Óz betinshe jumíSÍ Tema

ÓZBEKSTAN RESPUBLIKASI JOQARÍ HÁM ORTA ARNAWLÍ BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI

ÁJINIYAZ ATÍNDAǴÍ NÓKIS MÁMLEKETLIK PEDAGOGIKA INSTITUTÍ

Sırtqı bólim fakulteti
Geografiya hám ekonomika tiykarları tálim baǵdarı
“1”kurs studenti Abutov Nurpolattıń
Ulıwma jer bilimi páninen

ÓZ BETINSHE JUMÍSÍ
Tema:Quyash hám aspan bólekleriniń júzege keliwi haqqındaǵı gipotezalar

Orınladı:Abutov Nurpolat
Qabılladı:Iskenderov Alisher


Nókis 2022-jıl

Tema: Quyash hám aspan bólekleriniń júzege keliwi haqqındaǵı gipotezalar

Reje:

1. 
   Kirisiw.
   
2. 
   Tiykarǵı bólim.
   

1. 
   Quyash sistemasınıń quramı
   
2. 
   Quyash sistemasınıń planetaları
   
3. 
   Tábiyiy joldaslar hám kishi planetalar
   
4. 
   Tiykarǵı aymaqlar
   

3. 
   Juwmaqlawshı bólim.
   

Paydalanǵan ádebiyatlar.

Quyash sisteması ol úlkenligi tárepinen kútá úlken hám biz óz turmısımızdıń dawamında bulardıń barlıǵına bara almadıq. Álemde tekǵana Quyash sisteması, bálki bizdikine uqsas millionlap galaktikalar bar. Quyash sisteması Sabanlar jolı dep atalıwshi galaktikaga tiyisli. Ol ózleriniń jasalma joldasları menen Quyash hám toǵız planetadan ibarat. Bir neshe jıl aldın Pluton planetalar quramına kirmaydi, sebebi ol planeta tariypiga juwap bermegen.

Komo Pluton endi planeta esaplanbaydı, Quyash sisteması Quyash, segizta planeta, planeta jáne onıń jasalma joldaslarınan ibarat. Bul deneler tekǵana olar, bálki asteroidlar, kometalar, meteoritlar, shań hám planetalararo gaz da bar.
1980 jılǵa shekem biziń Quyash sistemamız ámeldegi bolǵan birden-bir sistema dep oydi. Biraq, birpara juldızlardı tótelew hám átirapında aylanıp juretuǵın material konvertlari menen tabıw múmkin edi. Bul material uǵımsız ólshemge iye hám oǵan basqa samoviy zatlar, mısalı, bawırrang yamasa bawırrang kishkine joldas boladı. Bunıń járdeminde ilimpazlar álemde bizdikine uqsas kóplegen quyash sistemaları bolıwı kerek dep oylasadı.
Sońǵı jıllarda kóplegen izertlewler hám izertlewler nátiyjesinde Quyash átirapında aylanıp juretuǵın birpara planetalar tapildi, bul planetalar tikkeley bolmaǵan tabılǵan. Yaǵnıy, tekseriw ortasında planetalar tabılǵan hám olarǵa kesellikti anıqlaw qoyılǵan. Ajıratıwlar sonı kórsetedi, tabılǵanlardıń hesh bir planetası sanalı turmısqa iye bo'lolmaydi. Quyash sistemamızdan uzaq bolǵan bul planetalar " Ekzoplaneta" dep ataladı.
Biziń quyash sistemamız Sabanlar jolı shetsinde jaylasqan. Bul galaktika kóplegen qurallardan ibarat hám biz olardan birewinde. Biz turǵan qol Orionning qolı dep ataladı. Sabanlar Jolınıń orayı shama menen 30. 000 jaqtılıq jılı uzaqlıqta jaylasqan. Ilimpazlar galaktikaning orayı úlken supermassiv qara tuynukdan ibarat dep gúman qılıp atır. Bul O'qchi A dep ataladı.

