Z nishanova, G. Alimova

13.3. Maktabgacha yoshdagi bolalarda oliy hislarning rivojlanishi
Maktabgacha yoshdagi bola faoliyatining vaqt stkrukturasida 
emotsiyalaming tutgan o‘mi asta-sekin o‘zgarib boradi: dastlabki 
bosqichlarda kechinmalar erishilgan natijaning emotsional bahosi 
sifatida yuzaga kelsa, keyingi bosqichlarda harakatlami bajarguncha 
oldindan emotsional sezish shaklida vujudga keladi.
L.Z. Neverovich o‘tkazgan tajribada 4-6 yoshU bolalar ma’lum 
ketma-ketlikda 19 ta aylanachani terib chiqib piramidalar yasashi kerak 
edi. Bolalar vazifani nafaqat ishning ahamiyati ularga tushuntirilganda 
(piramida о‘yin o‘ynash uchun keraldigi tushuntirilganda), shu bilan 
birga vaziyatni oldindan emotsional sezish hosil qilinganda yaxshi 
bajarishgan. Vaziyatni oldindan emotsional sezishni hosil qilish uchun 
eksperimentator bolalarga rasmlar ko‘rsatadi. Birinchi rasmda yoyilib 
yotgan aylanachalar oldida yig'lab o‘tirgan bolalar tasvirlangan, 
ikkinchisida esa yasab bo‘lingan piramidalami xursandchilik bilan 
o‘ynayotgan bolalar aks ettirilgan. Bolalar bilan rasmlami muhokama 
qilish ularda berilgan vazifani bajarish yoki bajarmaslik oqibatlari haqida 
emotsional bo‘yoqdor tasawurlami vujudga keltiradi. Bu esa bolalami 
berilgan vazifani oxirigacha bajarishga undaydi. A.V.Zaporojes 
yozganidek, bola rivojlanib borar ekan, affektiv va bilish jarayonlari 
o‘zaro aloqaga kirishadi hamda odamlarga xos hissiyotlaming bir butun 
funktsional tizimini hosil qiladi. Bu tizim sube’ktga o‘z xatti- 
harakatlarining oqibatlarini nafaqat oldindan ko’ra biUsh, balki ayni 
vaqtda his eta oUsh va shu tariqa faoliyatning murakkab shakllarini 
adekvat emotsional boshqarish imkonini beradi.
P.M. Yakobson ko‘rsatib o'tganidek, maktabgacha yosh davrida 
hissiyotning bola harakatlarini motivi sifatidagi roli o'zgarib boradi. 3 
yoshgacha bolaning harakatlari nima yoqimsiz-u, nima yoqimli ekanini

---

anglashga asoslanadi. 3-4 yoshda boladagi jahl, qo'rquv, qayg'urish 
darhol uni harakatga undaydi. U boshqa bola bilan urishadi, o'yinchoqni 
tortib oladi yoki kimgadir rahmi kelayotganini ko'rsatadi. 4-5 yoshli 
bola o'z xarakatlarida hissiyotlarini bevosita namoyon etishdan o'zini 
tuta olishi yoki oliy hissiyotlariga asoslanib harakat qilishi mumkin. 
Emotsiya va hissiyotlar boshqaruv funktsiyasini bajarib, bolaning xulq- 
atvorini qayta qurishga yordam beradi. Emotsional kechinmalar, xatti- 
harakatlarni qo'llab-quwatlaydi, yo'naltiradi yoki tormozlaydi. 
Bolaning xulq-atvorini o'zgartirishga qaratilgan kattalaming ta’sirlari 
va talablari bola tomonidan emotsinal qabul qilinsa, bola harakatlaiining 
undovchisi bo'lib xizmat qiladi va emotsional javobni uyg'otadi. Bolada 
oliy (ahloqiy hissiyotlar, bilish xissiyotlari) shakllanishi uchun unda 
yaxshilik va yomonlik go'zallik va xunuklik haqida tushuncha hamda 
bilish ehtiyoji shakllangan bo'lishi lozim. Hissiyotlar asta-sekin 
shakllanib boradi. Dastlab bolalar hodisalaming to'g'ridan-to'g'ri 
ma’nosini, keyinchalik ulaming umumiy ma’nosini tushunadilar.
Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun oliy hissiyotlaming qo'shilib 
ketganligi xos. Bolalar estetik kechinmalami chaqiruvchi ob’ekt va 
hodisalarni ham, estetik kechinmalami uyg'otuvchi ob’ekt va 
vositalami ham, intellektual kechinmalami yuzaga keltiruvchi ob’ekt 
va hodisalarni ham “yaxshi” degan umumiy baho bilan baholaydilar. 
Boshqacha aytganda, bu davrda bola uchun yaxshi narsa — bu chiroyli, 
bu mehribon, bu qiziqarli narsadir. Aynan bir ob’ekt o'zida estetik, 
axloqiy hissiyotlami jamlagan kechinmalami uyg'otadi.
Keyinchalik maxsus axloqiy va estetik mezonlar asosida analiz 
qilish va baholash ko'nikmasi shakllangach, sinkretik (qo'shilib, 
birlashib ketgan) hissiyotlar estetik, axloqiy intellektual hissiyotlaiga 
differentsiallashadi (ajraladi).
Oliy hissiyotlar 2-3 yoshdan boshlab shakllana boshlaydi. Oliy 
hissiyotlaiga intellektual, estetik va axloqiy hissiyotlar kiradi.
Bilish faoliyati jarayonida yuzaga chiqadigan hissiyotlar 
intellektual hissiyotlar deyiladi. Bularga qiziquvchanlik, hayron 
bo'lish, yangilikdan zavqlanish, xushchaqchaqlik hissi kiradi. 
Xushchaqchaqlik hissi maktabgacha yoshdagi bolalarda voqelikni bilish 
jaryonida namoyon bo'ladi. Atrof olam haqida to'g'ri tasawurlarga
92

---

ega bo'lgan bolalar predmetlarga ular uchun xos bo‘lmagan belgilarni 
ato etishni yaxshi ko'rishadi.