‘z b e k I s t n r e s p u b L ik a s I o liy va ‘rta m a X s u s ta’l im V a zir lig I m. P. Boltabayev, M. S. Qosimova

STO = F ■
 A • 100/(100—A);
bu yerda, STO — soliqqa tortiladigan aylanma, so'm.
F — keltirilgan tovarlaming faktura qiymati, so'm.
A — soliq stavkasi, %.
Aksiz solig'i byudjetga ikki xil m uddatda har kuni va h ar o 'n
kunda to'lanadi.
Birinchi usul vino-aroq m ahsulotlarini sotuvchilarga tegishli. 
Bu usulda to'lov tovarlam ing haqiqiy aylanmasi amalga oshgandan 
so 'ng uning uch inchi kunida to 'lanadi. Ikkinchi usulda aksiz osti 
tovarlari sotuvchi korxonalarning haqiqiy aylanm asidan h a r o 'n
kun o'tish i bilan soliq to 'lan ad i, y a’ni:
— birinchi o 'n kunlik u ch u n shu oyning 13-sanasiga;
— ikkinchi o 'n kunlik uchun shu oyning 23-sanasiga;
— uchinchi o 'n kunlik u ch u n kelgusi oyning 3-sanasiga soliq 
to'laydi.
Aksiz solig'iga tortiladigan m ahsulot ishlab chiqaruvchi m ik­
rofirma va kichik korxonalar uchun yagona soliq to'lovini hisoblash 
chog'ida soliqqa tortiladigan baza aksiz solig'i sum m asiga kam ay- 
tiriladigan tartib o'm atildi. Yangi tashkil etilayotgan m ikrofirm a va 
kichik korxonalarga yagona soliq to'lovini to 'lash m uddatini bir 
yilga kechiktirish, kechiktirilgan sum m ani imtiyozli davr tuga- 
gandan keyin teng ulushlarda 12 oy davomida to'lash huquqi berildi.
Ilgari m ikrofirm a va kichik korxonalarga yagona soliq to 'lash
b o 'yicha berilgan soliq im tiyozlari yagona soliq to'lovini to 'lash
chog'ida saqlab qolindi. Yagona soliq to'lovini to'laydigan mikrofirma 
va kichik korxonalar qonun hujyatlariga muvofiq ijaraga olingan er 
m aydonlari uchun byudjetga ijara haqi to'lash d an ozod qilindi.
O 'zbekiston Respublikasi Prezidentinin g 2005-yil 20 iyundagi 
PF-3620-sonli «M ikrofirm alar va kichik korxonalarni rivojlan- 
tirishni rag'b atlan tirish borasidagi q o 'sh im ch a c h o ra-tad b irla r 
to'g'risida«gi F arm oniga asosan kichik biznes subyektlarini jadal 
rivojlantirishni yanada rag'batlantirish ham da uning m am lakat 
iqtisodiyotidagi ulushini tubdan oshirish m aqsadida 2005-yilning

