Z. N. Adizov Buxoro Neft va gaz sanoati kasb-hunar kolleji direktori

'p l


(9.4)


bu yerda: W_p — o‘ramlar soni;
S — o'zakning kesim yuzasi;
/ — magnitli o‘tkazgichning o‘rta turg‘unligi.

60. 
    rasmda ishchi chulg'amlar induktivligining magnitlanish tokiga bog‘liqlik grafigi keltirilgan. W. chulg‘am induktivligi / maksimal, /_b ko‘payishi bilan u kamayadi. Induktivlikning kamayishi yuklanish tokini ko‘paytiradi. Ular orasidagi bog‘lanish quyidagicha ifodalanadi:
    

^yU ^(R+R^ + ico^)² ’

bu yerda: и — o‘zgaruvchan tok kuchlanishi;
R va R_yu — ishchi chulg‘am va yuklanish qarshiliklari; u) — manba kuchlanishi burchak chastotasi.
IП * L p





63- rasm. Chulg'am induktivligining magnitlanish tokiga
bog'liqlik grafigi.


Shunday qilib, co_b chulg‘am toki /_b o‘zgartirilib, yuklanish toki ni o‘zgartiriladi. Natijada yuklanishdan olinayotgan £/_chjq ko'payadi. Boshqarish toki /_b bilan yuklanish toki o'rtasidagi bog'lanish mag- nitli kuchaytirgichning statik xarakteristikasi deb ataladi.
Magnitli kuchaytirgichning titrash va qimirlashda ishga yaroqli ekanligi, konstruksiyasining oddiyligi, uzoq muddat ishlatilishi va katta kuchaytirish koeffitsiyentga ega ekanligi (10000 va undan ko‘p) ularning ko‘pgina avtomatlashtirish sistemalarida qo'llanishiga imkon yaratadi.
Ularning kamchiligi esa boshqarish toki /_b boimaganda bekor ishlash tokining mavjudligi va boshqarish manba kuchlanishining qutbiga sezgir emasligi.




Elektron kuchaytirgichlarning ishlashi elektron emissiya hodisasiga asoslangan. Oddiy lampali kuchaytirgich vazifasida oddiy elektron lampa — triod ishlatiladi (64- rasm). Boshqarish to‘ri va katodga yoki kuchaytirgich kirishiga kuchaytirish zarur bo‘lgan o‘zgaruvchan kuchlanish yuboriladi. Anod zanjiriga ketma-ket yuklanish rezistori R ulanadi.
уч
f,





Kuchaytirgich chiqishi — yuklanish kuchaytirilgan kuchlanishi t/ olinadi. Anod kuchlanish manbayi £ anod toki hosil qilish uchun xizmat qiladi va uning qiymati kuchaytirgich kirishiga beriladigan U_tit qiymatiga bog'liq. Lampa to'riga U_ktr bilan birgalikda o‘zgarmas manfiy to‘r kuchlanishi E_{ rezistor R_l orqali ta’sir qiladi. Agar lampa to‘riga kuchaytiriladigan U_k kuchlanish berilsa, lampa ochiladi va anod zanjirida anod tok / hosil bo‘ladi. Natijada yuklanish R da kuchlanish U_chiq hosil bo‘ladi va u quyidagi formula bilan aniqlanadi:
U.. =R •/.
chiq yu a
Kuchaytirgich chiqish kuchlanishi U_chiq ning kirish kuchlanishiga nisbati kuchaytirish koeffitsiyenti deb ataladi.




Avtomatlashtirish sistemalarida oxirgi vaqtlarda yarim o‘tkazgich triod (tranzistor)li kuchaytirgichlar ishlatiladi. 65- rasmda tranzistorli kuchaytirgichlarning mumkin bo‘lgan ulash sxemalari ko‘rsatilgan. Tranzistorning umumiy kollektorli ulash sxemasi ish rejimi va temperaturaga bog'liq bo‘lgan tok bo‘yicha kuchaytiradi (65- a rasm). Bu kuchaytirgichning kuchlanish bo'yicha kuchaytirish koeffitsiyenti 0,8 : 0,98. Bazali tranzistorning ulash sxemasi (65- b rasm) kuchlanish bo‘yicha signalni kuchaytiradi. Tok bo‘yicha kuchaytirish koeffit­siyenti 0,6 : 0,95 atrofida bo‘ladi. Bu kuchaytirgichlarda quwat bo‘yicha kuchaytirish koeffitsiyenti uncha yuqori emas.
Quwat bo‘yicha kuchaytirish koeffitsiyenti yuqori bo‘lgan umumiy emitterli ulash sxemasi keng qodlaniladi (65- d rasm). Bunday kuchaytirgichlar ham tok bo'yicha, ham kuchlanish bo‘yicha signalni kuchaytiradi.





u_w
chiq





U


chiq









65-rasm. Tranzistorli kuchaytirgichning sxemasi:
a — umumiy kollektorli; b — umumiy bazali; d — umumiy emitterli.






