Z. N. Adizov Buxoro Neft va gaz sanoati kasb-hunar kolleji direktori

"chic, = “Л¹ + ^k>
bu yerda: u_m — manba kuchlanishi;
k = x/l — potensiometr surgichning nisbiy ko‘chishi;
/ — potensiometrning umumiy uzunligi; x — surgichning ko‘chish uzunligi;

49- b rasmdagi grafikda potensiometrning chiqish kuchlanishiniii)' surgich harakati x bilan bogdanishi ko‘rsatilgan.

Potensiometrik R_m — cheksizlik, uning statik xarakteristikasi u_chiq ⁼ J(X) ~ to‘g‘ri chiziqli (/ chiziq). Bu holda chiqish kuchla nishining formulasi u_chjq = u_mk ko‘rinishiga keladi. Potensiornetrniii)'. yukli holatida xarakteristikaning to‘g‘ri chiziqligi buzilib 2 chiziq holatiga keladi. Yuklama qarshiligi R_yu qancha kichik bodsa, xarak teristikaning chiziqligi shuncha kamayadi.
Burchakli ko‘chishlarni odchash uchun aylana karkasli potensio metrik o‘zgartgichlar ishlatiladi (49- d rasm). Uning karkasi izolatsiya langan materialdan (plastmassa, tekstolit, keramik va boshqalar) yarim aylana shaklida yasalib, katta solishtirma qarshilikka va kichik issiqlikdan qarshilikning o'zgarish koeffitsiyentiga ega sim bilan o‘ralgan bodadi. Ularda simli reostat qarshiligining o‘zgarishi bur chakli ko‘chishga mos keladi.
Potensiometrik o‘zgartgichlarning afzalligi ular tuzilishining od diyligi, signalni kuchaytirish kerak emasligidir. Reostat kontaktlarining sirg‘anishi ularning kamchiligidir.
Ko‘chishning sigdmli o‘zgartgichlari
Sigdmli o‘zgartgichlarda plastinalar orasidagi masofa o‘zgarislu bilan elektr sigdm o‘zgaradi. Sigdmli o'zgartgich kondensator bodib, ikki plastinadan tuzilgan. Plastinalardan biri qo‘zg‘aluvchan (50- a rasm), kirish kattaligi o‘zgarishi bilan qo‘zg‘aluvchan plastina hara- katlanadi va plastinalar orasidagi masofa o‘zgaradi. Bu esa kon- densatorning elektr sigdmini o‘zgartiradi. Kondensatorning elektr sigdmi quyidagi formula bilan aniqlanadi:





bu yerda: E — muhitning dielektrik odkazuvchanligi;
S — plastina yuzasi;
d — kondensator plastinalari orasidagi masofa.
Kondensator sigdmi o‘zgarishi bilan plastinalar orasidagi bogdanish grafigi chiziqli bodmagan xarakterga ega bodadi (50- b rasm).
Sigdm C ning o‘zgarishi o‘zgartgichning sigdmiy qarshiligini o‘z- gartiradi:
X_c = IC/2P (8.5)
bu yerda: / — tok chastotasi.

Natijada zanjirda tok o‘zgarishini asbob ko'rsatadi. Asbob shkalasi o^llchanayotgan kattalik birliklarida darajalangan.

Differensial sig‘imli o‘zgartgich (50- d rasm) elektrodlar (7 va 2) o‘rtasiga metall qo‘zg‘aluvchan plastina o‘rnatilgan kondensatordan iborat. Bu plastinaga o‘lchanadigan kattalik P ta’sir etadi.
Kichik burchakli (0° dan 180° gradusgacha) ko‘chishlarni o‘lchash uchun plastinalar yuzasi o‘zgaradigan o'zgartgichlar ishlatiladi (50- e rasm).





50- rasm. Sig‘imli o'zgartgichlaming chizmalari.


Plastinalardan biri qo‘zg‘almas, ikkinchi burchak ostida aylanadi. Aylanish burchagi o'zgarishi bilan qo‘zg‘aluvchan plastina yuzasi S o‘zgaradi va plastinalar orasidagi sig'im C o‘zgaradi. Aylanish burchagiga bog‘liq o‘zgaradigan elektr sig‘im quyidagicha topiladi:
С = Е(\-^Алд. (8.6)
Sig'imli o‘zgartgichlar o‘zining yuqori sezgirligi, yuqori aniqligi, kichik inersionligi va tuzilishining oddiyligi bilan xarakterlanadi.