‘z b e k I s t n r e s p u b L ik a s I o liy va ‘rta m a X s u s ta’l im V a zir lig I m. P. Boltabayev, M. S. Qosimova

7.
1.1-rasm.
 Xarajatlaming turkumlanishi.
Ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan korxonaning o'ziga 
tegishli resurslar sarfi (m asalan, ferm er xo'jaligida asosiy vositalar

---

eskirishi, xo'jalikning o'zida ishlab chiqarilgan em -xashak, organik 
o ‘g ‘itlar, asosiy podaga o'tkazilayotgan yosh chorva mollari va 
boshqalar) korxonaning ichki xarajatlarini tashqi m ol etkazib 
beruvchilar va boshqa subyektlardan sotib olingan resurslar uch u n
to'lovlar korxonaning tashqi xarajatlarini tashkil qiladi.
Qisqa m uddatli davrda m ahsulot hajm ining o'sishiga nisbatan 
doim iy ( G ‘S) va o'zgaruvchi (U S) xarajatlar farq qiladi.
D oim iy xarajatlar m ahsulot hajm ining o ‘zgarishiga bog'liq 
b o ‘lmay, korxonaning m a’lum b ir vaqt oralig'ida sarflashi q a t’iy 
belgilab q o ‘yilgan o ‘zgarmas xarajatlarini ifoda etadi. Bunga asosiy 
vositalarning am ortizasiyasi, boshqaruv xodim larining ish haqi, 
sug'urta to'lovlari, telefon uchun abonentlik to'lovi va ijara to'lov- 
larini misol qilib keltirish m um kin. D oim iy xarajatlam ing o'ziga 
xos xususiyati shundan iboratki, m ahsulot hajm ining oshib borishi 
bilan bir birlik mahsulotga to'g'ri keluvchi o'rtacha doim iy xarajat­
lar kamayib boradi.
O 'zgaruvchi xarajatlar m iqdori m ahsulot ishlab chiqarish 
hajm ining o'sishi yoki kam ayishiga qarab o'zgarib turadi, y a ’ni 
m ahsulot hajm i o'zgarishiga m utanosib b o 'ladi. O 'zgaruvchan 
x arajatlar tarkibiga ish ch ila rn in g ish haqi va un g a n isb atan
ajratm alar, xom ashyo, yonilg'i-m oylash m ateriallari, yoqilg'i va 
energiya, transp ort xarajatlari va boshqa vositalar farqi kiradi. 
O 'zgaruvchan xarajatlam ing o'ziga xos xususiyati sh u n d an ibo­
ratki, mahsulot hajmining oshib borishi bir birlik mahsulotga to'g'ri 
keluvchi o 'rta c h a o'zgaiuvchi xarajatlam ing o'zgarishiga unch a 
ta ’sir ko'rsatm aydi.
D oim iy va o'zgaruvchi xarajatlar yig'indisi korxonaning u m u ­
miy xarajatlarini (T S = G 'S + U S ) tashkil qiladi. B undan tashqari 
m ahsulot ishlab chiqarishning (Q) birbirligiga sarflangan o 'rtac h a 
um um iy xarajatlar tushunchasi ham mavjud. U m um iy xarajatlar 
summasini m ahsulot ishlab chiqarish hajmiga bo'lish orqali topish 
m um kin.
Ishlab chiqarishning dastlabki bosqichida, m oddiy resurslar 
va asosiy vositalar to 'la bandlik darajasiga erishm agan davrda, 
o'rtacha doim iy xarajatlar qiymati yuqori bo'ladi va ishlab chiqarish 
hajm ining oshib borishi bilan u kam ayib borish xususiyatiga ega.

---