---

1 iyulidan boshlab, m ikrofirm alar va kichik korxonalar uch un
yagona soliq, byudjetdan tashqari Pensiya jam g'arm asi, Respublika 
y o ‘l ja m g 'a rm a si va M ak tab t a ’lim i ja m g ‘arm asiga m ajburiy 
ajratm alar to 'lash o 'rn ig a yagona soliq to'lovi joriy etildi.
M azkur farm onga binoan, yagona soliq to'lovi hisobot ch o ra- 
gidan keyingi oyning 25-kunigacha har chorakda to'lanishi belgilab 
qo'yilgan.
O 'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005-yil 11 apreldagi 
P F -3594-sonli «To‘g ‘rid an -t o ‘g ‘ri xorijiy xususiy investisiyalarni 
jalb etishni rag 'batlan tirish borasida q o 'sh im ch a ch o ra-tad b irla r 
to ‘g ‘risida«gi Farm oniga bin o an , 2005-yilning 1 iyulidan boshlab, 
to ‘g‘rid an -t o 'g 'ri xususiy xorijiy investisiyalarni jalb etadigan 
iqtisodiyot tarmoqlari korxonalari asosiy faoliyati bo'yicha darom ad 
(foyda) solig'i, m ulk solig'i, ijtim oiy infratuzilm ani rivojlantirish 
va hududlarni obodonlashtirish solig'i, ekologiya solig'i, m ikrofir­
m a lar va kichik k o rx o n ala r u ch u n belgilangan yago na soliq 
to 'la sh d a n , shuningdek R espublika yo 'l jam g 'arm asig a m ajburiy 
ajratm alar to 'lash d a n ozo d qilindi.
T o 'g 'rid a n -t o 'g 'ri xususiy xorijiy investisiyalar hajm i quyida- 
gicha bo'lganda m azkur soliq imtiyozlari:
— 300 ming A Q Sh dollaridan 3 m illion AQSh dollarigacha 3 
yil m uddatga;
— 3 m illion A QSh dollaridan 10 m illion A Q Sh dollarigacha 
5 yil m uddatga;
— 10 m illion A QSh dollaridan ortiq bo'lganda 7 yil m uddatga 
beriladi.
S huningdek F arm on da ko'rsatilgan soliq imtiyozlari quyidagi 
sh artlar asosida qo'llanilishi belgilab qo'yilgan:
— m azkur korxonalarni o rtiqcha ishchi kuchi b o 'lg an m in ta - 
qalar Q oraqalpo g 'isto n Respublikasi, Jizzax, Q ashqadaryo, Sir- 
daryo, Surxondaryo, X orazm viloyatlarida, shuningdek N avoiy, 
A ndijon, N am an g a n va F arg 'o n a viloyatlarining qishloq aholi 
punktlarida joylashtirish;
— xorijiy investorlar to m o n id a n t o ‘g ‘rid a n -to ‘g ‘ri xususiy 
xorijiy investisiyalarni O 'z b e k isto n R espublikasining k afo lati 
berilmagan holda am alga oshirish;

---

— korxonaning ustav kapitalida xorijiy ish tiro k chilarn in g
ulushi kam ida 50 foizni tashkil etishi lozim;
— ushbu korxonalar davlat ro'yxatidan o 'tk azilgand an keyin 
to ‘g ‘rid a n -to ‘g ‘ri xususiy xorijiy investisiyalarni kiritish;
— xorijiy investisiyalarni erkin alm ashtiriladigan valyuta yoki 
yangi zam onaviy texnologik uskuna tarzida q o ‘yish;
— m azk ur im tiyozlarning qo'llanish m uddati davom ida im - 
tiyozlardan olingan darom adni korxonani yanada rivojlantirish 
maqsadida qayta investisiyalashga yo‘naltirish.
6.4. Kichik biznes va tadbirkorlik subyektlarida 
audit va auditorlik taftishini o‘tkazish
T adbirkorlam ing iqtisodiy faoliyat yuritishlarida moliyaviy va 
buxgalteriya hisob-kitoblarini to ‘g‘ri amalga oshirishlarida auditorlik 
firmalari ham muhim rol o ‘ynaydi. Auditorlik firmalari bozor infra- 
tuzilm asining eng m uhim elem entlaridan biri b o ‘lib, m ulkdorlar 
va davlatning mulkiy manfaatlarini himoya qilish maqsadida mustaqil 
moliyaviy nazoratni amalga oshiradi.
0 ‘zbekistonda audit 0 ‘zbekiston Respublikasi «Auditorlik fao­
liyati to ‘g'risida«gi qonuni asosida amalga oshiriladi.
Audit x o ‘jalik yurituvchi subyektlarni m ustaqil ekspertiza va 
moliyaviy hisobotini tahlil etuvchi tashkilotdir. Buni shunga vakil 
qilingan shaxslar auditorlar (auditorlik firm alari) bajaradilar .
A uditning asosiy maqsadi moliyaviy va xo'jalik operatsiya- 
larining to ‘g‘riligi va ularning 0 ‘zbekiston Respublikasi qonunchi- 
ligi va boshqa m e ’yoriy hujjatlariga nechog‘lik mosligini aniqlash, 
bularning to ‘Ia-to ‘kisligi, aniq — ravshanligi, buxgalteriya hisobi 
yoki boshqa moliyaviy hisob yuritishga q o ‘llanilayotgan talablarga 
nechog‘lik monandligini aniqlashdan iboratdir. Audit tarkibiga yana 
konsalting, y a’ni mijoz bilan shartnom a tuzib, xizm atlar ko‘rsatish 
ham kiradi.
A uditorlik faoliyati xo'jalik yurituvchi subyektlarning faoliyati 
ustidan maxsus vakolat olgan davlat idoralarining nazorati o ‘m ini 
bosmaydi. A uditning asosiy «harakatlanuvchi shaxsi» au d ito r va 
auditorlik firmasidir. A uditor belgilangan tartibda auditorlik faoliyati

---

bilan shug'ullanish huquqini olgan ham da auditorlik kasbi ro‘yxatiga 
kiritilgan mutaxassisdir. Auditorlik firmasi yuridik va jism oniy shaxs 
tom onidan tuzilib, belgilangan tartibda ro'yxatdan o ‘tgach, ustaviga 
k o 'ra auditorlik xizm ati ko'rsatish bilan shug'ullanuvchi tashkilot.
Auditorlik firm alari kichik korxonalar, m as’uliyati cheklangan 
jam iyatlar va boshqa korxonalarning tashkiliy-h uquqiy shakllarida 
ochilishi m um kin, (ochiq turdagi aksiyadorlik jam iyatlari bundan 
m ustasno).
Q uyidagilarga auditorlik tekshim vini o'tkazish ta ’qiqlanadi:
— tekshirilayotgan xo'jalik yurituvchi subyektning rahbarlari 
va boshqa m an sabd or shaxslari bilan yaqin qarind osh b o'lgan 
shaxs;
— tekshirilayotgan xo'jalik yurituvchi subyektda shaxsiy-m ul- 
kiy m anfaatlari b o 'lg an shaxs;
— xo'jalik yurituvchi subyektning rahbarlari, muassasalari yoki 
m ulkdorlari;
— tekshirilayotgan xo'jalik yurituvchi subyekt yoki uning 
filiallari xodimi;
— davlat hokim iyati va boshqaruvi idoralarining m an sab d o r 
shaxslari;
— kreditorlar, investorlar va boshqa m anfaatd or shaxslar.
A uditorlar va auditorlik firm alari davlat ro 'y x atid an o 'tib ,
lisenziya olganlaridan keyin faoliyat boshlaydi.
A uditorlar va auditorlik firm alari qo n u n d a belgilab qo'yilgan 
tartibda O 'zbekiston Respublikasining Adliya V azirligida D avlat 
ro'yxatidan o 'tadi.
Auditorlik faoliyati bilan shug'ullanish huquqi uchun lisenziya 
davlat ro'yxatidan o 'tg an d a n keyin beriladi. U larni berish tartibini 
O 'zbekiston R espublikasining V azirlar M ahkam asi belgilaydi.
A uditorlar (auditorlik firm asi) quyidagi huquqlarga ega:
— xo'jalik yurituvchi subyektning hisobotini aud it qilish va 
tuzilgan shartnom aga b in oan konsalting xizm ati k o 'rsatish ;
— O 'zbekiston Respublikasining «Auditorlik faoliyati to 'g 'risi- 
da»gi qonuni va boshqa m e’yoriy hujjatlar talablariga binoan tekshi- 
ruvning shakl va usullarini m ustaqil belgilash;

