‘z b e k I s t n r e s p u b L ik a s I o liy va ‘rta m a X s u s ta’l im V a zir lig I m. P. Boltabayev, M. S. Qosimova

Soliqlar byudjetga tushadigan pul va qonun bilan belgilangan 
m ajburiy m unosabatlardir. Bu m unosabatlar soliq to 'lo v ch ila r 
(yuridik va jism o n iy shaxslar) bilan davlat o'rtasidagi m u nosa- 
batlami ifoda etadi.

---

Soliqlar, a w a lo , davlatning vazifalarini moliyaviy m ab lag 'lar 
bilan t a ’m inlash zarurligidan kelib chiqadi.
Davlat oldida turgan um um iy-ijtim oiy zaruriy vazifalarga hozir­
gi sh aroitd a quyidagilar kiradi:
— aholining kam ta ’m inlangan tabaqalari (talabalar, pensioner 
lar, nogironJar va boshqalar)ni ijtim oiy him oya qilish;
— m am lakat m udofaasini ta ’m inlash;
— m am lakat fuqarolarining tinch m e h n at qilishi va erkin 
yashashi m uhofazasini ta ’m inlash;
— m am lakat ichida uzluksiz ijtimoiy, m adaniy tadbirlar (m ao - 
rif. sog‘liqni saqlash, m adaniyat, ijtimoiy ta ’m inot va boshqalar)ni 
am alga oshirish;
— xorijiy m am lakatlar bilan iqtisodiy, m adaniy va siyosiy 
aloqalarni o 'rn atish ;
— bo zo r infratuzilm asini yaratish va hokazo.
Bu vazifalarni am alga o sh irish n iho yatd a k o ‘p m oliyaviy 
resurslarni talab etadi. B ozor iqtisodiyoti sharoitida bu resurslarni 
faqat soliqlar va soliq xarakteriga ega to'lovlar orqali am alga oshirish 
mumkin.
Amaldagi qonunchiliklarga muvofiq, O 'zbekiston Respublikasi 
hu d u d id a soliq va yig'im lar O 'zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi 
tom o nidan belgilanadi va bekor qilinadi.
O 'zbekiston Respublikasi hududida quyidagi soliq va yig'im lar 
am al qiladi:
— um um davlat soliqlari;
— mahalliy soliq va yig'imlar.
Umumdavlat soliqlarga quyidagilar kiradi:
— yuridik shaxslardan olinadigan darom ad (foyda) solig‘i;
— jism oniy shaxslardan olinadigan d aro m ad solig'i;
— qo'shilgan qiym at solig'i;
— aksiz solig'i;
— yer osti boyliklaridan foydalanganlik uch u n soliq;
— suv resurslaridan foydalanganlik u ch u n soliq.
Mahalliy soliq va yig‘imlarga quyidagilar kiradi:
— m ol-m ulk solig'i;

---

— yer solig‘i;
— avtotransport vositalarini olib sotganlik uchun soliq;
— savdo-soti q qilish huquqi u ch u n yig'im , shu ju m lad an , 
ayrim turlardagi tovarlarni sotish huquqini beruvchi lisenziya 
yig‘imlari;
— yuridik shaxslarni, shuningdek tadbirkorlik faoliyati bilan 
shug'ullanuvchi jism o n iy shaxslarni ro'yxatga olganlik u c h u n
yig'im ;
— avtotransport to'xtash joyidan foydalanganlik uchun yig‘im;
— obodonchilik ishlari uchun yig‘im;
— ijtim oiy infratuzilm ani rivojlantirish uch u n yig‘im;
— boshqa mahalliy aham iyatga ega bo'lgan yig'imlar.
M ahalliy soliq va yig'im lar m ahalliy byudjetga o'tkaziladi.
Soliq nim aga olinsa, o 'sh a narsa soliq obyekti bo 'lad i. Soliq
obyekti 3 guruhga bo'linadi: tovar aylanm asi , darom ad va mulk.
Soliq obyektining har bir soliq birligi uchun davlat tom o n id an
belgilab qo'yilgan m e’yori soliq stavkasi deb yuritiladi. Bu stavka 
qat’iy sum m alarda yoki foizlarda obyektga nisbatan qo'llaniladi.
Soliq stavkalari proporsional, progressiv va regressiv ko'rinish- 
larda bo'lishi mumkin.
Proporsional soliq stavkasi usulida foyda yoki aylanm aga ega 
yuridik va jism oniy shaxslar bir xil ulushda soliq to'laydilar. Bu 
yerda soliq stavkasi q a t’iy o 'rn atilg an bo'lib, m utanosib ravishda 
olinadi. M asalan, korxona asosiy fondlarining o'rtacha yillik qiymati 
200 m ln so 'm b o'lib, u n d an undiriladigan soliq stavkasi 2 foiz 
qilib belgilanganda, soliq summasi hisobot yili uchun 4 mLn. so'm ni 
(200 m ln x 2:100) tashkil etadi.
D a ro m a d yoki foyda o rtib borishi bilan soliq stavkasi h am
o rtib b o rish i k o 'z d a tu tilg a n b o 'ls a , b u n d ay stav k alar p ro g ­
ressiv soliq stavkalari deyiladi. B uni biz O 'z b e k isto n R e sp u b ­
likasi fu q aro la ri, c h et el fu q a ro la ri va fu qaro lig i b o 'lm a g a n -
lardan o linadigan d arom ad solig'i stavkasida yaqqol k o 'rish im iz
mumkin.
Regressiv soliq stavkasi usulida darom ad o'sishi (oshishi) 
bilan m ahsulot ishlab chiqarish hajmi ko'payishi yoki eksportga

