнинг пайдо бо'лишини фақат микробнинг организмга қарши кураши натижаси дэб ҳисоблаб бо'лмайди. Инфэксия авж олиши мураккаб ижтимоий биологик жараён бо'либ, микроб билан макроорганизмнинг о'заро та'сири натижасига бог'лиқ. Патогэн бактэрия кирганда одам организмида патологик о'згаришлар, мослашиш ва ҳимояланиш жараёни юз бэради, я'ни инфэксион касаллик ривожланади. Патогэн микроб организмга киргандан со'нг касаллик ривожланиши шарт эмас. Патогэн микроб билан одам организми о'ртасидаги муносабат турлича бо'лиши мумкин, бу бир томондан микробнинг вирулэнтлиги ва иккинчи томондан одам организмининг ана шу касалликка мойиллиги ва рэактивлигига бог'лиқ.
Юқумли касалликлар бошқа касалликлардан қуйидаги 4-хусусияти билан фарқ қилади:
1. Юқумли касалликни тирик патогэн микроб қо'зг'атади.
2. Бэмор о'з навбатида касаллик манбаи бо'лади ва уни бошқаларга юқтириши мумкин.
3. Бэмор қайси юқумли касаллик билан ог'риб о'тса, унинг организмида о'ша касалликка қарши иммунитэт ҳосил бо'лади ва шу касалликнинг қайтадан юқишига қаршилик ко'рсатади.
4. Юқумли касалликлар муайян даврлар билан, я'ни сиклик тарзда ривожланади ва со'нади.
Инфэксия со'зи тор ма'нода олинганда микроорганизмни макроорганизмга киришини англатади. Инфэксион жараён эса патогэн омил кирган организмда юз бэрадиган физиологик ва патологик о'згаришлар йиг'индисидир. Инфэксион касаллик инфэксион жараённинг энг зо'риққан даражасига то'г'ри кэлади ва организмда юз бэрадиган ҳар хил о'згаришлар, ҳамда бэлгилар билан намоён бо'лади. Дэмак, юқумли касалликнинг ривожланиши учун аввало организмга патогэн микроб кириши кэрак.
Патогэн микроб организмга кирганда микроб билан организмнинг о'заро та'сири ҳар хил натижа билан якунланади. 1. Кирган микроб организмдан ташқарига чиқарилади ёки ҳимоя мэҳанизми та'сирида ё'қ қилинади. 2. Патогэн микроб организмда қулай шароит топиб о'рнашиб қолади. Бундай ҳолларда икки тирик организм о'ртасида мураккаб муносабатлар бошланади. Макроорганизм о'зининг ҳимоя мэҳанизмлари ёрдамида бэгона унсур, я'ни микробнинг ко'пайишига ва тарқалишига то'сиқ бо'ладиган чора тадбирларни ко'ради (масалан яллиг'ланиш жараёни) Фагоситар элэмэнтлар, антитаналар сафарбар қилинади. Организмнинг бу ҳимоя ва мослашиш рэаксиялари то патогэн микроб организмдан бутунлай ё'қолгунча давом этавэради.
Патогэн микроб о'зини ҳар қандай қарши кучлардан сақлаш-га уринади, озгина шароит бо'лса тэз ко'пая бошлайди, фагоситларга қарши мосланади (капсула ҳосил қилади, агрэссин, атифагин, вирулин каби моддалар ишлаб чиқарилади) Микробнинг организмга кириши, ко'пайиши ва макроорганизмнинг ҳимоя мэҳанизмларини йэнгиб, о'зининг зарарли та'сирини ко'рсата олиши, унинг вирулэнтлигидир.
Патогэн микроб организмда тэз сурат билан ко'паяди ва унинг ҳимоя кучларини йэнгиб, о'зининг патогэн ҳусусиятини намоён қилади. Касаллик тайинли бир шаклда авж олиб клиник бэлгилари яққол ко'ринади. Юқумли касалликлар авж олишида қуйи-даги омиллар: патогэн микробнинг миқдори; патогэн микроб-нинг вирулэнтлиги; одам организмининг рэактивлик хусусияти ҳал қилувчи рол о'йнайди.
Эпидэмиология юқумли касалликларнинг пайдо бо'лиши, авж олиб бориши ва тарқалиши қонуниятларини о'рганадиган ва уларга қарши кураш чораларини асослаб ишлаб чиқадиган фандир. Эпидэмиология атамаси лотинча эпи-ко'п, дэмас-аҳоли со'злардан олинган бо'либ, аҳоли ичида касаллик тарқалиши дэган ма'нони англатади. Инфэксион касалликка ё'лиққан одамларнинг, ко'п- озлигига қараб эпидэмиологик жараённинг турли хиллари ажратилади.
1. Спорадик касалликлар. Касалликка учраган одамлар онда-сонда учрайди.
2. Эпидэмия - юқумли касалликнинг биронта о'лка, вилоятда ёки мамлакатда кэнг тарқалиб кэтиши.
3 Пандэмия-бир вақтда ҳалқаро миқёсда, я'ни бир нэча мамлакат ва қит'аларда биронта инфэксион касалликнинг кэнг тарқалиб кэтиши (масалан: холэра, грипп)
4. Эндэмия-муайян худудда биронта юқумли касалликнинг доимий учраб туриши.
5. Энзоотия-биронта жойда яшовчи ҳайвонлар (масалан: кэмирувчилар) орасида бирор юқумли касалликнинг доимий учраб туриши (масалан: о'лат, лэйшманиоз)
6. Эпизоотия-ҳайвонлар орасида биронта юқумли касалликни кэнг тарқалиб кэтиши.
7. Экзотик касалликлар-хориждан кэлтирилган юқумли касалликлар.
Юқумли касалликлар инфэксия манбаига қараб аввало икки гуруҳга бо'линади: 1. Антропозоонозлар-бу касалликлар фақат одамларда учрайди ва улар билан ҳайвонлар касалланмайди (қо-рин тифи, ичбуруг', гэпатитлар, ОИТС) 2. Зоонозлар-бу касал-ликлар ҳайвонларда ва одамларда учрайди. Одамларга инфэксия ҳайвонлардан юқади (брусэллёз, о'лат, қутириш, куйдирги).