---

— tekshirilayotgan obyektda ham , u chinchi shaxslar q o ‘lida 
ham b o ‘lgan, tekshirilayotgan xo'jalik yurituvchi subyektlarning 
m ulkiy holati va faoliyatiga d axldor hu jjatlar bilan tanishish 
imkoniyatiga ega bo'lish;
— o'tkazilayotgan tekshirish yoki ko'rsatilayotgan auditorlik 
xizm ati m un osabati bilan tekshirilayotgan xo'jalik yurituvchi 
subyekt rahbarlari va boshqa xodim laridan, shuningdek uchinchi 
shaxslardan og'zaki yoki yozm a tarzda zarur izohlar olish;
— lisenziyadan m ahrum etish haqida qaror qabul qilinganida 
sudga ariza bilan m urojaat etish va hokazo.
A uditor (auditorlar firm asi)ning burchlari:
— au d ito r tekshiruvini sifatli, m ukam m al o'tk azish , tekshi- 
ruvlar o'tkazish bilan aloqador boshqa auditorlik xizmati ko'rsatish;
— tekshirilayotgan xo'jalik yurituvchi subyekt rahbariyatiga 
tekshiruv vaqtida aniqlangan qonunchilikning buzilish hollari va 
buxgalteriya hisoboti yuritish ham da moliyaviy hisobotni tuzishga 
qo'yilgan talablam ing buzilish dalillari haqida m a’lum ot berish;
— o 'z vazifalarini bajarish ch o g 'id a m a ’lum otlam i sir saqlash. 
M ijozga zarar etkazadigan m a’lum otlar faqat sudning talabi bilan 
oshkor qilinishi m um kin;
— uzrli sabablar bo'lm asa, o 'z faoliyatini to'xtatm aslik, uni 
oxiriga etkazish va xulosa chiqarish;
— m abodo ishi va xulosalarida xolis va obyektiv b o 'lish n in g
im koni b o 'lm ay qolsa, o 'z faoliyatini to'xtatish.
A uditorni m ijoz bilan sh artnom a tuzgan auditorlik firmasi 
xo'jalik yurituvchi subyekt m ulkdorlari bilan kelishilgan holda 
tayinlaydi.
Xo'jalik yurituvchi subyekt mulkdorlari qarori bilan yoki au d i­
torni tayinlagan yuridik shaxsning qaroriga ko 'ra, au dito r chaqirib 
olinishi m um kin, aud itor bu haqda barvaqt yozm a tarzda, uning 
xizm atidan voz kechish sabablarini ko'rsatib xabardor qilinadi.
T ekshiruv vaqtida yoki buyurtm aga k o 'ra , b o sh q a ishlar 
q ilin a y o tg an id a x iz m atd a n voz k ech ilsa, x o 'jalik y u ritu v ch i 
m ulkdor au d ito r xizm atiga haq to 'lashi shart.
Surishtiruv organi, proquror, tergovchi va sud to p sh irig 'i 
bilan auditorlik tekshiruvi o'tkazilsa, xarajatlar tekshirilayotgan