Avtomatik rostlash sistemalarida kichik quwatli elektromashinali kuchaytirgichlar (EMK) ishlatiladi. 0‘zgarmas tokli elektromashinali generatorlarning bir turi bo'lgan EMK yakori o‘zgarmas aylanish tezligiga ega bo‘lgan asinxron elektr dvigatel bilan harakatga keltiriladi. Amalda ko‘ndalang maydonli EMK keng qo'llaniladi. Bunday EMK ikki juft — bo‘ylama o‘q (a—a) va ko‘ndalang o‘q (b—b) bo‘yicha (66- rasm) joylashgan cho‘tkalardan iborat (b—b) cho'tkalar qisqa tutashgan.Cho‘tkaning a—a ikkinchi jufti kuchaytirgichning chiqishi bo‘lib, unga yuklanish ulanadi. Qutblar o‘zaklarida 2 yoki undan ortiq kuchaytirgich chulg‘amlari (kch-1, kch-2, ..., kch-n) o‘rnati- lib, bo‘ylama o‘qda natijaviy magnit maydoni Ф_к hosil qiladi. Bu maydonda yakorning aylanishi natijasida b—b ko‘ndalang cho‘tkada Ф_к oqimga va yakor aylanishga proporsional EYUK hosil bo‘ladi. Bu EYUK qisqa tutashuvli chulg‘amda / tokni hosil qiladi. Bu kuchaytirishning birinchi pog‘onasi bo‘lib, unda signal tok bo'yicha kuchaytiriladi.
Ko'ndalang magnit oqimi Ф_ь a—a bo'ylama cho‘tkada I₀ tok va kichik EYUK E_u (C/_hiq) hosil qiladi.
Shunday qilib, EMKda ikki pog‘onali kuchaytirish olib boriladi. Birinchi pog'onada Ф_к magnit oqimi ta’sirida va ikkinchi pog'onada ko‘ndalang magnit oqimi Ф_ь ta’sirida signal kuchaytiriladi.





66- rasm. 0‘zgarmas tokli elektromashinali kuchaytirgich. 9— A. U. Usmonov, D. M. Shomurodova 129


Sxemada kompensatsion chulg‘am KCH bo‘ylama o‘q bo‘yicha yakorning ta’sirini kompensatsiyalash uchun ishlatiladi. Kompensat­sion chulg‘am KCH ga parallel rostlovchi reostat R_$h ulanadi. EMK laming boshqarish chulg‘amlari induktivligi kichik, shuning uchun ular kichik inersionlikka (0,1; 0,3) va yuqori quvvat bo‘yicha kuchaytirish koeffitsiyentiga (10000 gacha) ega. EMK laming ishini xarakterlaydigan kattaliklardan biri ulaming kuchaytirish koeffitsiyenti, tez ishlashi va ishga yaroqli ekanligidir.
Quwat bo‘yicha birinchi pog‘ona kuchaytirish koeffitsiyenti:


Ky


A.
p,:


.Ah
'u„i„


Quwat bo‘yicha ikkinchi pog'ona kuchaytirish koeffitsiyenti:






Ugh
Ah


EMKning umumiy kuchaytirish koeffitsiyenti:


K=K_lK₂ =


Ugh
U„I„





NAZORAT SAVOLLARI

1. 
   Kuchaytirgichlar nima maqsadda qo'llaniladi?
   
2. 
   Qanday kuchaytirgichlarni bilasiz?
   
3. 
   Magnitli kuchaytirgichning statik xaraktcristikasini ayting.
   
4. 
   Elektron kuchaytirgichning ishlashi nimaga asoslangan?
   
5. 
   Tranzistorli kuchaytirgichlar qanday sistemalarda qo'llaniladi?
   
6. 
   EMK laming kuchaytirish koeffitsiyenti nimaga bog'liq?
   

7. 
   H. P. Юсупбеков, Б. Э. Мухамедов, Ш. М. Буломов. Автоматика ва ишлаб чикдриш процессларининг автоматлаштирилиши. «Ук,итувчи», Т., 1982.
   
8. 
   А. X. Мансуров, Л. В. Киптеля. Основы автоматики и автомати­зации производственных процессов в общественном питании. «Эко­номика», М., 1980.
   
9. 
   Б. Э. Мухаммедов. Метрология, технологик параметрларни улчаш усуллари ва асбоблар. «Ук.итувчи», Т., 1991.
   
10. 
    А. У. Усмонов, Д. М. Шомуродова. Автоматика асослари фани- дан маърузалар матни. Бухоро. «Муаллиф», 1999.
    
11. 
    А. Г. Староверов. Основы автоматизации производства. «Маши­ностроение», М., 1989.
    
12.