‘z b e k I s t n r e s p u b L 1k a s I o L iy va ‘rta m a X s u c ta’l I m V a zir L ig I

Nazorat savollari
1. Issiqlik almashuv apparatlari deb qanday apparatlarga aytiladi?
2. Issiqlik almashuv apparatlari necha turga boTmadi?
3. Nima uchun issiqlik balansi tuziladi?
4. Issiq tashuvchilamingyo ‘nalishi bo ‘yicha issiqlik almashuv apparatlari 
necha tu/ga bo‘linadi?
5. Issiqlik almashuv apparatlarining issiqlik hisobi qaysi ifoda orqali olib 
boriladi.
158
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

I l l B O ‘L IM  
IS S I Q L I K E N E R G E T IK Q U R IL M A L A R I
XIX BOB. YOQILG‘I
6 4 -§ . Yoqilg‘ining tarkibi
Inson faoliyatini t a ’minlash uchun energiya kerak. Bu energiya yoqilg‘i 
yoqilishi natijasida, shuningdek, shamol, suv, quyosh energiyasi va atom dan 
olinadi. Quyosh energiyasi, suv va shamol noan’anaviy energiya manbalariga 
kiradi. Quyosh energiyasi issiqlik energiyasiga, shamol energiyasi shamol 
qurilmalarida mexanik energiyaga, keyin elektr energiyaga, daryo va dengiz 
quyilishlarida esa energiya aw al IESda mexanik energiyaga, so‘ngra elektr 
energiyaga aylanadi. Bu n o a n ’anaviy energiya manbalarini qo'llash aholi 
u c h u n s a r fla n a d ig a n y o q ilg 'i re su rslarin i 50% g a c h a k a m a y tiris h
imkoniyatlarini beradi va shu asosda atrof-muhit musaffoligini saqlash 
muammolarini yengillashtirishga yordam beradi.
Organik yoqilg'ilarning energiyasi IES (issiqlik elektr stansiyalari)da 
aw al issiqlik energiyasiga, so‘ngra mexanik energiyaga va elektr energiyaga 
aylanadi.
Hozirgi vaqtda dunyo b o ‘yicha tabiiy gaz zahirasi 175 mlr.t.sh.yo., 
(shartli yoqilgM) neft zahirasi 90 mlr.t.sh.yo. va k o ‘mir zahirasi 10000 
mlr.t.sh.yo. ni tashkil etadi.
O'z bekistonda um u m iy organik yoqilg'i zahiralari 2,2-5,1 m lr.t.n.e., 
jumladan neft 82-245 mln.t.n.e., tabiiy gaz 1476-1979 mln.t.n.e. va ko‘mir 
639-2851 mln.t.n.e. ga teng deb baholanadi.
O 'z b ek isto n Respublikasida asosiy birlam chi energiya tabiiy gaz 
hisoblanadi va u energiya ishlab chiqarish um um iy hajm ining 85% ni 
tashkil etadi. Neft va gazli kondensatning ulushi 13% ga va boshqa 
qismi IES va k o ‘mirda olinadigan elektr energiyaga t o lg bri keladi.
Asosiy tarkibiy qismi uglerodli birikmalardan iborat b o ‘lgan yonuvchi 
moddalarga yoqilg‘i deyiladi. U ning yonishi natijasida k o ‘p m iqdorda 
issiqlik ajralib chiqqanligi sababali sanoatda xom ashyo sifatida ishlatiladi..
Yoqilg‘ilar agregat holatiga ko'ra 3 xil b o ‘ladi:
1
) qattiq yoqilg‘i (ko‘mir, torf, o ‘tin, antratsit, yonuvchi slanetslar va 
boshqalar);
2
) suyuq yoqilg‘i (neft va uning mahsulotlari);
3) gazsimon yoqilg‘i (tabiiy gaz va s u n ’iy gaz).
Y o q ilg ‘ining asosiy ifo dalovchilariga yonish issiqligi, u c h u v c h i 
m oddalarning ajralishi va koks xususiyatlari kiradi.
159
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Qattiq va suyuq yoqilg‘i yonuvchi (uglerod — C, vodorod — H, 
u chuvchan oltingugurt — Su = Sor + S,4) va yonmaydigan (azot — N, 
kislorod — O) elem entlardan va ballast (kul — A, namlik — W) dan 
tashkil topgan.
G azsim on yoqilg‘i yonuvchi (C O , N 2, C H 4, C mH n ) va yonm aydigan 
( N 2, 0 2, C 0 2) gazlardan va ko‘p miqdorda b o ‘lmagan s u v b u g ‘i ( H
2
0 ) d a n
tashkil topgan.
Q a t t i q va s u y u q y o q i l g ‘i n i n g x u s u s i y a t l a r i n i va t a r k i b i n i
o ‘rganayotganda ishchi, yonuvchi va quruq massasi e ’tiborga olinadi.
Yoqilg‘i tarkibining ishchi, yonuvchi va quruq massasi mos ravishda 
“ i” , “y o ” va “ q ” indekslari bilan belgilanadi va quyidagicha ifodalanadi.
С' + H' + S' + O' + N' + W' + A' = 100 % 
(269)
C yo + H yo + Syo + O yo + N yo = 100 % 
(270)
C q + H q + Sq + O q + N q + Aq = 100 % 
(271)
Masalan: Neft tarkibi: С — 87 %; N — 12,5 %; О + N = 0,5 %
(269), (270) va (271) ifodalardagi elem entlarning foizdagi tavsifi 1 kg 
yoqilg‘i u c h u n berilgan. Yoqilg‘i tarkibini bir massadan ikkinchi massaga 
o ‘tkazib hisoblash koeffitsientlari 
1
-jadvalda keltirilgan.
Yoqilg'ining
Massaga o‘tkazib hisoblash koeffitsientlari
berilgan massasi
ishchi
yonuvchi
quruq
Ishchi
100
100
1
1 0 0 - ( A " + W " )
£
1
О
О
Yonuvchi
1 0 0 - ( A " + W " )
1
1 0 0 -
л к
100
100
Quruq
1 0 0 - W"
1
00
1
100
100 -
Slanets tarkibi (C ‘, N ‘, S', O', N', W', A ‘)ni ishchi m assadan yonuvchi 
massaga o ‘tkazib hisoblash quyidagi koeffitsient y o rd a m id a am alga 
oshiriladi.
_______
100
_______
K = 100 ^-
(A j - W '-(C O J k
<272)
bu yerda A'x — ishchi m assaning haqiqiy kuli, %;
W' — ishchi massaning namligi, %;
160
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

