З. Т. Мамадияров банк операцияларини
Download 1.44 Mb. Pdf ko'rish
|
Банк операцияларини суғурталаш
|
Назорат учун саволлар:
1. Тижорат банкларида рискларни бошқариш бўйича қандай меъѐрий хужжатлар мавжуд? 2. Банк фаолиятида рискларни баҳолаш механизми, бошқариш бўйича халқаро талаблар моҳиятини тушунтириб беринг. 3. Базель-1, Базель-2 ва Базель-3 тавсиялари, уларнинг фарқлари нималардан иборат? 4. Халқаро талабларни Ўзбекистонда қўллаш шарт-шароитлари ва имкониятлари қандай? 5. Базель-3 тавсияларининг аҳамиятини айтинг? 72 3 боб. КРЕДИТ РИСКЛАРИ ВА УЛАРНИ СУҒУРТАЛАШ УСУЛЛАРИ 3.1. Кредит риски (таваккалчилиги) тушунчаси ва унинг даражасига таъсир этувчи омиллар Таянч сўзлар: Меморандум, меъѐрий ҳужжат, кредит муддати, кредит миқдори, мақсадлик, таъминот, фоиз, гаров, чеклаш. Банкнинг кредит фаолияти, уни бошқа банк бўлмаган ташкилотлардан фарқловчи асосий мезонлардан биридир. Жаҳон амалиѐтида айнан кредитлаш билан банк фойдасининг талайгина қисми боғлиқ. Шу билан бир вақтда, кредитларнинг, асосан, йирик кредитларнинг қайтарилмаслиги, банкнинг синишига сабаб бўлиши ҳам мумкин. Банклар фаолиятини тўғри ташкил қилиш, уларда мавжуд рискларни минималлаштириш масалаларидан бири кредит рисклари, уларнинг сифати ва даражасини аниқлаш ва таҳлил қилишдан иборат. Кредит риски деб, қарз олувчи томонидан кредит шартномаси шартларининг бажарилмаслиги, яъни кредит суммасининг (қисман ѐки тўлиқ) ва у бўйича фоизларнинг шартномада кўрсатилган муддатларда тўланмаслиги тушунилади. Шунинг учун кредит рискларини аниқлаш ва бошқариш ҳар қандай тижорат банкининг ривожланиш ва тараққий этиш мақсадига эришиш учун ишлатиладиган кураш усулларининг ажралмас қисми ҳисобланади. Кредит рискларининг банклар учун долзарб муаммолиги шундаки, кредит риски мавжуд бўлган ҳолда кредитор(банк)да қарз 73 олувчи томонидан кредит шартномасининг шартларини, унинг ўз мажбуриятларини белгиланган вақтда бажара олиш имкониятига ишончсизлик ҳосил бўлади. Маълумки, банк амалиѐтида фойда асосан берилган кредитлар бўйича олинадиган фоизлардан ташкил топади. Қарз олувчи томонидан олинган кредитлар бўйича фоиз ставкасининг ѐки кредитнинг асосий суммасининг ўз вақтида тўланмаслиги ѐки умуман тўланмаслиги оқибатида банк фойдасининг камайиши банкнинг келажакдаги маблағлари салмоғининг тушиб кетишига олиб келади. Шунинг учун кредиторлар улар берган маблағларнинг қайтиши билан боғлиқ рискларни камайтиришга ҳаракат қиладилар. Қарз олувчи фаолиятида мавжуд рисклар даражасини кредитор кредит бергунга қадар, кейинчалик кредит бергандан кейин, ундан фойдаланиш давомида аниқлаш мумкин. Рискни минималлаштириш мақсадида кредитор кредит беришдан олдин рискни аниқлашга ҳаракат қилади. Кредит рискининг юзага келишига қуйидаги ҳоллар сабаб бўлиши мумкин: а) турли хил макро ва микроиқтисодий омиллар, иқтисодий қонунчилик ва меъѐрлардаги ўзгаришлар; б) қарз олувчи фаолиятида бўладиган иқтисодий ва сиѐсий муҳитдаги ўзгаришлар, салбий ҳоллар туфайли олинган кредитни тўлашга мос пул