Planetalardıń kólemi júdá túrme-túr bolıp tabıladı. Tek ǵana Yupiterda basqa barlıq planetalar statyası eki retten kóbirek zattı óz ishine aladı. Biziń Quyash sistemamız udayı tákirarlanatuǵın sistemadan biz bilgen barlıq ximiyalıq elementlerdi óz ishine alǵan bult elementlerin tartıw nátiyjesinde payda bolǵan. Ózine tartatuǵını sonshalıq kúshli ediki, ol qulap tústi hám barlıq materiallar keńeytirildi. vodorod atomlari yadro sintezi arqalı geliy atomlariga qosılıp ketken. Quyash sonday payda bolǵan.
Házirde biz segizta planeta hám Quyashnı tabamız. Merkuriy, venera, Mars, Jer, Yupiter, Saturn, Uran hám Neptun. Planetalar eki túrge bólinedi:ichki yamasa qurǵaqlıqtaǵı hám sırtqı yamasa Jovian. Merkuriy, venera, Mars hám Jer qurǵaqlıq bolıp tabıladı. Olar Quyashqa bawırlas hám qattı bolıp tabıladı. Basqa tárepden, qalǵanları Quyashdan uzaǵıraq planetalar hám " Gazlı Náhánler" dep esaplanadı.
Planetalardıń jaǵdayına kelsek, olar bir tegislikte aylanıp atır deyiw múmkin. Biraq, kishkine planetalar zárúrli qıyalıq múyeshlerinde aylanıp atır. Planetamız hám basqa planetalar aylanatuǵın tegislik ekliptik tegislik dep ataladı. Bunnan tısqarı, barlıq planetalar Quyash átirapında birdey jóneliste aylanadı. Halley sıyaqlı kometalar keri baǵıtda aylanadı. Hubble sıyaqlı kosmik teleskoplar sebepli olardıń ne ekenligin bilip alamız :
Quyash sisteması planetalarında biziń planetamız sıyaqlı jasalma joldaslar bar. Ózlerin jaqsılaw kórsetiw ushın olardı " aylar" dep ataydılar. Tábiy joldaslarǵa iye bolǵan planetalar :Jer, Mars, Yupiter, Saturn, Uran hám Neptun. Merkuriy hám venerada tábiy joldaslar joq. Kishilew bolǵan kóplegen kishkine planetalar bar. Bar Ceres, Pluton, Eris, Makemake hám Haumea. Siz olardı birinshi ret esitiwińiz múmkin, sebebi bul planetalar institut oqıw jobalarına kiritilmegen. Mekteplerde olar tiykarǵı quyash sistemasın úyreniwge itibar berediler. Yaǵnıy, eń wákili bolǵan barlıq elementler. Eń kishkine planetalardı jańalıq ashıw ushın jańa texnologiyalar hám cifrlı kameralar kerek edi. Quyash sisteması planetalar jaylasqan túrli regionlarǵa bólinedi. Biz Quyash regionin, Mars hám Yupiter ortasında jaylasqan Asteroid qamarın (pútkil Quyash sistemasındaǵı asteroidlardıń kóp bólegin óz ishine alǵan ) tabamız. Bizde da bar Kuiper qamarı hám tarqaq disk. Neptundan sırtdaǵı barlıq ob'ektler onıń tómen temperaturası menen tolıq mazlatılǵan. Bul Quyash sisteması shetsinde jaylasqan kometalar hám asteroidlardıń boljawiy sferik bulti.
Astronomlar basıdan-aq Quyash sistemasın úsh bólekke bólǵenler :

1. 
   Birinshisi, taslaq planetalar jaylasqan ishki zona.
   
2. 
   Keyin bizde barlıq gaz náhánleri jaylasqan sırtqı maydan bar.
   
3. 
   Hám aqır-aqıbetde, Neptundan sırtda bolǵan hám muzlatılǵan zatlar.
   

Kóp ret siz quyash samalı tárepinen júzege keliwi múmkin bolǵan elektron qáteler haqqında esitkensiz. Bul Quyashdan úzliksiz hám úlken tezlikte ketip atırǵan bólekler dáryası. Onıń quramı elektronlar hám protonlardan ibarat bolıp, pútkil Quyash sistemasın óz ishine aladı. Bul iskerlik nátiyjesinde kóbik formasındaǵı bult payda bolıp, ol óz jolında hámme zattı óz ishine aladı. Ol geliosfera dep atalǵan. Ol geliosferaga etip baratuǵın aymaqtan sırtda, ol

quyash samalı bolmaǵanlıǵı sebepli, geliopuza dep ataladı. Bul maydan 100 dane astronomık birlikten ibarat. Ideya alıw ushın astronomık birlik - bul Jerden Quyashǵa shekem bolǵan aralıq.