---

m ahsulot ishlab chiqarish ko‘payishi bilan soliq stavkasi kam ayib 
b oradi. D em ak , bunday korxona byudjetga kam soliq to 1 lay 
boshlaydi. Regressiv soliq stavkalari b iror faoliyat yoki sohada 
m ahsulot ishlab chiqarishni ko'paytirish yoki o 'z foydasidan biror 
turdagi xarajatni kam aytirishni rag'batlantirish m aqsadida q o 'lla ­
niladi.
O 'zb ek isto n Respublikasi V azirlar M ahkam asi to m o n id an
belgilangan ayrim m ahsulotlar aksiz solig'iga tortiladi.
A ksiz b a ’zi is te ’m ol to v a rlari q iy m a tig a u s ta m a q o 'y ila -
d ig an egri so liq d ir. Egri so liq deb a ta lis h in in g sab ab i u n in g
b y u d je tg a to 'lo v c h ila r i aksiz o sti to v a rla rin i ish lab c h iq a rib
s o tu v c h ila rd ir . A m m o h aq iq iy so liq to 'lo v c h ila r m a h su lo t 
etk azu v ch ila rd a n to varlarni sotib o lu v ch ilar, y a ’ni iste’m o l- 
chilardir. S h un in g uchu n bu soliq b a ’zi m am lak atlard a «iste’mol 
solig'i» deb ham ataladi.
Aksiz solig'i stavkasi V azirlar M ah k am asin in g qarori bilan 
tasdiqlanadi. Aksiz solig'i stavkalarini O 'zbekiston Respublikasi 
V azirlar M ahkam asi to m o n id an belgilash h ar yilgi byudjetning 
asosiy ko'rsatkichlari belgilanganda ko'rsatiladi. Biroq yil davom ida 
aksiz stavkalariga o 'zgartirishlar kiritib borilishi m um kin.
Aksiz solig'i to 'lanadigan tovarlarni ishlab chiqaruvchi korxo­
n alar, m ulk sh aklid an q a t’iy nazar, sh u to v arlarn i eksportga 
chiqarsalar, aksiz solig'i to'lash dan ozod bo'ladilar. Qizil Y arim oy 
ja m iy a ti k o rx o n a la ri ish la b c h iq a rg a n to v a r la r d a n k elg an
d aro m ad larin i jam iy atn in g U stavida k o 'z d a tu tilg an vazifalarni 
bajarishga sarflasa, u holda u lar h am aksiz solig'i to 'la sh d a n
ozod bo iad i.
Aksiz solig'i sum m asi ikki xil form ula bilan aniqlanadi. Agar 
tovarlar m am lakat ichida ishlab chiqilsa va sotilsa, aksiz solig'i 
sum m asi quyidagi form ula yordam ida aniqlanadi:
ASS = S T O - А / 100;
bu yerda: ASS — aksiz solig'i sum m asi, so 'm .
STO — soliqka tortiladigan ay lanm a, so'm .
A — soliq stavkasi,%.

---

Agar tovarlar boshqa mamlakatlardan tashib keltirilsa va sotilsa, 
aksiz solig'i sum m asi quyidagi form ula bilan aniqlanadi: