Z. N. Adizov Buxoro Neft va gaz sanoati kasb-hunar kolleji direktori

Ф





Yarim o‘tkazgich 2 qatlami bilan qoplangan po‘lat plastinka 1 yuzasiga oltin qatlam 4 quyilgan. Yarim o‘tkazgich va oltin qatlam orasida qatlam 3 qoldirilgan. Metall aylanachalar 5orqali fotoelement elektr zanjirga ulanadi. Fotoelementga yo‘nalgan yorugiik nuri oltin qatlamdan o‘tib yarim o‘tkazgichda yutiladi va elektronlar hosil bo‘ladi. Bu elektronlar oltin qatlam elektronlari bilan reaksiyaga kirishib, uni manfiy, o‘zi esa musbat zaryadlanadi. Fotoelement elektr zanjirga ulansa tok hosil bo‘ladi.

3. 
   IPNING TARANGLIGINI ANIQLASH
   

To‘qimachilik sanoati ishlab chiqarish jarayonlarida shoyi, xom- ashyo iplarining tarangligini nazorat va rostlashda texnologik jihozlarning optimal ish rejimiga iplarning uzilishini kamaytirish orqali erishildi. Ip tarangligining kamayishi uni o‘rashni qiyinlashtirsa, ko'payishi esa iplarning tez uzilishiga va iplarning cho‘ziluvchanligi- ning kamayishiga olib keladi.






Yigirish jarayonida iplarning tarangligi g‘altakning kichik diamet- ridan kattasiga qarab o‘zgaradi. Iplarning uzilishini kamaytirish uchun ularning tarangligi katta joyida barabanning aylanish tezligini kamaytirish, taranglik kam joyda esa — ko‘paytirish kerak. Harakat- dagi ipning tarangligini aniqlash uchun mexanik dinamometrik o‘zgar- tgichli va elektr asboblar ishlatiladi.
Amalda mexanik asboblardan o‘zining yuqori sezgirligi va katta aniqlikka egaligi bilan farq qiladigan tenzometrik o‘zgartgichli elektr asboblar keng qo‘llaniladi.

60. 
    rasmda elektron tenzometrning sxemasi ko‘rsatilgan. Tenzo- metr ikki R₆ va R₁ tenzorezistor, tenzistor T_x da yig‘ilgan bir kaskadli kuchaytirgich, ko‘prikli manba ta’minlovchi tranzistor T₂ li genera- tordan va o'ziyozar asbob — mikroampermetrdan tuzilgan.
    

Tenzometr o‘lchash ko‘prik sxemasi yoki yelkalarida R₆ va R, tenzorezistorlar deformatsiyalanadi va natijada ularning qarshiligi o'zgaradi. Tranzistor T₂ da yig‘ilgan o‘zgaruvchan tokli ko‘prik sxema tenzorezistorlar qarshiligini elektr signalga aylantiradi. Elektr signal T_x tranzistorda kuchaytirilib, ajratuvchi transformator Tr, va to‘g‘rilovchi ko‘prik orqali o‘ziyozar absob — mikroampermetr (mA)


ga uzatadi. Ushbu asbob sifatida elektron ossillograflar, o‘ziyozarlar va boshqa asboblar qo‘llaniladi. Asbob ip tarangligini 5—25 g o‘lchash chegarasida o‘lchaydi.


Iplarning qalinligini o‘lchash


Pillani yigirish jarayonida chegaralanmagan uzunlikli, berilgan va tekis qalinlikka ega uzluksiz iplar olish uchun ularni bir butun kompleks o‘ramda yig‘iladi. Bu yerda asosiy operatsiyalardan biri har xil usullar bilan iplarning qalinligini o‘lchash hisoblanadi. Pillalar bir vaqtda yigirilmaydi va ip o‘rami ipning qalinligiga ko‘ra toia boradi. Iplar qalinligini o'lchash va rostlashning bevosita va bilvosita aniqlash usullari mavjud.
Iplar qalinligini bevosita o‘lchash va rostlash usulida uning o‘lchanadigan qismi ko‘ndalang kesim yuzasi va hajmining o‘zgarishi orqali aniqlanadi. Bu usulning ancha murakkabligi sababli bilvosita usul keng qoilaniladi. Bu usulda iplarning qalinligi, ularning elektr qarshiligi o‘zgarishi tangensial ishqalanish kuchi va tarangligining o‘zgarishiga bog‘liq o‘lchanadi. G. S. Pozdnyakov tomonidan iplar­ning qalinligini ularning elektr qarshiligining o‘zgarishi orqali o‘lchash va rostlash usuli taklif qilingan. Pilla yigirishda harakatlanadigan shoyi — xomashyo ipning sirtiga yupqa qatlamda elektr o‘tkazadigan qatlam (elektrolit) surtilib, uning elektr qarshiligi o'lchanadi. Umu- miy holda shoyi xomashyoning qalinligi quyidagi formula bilan aniqlanadi:
T= Tn, (8.15)
bu yerda: T — ipning qalinligi;
T — pilla ipning o‘rtacha qalinligi; n — to‘plamdagi pillalar soni.
Ipning elektr qarshiligi quyidagi formula bilan ifodalanadi:


R=p


ly 10³
T_q n ’


(8.16)


bu yerda: p — ipning solishtirma qarshiligi, Om.mm.m;
у — shoyi xomashyoning solishtirma og‘irligi, mg m;
/ — ipning uzluksiz o'rtacha uzunligi, m.
(8.16) formuladap, y, / lar o'zgarmas bo‘lganda ipning qalinligi qarshilik R bilan bog‘liqdir. Taklif qilingan usulning prinsipial sxemasi

60. 
    rasmda keltirilgan. Ip 1 awal elektrolit 2 bilan namlanib, so‘ng
    

122




sezgir element elektrodlardan o‘tkaziladi. Ipning qalinligi elektrolit qatlam bilan qoplangan. U ipning elektr qarshiligini o‘zgartiradi. R ning o‘zgarishi ko'prik sxema yordamida o‘lchanadi.





61-rasm. Iplar qalinligini o‘lchash sxemasi.





1.