Quyash hám planetalardıń hám basqa aspan deneleriniń payda bolıwı haqqındaǵı máseleler áyyemginen alımlami qızıqtirib kelgen.
Quyash sistemasındaǵı planetalardıń házirgi qásiyetleri olardıń uzaq dáwirler dawamında rawajlanıwı jemisi bolıp tabıladı. Házirgi tasawurlarga qaray Quyash sistemasındaǵı Quyash, planetalar hám basqa aspan deneleri bunnan 4, 6 mlrd.jıl awal shań hám gazlardan dúzilgen bultlar yamasa rayonlardan payda bolǵan (Proisxojdeniye Solnechnoy sistema, 1976 ; Solnechnaya sistema, 1978; Krivolutskiy, 1985). Usı bultlar hám rayonlar Galaktikaning tarmaqlarınan birinde sheńberip atırǵan diskret ortalıq retinde payda bolǵan. Gravitatsion qısılıw nátiyjesinde az-azdan zichlashib disk (sheńber) formasın alǵan. Jáne de zichlashish tasirida bultlıqtıń elementları qıziy baslaǵan hám oraylıq bólegindegi joqarı temperatura yadro reaksiyaların baslanıwına alıp kelgen. Keyinirek bultlıqtıń oraylıq bóleginen Quyash payda bolǵan, qattı elementlar uyumidan bolsa planetalar hám joldaslar payda bolǵan.
Bunday ilimiy qaraw bunnan 300-jıl awal payda bolǵan hám nebulyar (nebulyar — rayon ) gipotezasi dep atalǵan. Usı gipoteza daslep Dekart tárepinen alǵa surilgan, biraq ol KantLaplas kosmogoanik gipotezasi atı menen ataqlı boldı.
Quyash sistemasın hám odaǵı aspan denelerin payda bolıwı tuwrısındaǵı kosmogonik gipoteza nemis filosofi I. Kantning 1755-jılda baspa etilgen «Álemdiń ulıwma tábiy tariyxı hám teoriyası» shıǵarmasında aytılǵan. I. Kant aspan boslig'idagi bólekler bir-biri menen óz-ara tartıwı nátiyjesinde bir orayda
Toplanıp geweklashgan hám házirgi Quyashdıń payda bolıwına sebep bolǵan, Quyash átirapında sheńberip atırǵan deneler bolsa házirgi planetalami payda etgen degen ideyanı islep shıqqan. I. Kant gipotezasiga jaqınlaw gipotezani 1795-jılı fransuz matematigi hám astronomı P. Laplas jaratadı. Onıń pikrine qaraǵanda Quyash sisteması awal aylanıwshı, oǵada siyrek, qızigan shańlardan ibarat bolıp, onıń orayında shańlıqtıń (rayonlıqtıń ) ózegin quraytuǵın júdá gewek gazsimon elementlar tıǵız jaǵdayda tóplanǵan. Usı rayonlıqtıń barǵan sayın sovushi hám qısılıwı áqibetinde onıń tezligi kúshaygan. Sonıń nátiyjesinde onıń aylanıwı jáne de tezlashadi, oraydan qashıwshı kúshler tartıw kúshinen ústin kelgennen keyin, rayonlıqtan túrli waqıtta gazsimon halqalar ajralıp shıǵıp keta baslaǵan. Ajralıp shıqqan halqalardan planetalar payda bolǵan.
P. S. Laplasning pikrine qaraǵanda rayonlıqtıń oraylıq sharsimon iri
bólegi Quyash, odan ajralıp shıqqan halqalar bolsa planetalardı hám olardıń joldasların keltirip shıǵarǵan. I. Kant hám P. S. Laplas gipotezalari bir-birine júdá jaqın bolǵanlıǵı ushın Kant-Laplas gipotezasi dep atala basladı. Biraq olar ortasında ayırmashılıqlar bar. I. Kant pikirine kóre, Quyash hám de planetalar dáslepki siyrek rayonlıqtan payda bolǵan. P. S. Laplas pikirine kóre (ol tek Quyash sisteması haqqındaǵı gipoteza), planetalar óz o'qi átirapında tez aylanatuǵın qızıp ketken gazlardan shólkemlesken.
Quyash qasındaǵı planetalar I. Kant pikirine kóre tartıw hám itarilish kúshleri tasirida payda bolǵan. P. S. Laplas pikrine qaraǵanda bolsa, suwıw hám zichlanish áqibetinde aylanba háreketler vujudga kelgen, hám de aylanıwshı halqasımon tıǵızraq elementlar kompleksi payda bolǵan. Keyininen hár bir halqanıń tiykarǵı massası sferik dene — planeta bolıp tóplanǵan, qalǵan kemrek massasınan joldaslar payda bolǵan.
Kant-Laplas gipotezasining kemshilikleri pán hám texnikanıń rawajlanıwı sebepli XIX asirde anıqlanǵan. O. Yu. Shmitd tastıyıqlanǵan tómendegi malumotlarni óz gipotezasiga tiykar etip alǵan (Kalesnik, 1966 ). Galaktika menen birge Quyash da aylanadı ; Galaktika ekvatorı tegisliginde (yaǵniy Quyash turǵan tegislikte) kosmik shań hám gazlardıń bultsimon, asa úlken jıynaqları bar. Quyash galaktikaning o'qi átirapında sheńberyotganda bunnan bir neshe milliard jıl awal kosmik shańdan ibarat bult arasından ótken hám tartıw kúshi nátiyjesinde bul bultning bir bólegin ózi menen ergashtirib ketken. Keyinirek Quyash haligi Bóleklerden payda bolǵan hám ellips orbita boylap sheńber baslaǵan qattı denelerdiń úlken kompleksi ortasında qalǵan. Quyash átirapında aynalǵan shań bólekleri hám qattı deneler birbiriga urılǵan hám bunıń nátiyjesinde óz kinetik energiyasınıń bir bólegin joǵatǵan. Bul bolsa bólekler kompleksiniń zichlashishiga alıp kelgen hám jıynaqtaǵı tıǵızlıq talay artqandan keyin bólekler bir-birine jabıwıp geweklashgan. Geweklashishdan payda bolǵan bul deneler bir neshe márte bóleklenip ketken hám taǵı birlesken hám az-azdan úlkenlasha barǵan, nátiyjede planetalar ónim bolǵan. Payda bolǵan hár bir planeta óz tasir sheńberinde kosmik shańdan málim bir bólegin ózine ergashtirib alǵan hám joldasların payda etgen. Planeta qansha úlken bolsa, ol sonsha kóp joldas jarata alǵan.