оқимини ташкил қила олмаслик; в) кредитнинг таъминланганлиги учун олинган гаровнинг қиймати ва сифати бўйича тўлиқ ишончнинг йўқлиги; 74 г) юқори билимга эга бўлган банк ходимлари ва мижозларнинг етишмаслиги; д) қарз олувчи субъектнинг маҳаллий ѐки давлат миқѐсида обрўси тушиб кетиши, унинг ишчанлик фаолиятида юзага келган ўзгаришлар ва б. Кредит муносабатларида кредиторлар кредитга ѐки қарзга берилган сумманинг ўз вақтида қайтиб тўланишини ва мўлжалланган фоиз ставкаларини белгиланган вақтда олишни кутадилар. Улар рискдан қочадилар, кредит беришгача у билан боғлиқ риск даражаси билан қизиқадилар, уни аниқлайдилар ва ўзлари учун риск даражаси минимал бўлган ҳолларда кредит ажратиш тўғрисида ижобий хулоса қабул қиладилар. Лекин кредитор томонидан кутиладиган натижа ҳар доим ҳам у ўйлаганидек бўлмаслиги мумкин. Банклар ва банкирлар бошқа кредиторларга нисбатан рискдан кўп ҳимояланувчи ѐки қочувчи бўлишлари керак. Бунинг сабаби шундаки, банк бошқа кредиторларга нисбатан ўз маблағ билан эмас, балки жалб қилинган маблағлар, яъни жисмоний, ҳуқуқий шахсларнинг вақтинча банкда турган маблағлари билан ишлайдилар. Банкнинг кредит бериш имкони у жалб қилинган ресурсларга боғлиқ бўлади. Банк ўз навбатида бу жалб қилинган маблағларни талаб қилинган вақтда мижозга қайтариб бериш имкониятига эга бўлиши лозим. Бу имконият эса банк фаолиятида мавжуд рискларни ўз вақтида аниқлаш, уларнинг олдини олиш чораларини ишлаб чиқишни тақозо этади. Тижорат банкининг кредитлаш жараѐнининг схемасини олиб қарайдиган бўлсак, мижознинг кредитга лаѐқатлилигини аниқлаш 75 босқичида бериладиган кредит бўйича риск даражасини хомчўт қилиш мумкин. Кредитлаш жараѐнининг ҳар бир босқичларида кредит рисклари ва улар даражасини аниқлаш мумкин. Мижознинг кредитга лаѐқатлиги билан боғлиқ риск даражаси кредитлашнинг бошланғич босқичларида бўлмаслиги ѐки кам бўлса-да, унинг фаолияти давомида кутилмаган молиявий қийинчиликларнинг пайдо бўлиши кредит рискининг юзага келишига асос бўлиши мумкин. Кредит рискининг вужудга келиши икки асосий параметр кредит берувчи ва қарз олувчи ўз вазифаларини қай даражада бажаришига боғлиқ. Қарз олувчи томонидан тайѐрланган кредит пакетини таҳлил қилиш ва кредит бериш бўйича лойиҳа тайѐрлаш кредитловчи банк учун риск ва унинг турларини аниқлаб олиш имкониятини беради. Бу босқичда кредит берувчи: 1. Қарз олувчининг иқтисодий, молиявий аҳволи, унинг ишчанлик, маънавий қиѐфаси, ишлаб чиқариш имкониятлари, маркетинги, молиявий бошқаруви ва бошқаларни; 2. Кредитга бўлган талабнинг қай даражада тўғри асосланганлиги ва бу асос корхонанинг чинакам иқтисодий ҳолатидан келиб чиққанлиги. Кредитнинг мақсади банк манфаати учун ҳам тўғри келиши каби саволларга тўлиқ ва аниқ жавоб олиши лозим. Масалан, бозор иқтисодиѐтининг ҳозирги босқичларида янги корхона, фирмалар ташкил топаѐтган ва улар тўғрисида аниқ ахборот мавжуд эмаслиги шароитида биринчи саволга жавоб бериш жуда муҳим. Download 1.44 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|