---

xo'jalik subyekti zim m asiga tushadi, u n in g q o 'lid a etarli m ablag' 
b o 'lm asa, tekshiruvni tayinlagan organ zim m asiga tushadi.
A gar xo'jalik yurituvchi subyekt q o 'lid a zarur m ablag' b o 'lsa- 
yu, tekshiruv xarajatlarini to 'la sh d a n b o 'y in tovlasa, p rokuror 
a u d ito r yoki auditorlik firm asining m ulkiy m anfaatlarini him oya 
qilib tegishli sudga m urojaat qilishi shart.
X o'jalik yuritish subyektining rahbarlari va boshqa m ansabdor 
shaxslari aud itorning talabi bilan quyidagilarni bajarishi shart:
— m oliyaviy-x o'jalik faoliyatiga daxldor hujjatlarni berishi;
— og'zaki yoki yozm a tarzda izohlar berishi;
— tekshirilayotgan obyektning m oliyaviy-x o'jalik faoliyatini 
sifatli ekspertiza qilish uchun boshqa z aru r sh art-sh aro itlarn i 
yaratishi.
«A uditorlik faoliyati haqida«gi q o n u n va b o sh q a q o n u n
hujjatlarining qoidalarini auditorlik tekshiruvi vaqtida buzganlik 
uchun auditor va auditorlik firmasi javobgar hisoblanadi va quyidagi 
javobgarlikka tortiladi:
— O 'zbekiston Respublikasi qonunchiligiga binoan mulkiy va 
m a ’m uriy javobgarlikka;
— lisenziya huquqini to'x tatib qo'yish yoki auditorlik faoliyati 
bilan sh u g 'u llan ish huquqini berad ig an lisenziyadan m ahru m
etishgacha (lisenziya bergan o rgan q aroriga m uvofiq) b o 'lg an
in tizo m iy jaz o lar beriladi.
A u ditor faoliyatini tartibga solib turish u ch u n qonunchilikda 
au ditorlar palatasini ochish nazarda tutilgan.
O 'zbekistondagi aksariyat auditorlik firm alarini auditorlarning 
o 'zlari tashbbuskor b o'lib tuzgan, am m o m ustaqil audit o 'tk azish
u ch u n ularning soni etarli emas. Bu m u am m o n i hal etish u ch u n
D avlat m ulk q o 'm itasi tashabbusi bilan 1996 yilning m ay oyida 
qim m atli q og'ozlar bozori qatnashchilariga m aslahat-auditorlik va 
axborot xizm ati ko 'rsatish uchun m axsus agentlik «K onsauditin- 
form» tashkil etildi.
H oziigi kunda q o'shm a korxonalar auditi, hissadorlik jam iy at­
lari aud iti, investisiya fondlarining auditi va su g 'u rta kom paniya- 
larining auditi shakllandi.

---

Qisqa xulosalar
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik korxonalarining asosiy 
faoliyati b an k lar bilan cham b arch as b og‘liq b o 'lib , u lar olib 
borayotgan faoliyat xom ashyoni sotib olish, ishlab chiqarilgan 
tovarlar, k o ‘rsatiladigan xizm atlarga haq to ‘lash, ishlovchilarni 
ish haqi bilan ta ’m inlash, turli toifadagi korxonalar, firm alar va 
boshqa yuridik shaxslar bilan bo'ladigan iqtisodiy m unosabatlar, 
ya’ni olingan darom addan soliq to ‘lash, transport, ko m m unal 
xizm atlari uchun barcha turdagi to ‘lovlar, shuningdek olinadigan 
kreditlar va boshqa hisob-kitoblar banklar orqali am alga oshiriladi.
Bank operatsiyalari aktiv va passiv operatsiyalardan iborat 
b o ‘ladi. Passiv operatsiyalar pul m ablag'larini m a ’lum b ir y o 'n a- 
lishga safarbar etishga qaratilgan b o ‘ladi. Aktiv operatsiyalar turli 
xarakterdagi kreditlar berish bilan bog'liqdir.
S o liq la r q o n u n b ila n b e lg ila n g a n , b y u d je tg a m a jb u riy
to 'lanad igan pul to'lovlaridir. Soliqlar, aw alo , davlatning vazi- 
falarini moliyaviy m ablag'lar bilan ta ’m inlash zaruratidan kelib 
chiqadi. O 'zbekiston Respublikasida um um davlat va m ahalliy 
soliqlar am al qiladi. 2005-yilning 1 iyulidan boshlab, m ikrofirm a­
lar va kichik korxonalar uchun yagona soliq tizim i joriy etilgan.
Tadbirkorlikning iqtisodiy faoliyat yuritishlari, moliyaviy va 
buxgalteriya hisob-kitoblarini to'g'ri amalga oshirishlarida auditorlik 
xizmati m uhim o 'rin tutadi. Auditning asosiy maqsadi korxonalar­
ning moliyaviy va xo'jalik operatsiyalari to'g'riligi va O 'zbekiston 
qonunchiligiga mosligini aniqlashdan iborat.