Planetalami payda etgen bultning Quyashqa bawırlas bólegi júdá tez siyreklesip qalǵan, sebebi bóleklami malum bir bólegin Quyash tartıp alǵan, birpara bólekler bolsa nurning ıyteriwi nátiyjesinde shet tárep jıljıtılıp shıǵarılǵan. Sol sebepli, Quyash qasında planeta payda etiwshi jınıslar kem bolǵanında ol orında kishi planetalar payda bolǵan hám olardıń joldasları kem yamasa ulıwma joq. Quyashdan uzaqta planeta payda etiwshi jınıslar kóp orında joldasları kóp bolǵan úlken hám úlken planetalar payda bolǵan. Quyash sistemasınıń eń shetsinde de joldassız kishi Pluton planetası payda bolǵan, sebebi bul jerde bult siyreklasha barıp, pútkilley joq bolıp ketken. Jer toparıdaga (ishki) hám úlken (sırtqı ) planetalardıń qısıqlıǵın túrlishe bolıwına sebep, Quyash qasında onıń ıssılıǵı tasirida shańlardıń eń jeńil hám ushıp juretuǵın strukturalıq bólimleri bug'lanib ketken hám salmaqlilew strukturalıq bólimlerigina qalǵan.
Quyashdan uzaqta bolsa jeńil hám ushıp juretuǵın deneler bólekler quramına kiripgine qalmay, hátte olarǵa qosılıp, qıraw bolıp átirapında yaxlab qalǵan. Sonday eken, ishki planetalar, sırtqı planetalarǵa salıstırǵanda salmaqlilew denelerden dúzilgen.
O. Yu. Shmitd teoriyasına qaray, planetalar qanday bólekler kompleksinen kelip shıqqan bolsa, kishi planetalar (asteroidlar ) menen komiyetalar da tap sonday jıynaqtan, biraq bólekler ol shekem tıǵız bolmaǵan hám olardıń jabısıp qalıw procesin kishi deneler payda etiwi kerek bolǵan orında kelip shıqqan.