(C O
J — uglekislotadagi k arbonatlar miqdori,
/0.
Ishchi massaning haqiqiy kuli quyidagi ifodadan aniqlanadi:
1 0 0 - W "
a ;. = A : — [ 2,5(S j
4
~ S ^ +0,375 k
k S ] ( ---- — ---- )
100
( 2 7 3 )
bu yerda , S — laboratoriya kulidagi oltingugurtning yoqilg‘i massasiga 
nisbatan foizli miqdori;
^ С — yoqilg‘idagi oltingugurt sulfati; %.
[ 2,5(Sj
4
— 
+0,375 
S lk ]
kattaligi Leningrad va Estoniya slanetsi
uchun 2 ga, kashpir slanetsi uchun 4,1 ga teng deb qabul qilinishi mumkin.
N a m lik o ‘zgarganda yoqilg'i tarkibining massasi (foizi) quyidagi 
ifodalar orqali hisoblanadi:
C\ =
s
100
- W j
i o o - w :
i o o - w ;
bu yerda W
1
— yoqilg‘ining boshlang‘ich namligi, %;
W , — yoqilg‘inir«g oxirgi namligi, %.
Ikkita qattiq yoki suyuq yoqilg'i aralashm asining — birinchi ( S j , %;
N j , %; ...) va ikkinchi (S j , %; N J , %; ...) o ‘rtacha tarkibi (%) berilgan 
massaviy ulushlarda — quyidagi ifodalardan aniqlanadi:
CL, = ь, c;+(i-b,) ci,
HL = b, Hj+(l-b,) H'
bu yerda b — aralashmadagi bir yoqilg‘ining massaviy ulushi b o ‘lib, u
161
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

quyidagi ifodadan topiladi.
В