З. Т. Мамадияров банк операцияларини

 
 
4.2. Фоиз рискини бошқариш муаммолари 
Фоиз рискларининг бошқарилиши актив ва пассивларни 
бошқарилишидан ташкил топади. Фоиз рискларни бошқаришнинг 
бир неча тамойиллари мавжуд. Булар қуйидагилар: 
1. Банкнинг фоиз маржаси қанча юқори бўлса, фоиз риск 
даражаси шунча паст бўлади. 
2. "Spred" тамойили. Бунда олинган активлар бўйича ўртача 
тортилган ставка ва тўланган мажбуриятлар бўйича ўртача тортилган 
ставка ўртасидаги фарқ таҳлил қилинади. Таҳлил учун маълумотлар 
одатда банкнинг статистик ҳисоботидан олинади. 
3. Банкнинг ўзгармас ва сузиб юрувчи фоиз ставкалари билан 
балансдан ташқари актив ва пассивларни таҳлил қилишдан иборат. 
Фоиз рискларининг даражаси қуйидагиларга боғлиқ бўлади: 
- активлар тузилишидаги ўзгариш, шу жумладан кредит ва 
инвестицияларнинг ҳажми, активларнинг қайд қилинган ва сузиб 
юрувчи ставкаларда, уларнинг бозордаги нархининг динамикаси; 
- пассивлар тузилишидаги ўзгариш, яъни шахсий ва заѐм 
маблағларининг мутаносиблиги, муддатли ва жамғарма депозитлар; 

---

95 
- фоиз ставкаси динамикаси. 
Фоиз рисклари даражасини бошқариш ва назорат қилиш учун 
банк фаолиятининг аниқ бир ҳолатига фоизли рискни асосий 
муаммоларидан бири-унга баҳо бериш ва бошқариш. Фоизли риск 
банк актив ва пассивларни фоиз ставкалари ўзгаришига мойиллигига 
ва банк портфелида актив ва пассивларни баланслашганлиги билан 
боғлиқ. 
Фоиз рискини бошқариш усулларига қуйидагилар киради: 
- бозор фоиз ставкаси ўзгаришга қараб шартномада кўрсатилган 
кредит бўйича фоиз ставкасини ўзгариши; 
- активлар ва пассивлар бўйича муддатлари келишуви ва фоиз 
ставкаларини ўрнатиш усуллари; 
- актив ва пассивларни фоиз ставкани ўзгаришга мойилиги 
бўйича таснифлаш; 
- актив ва пассивлар орасидаги оралиқни (GEP ни) баҳолаш. 
Пассивлар бўйича мойиллик коэффициенти қуйидагича 
ҳисобланади: 
Ўз маблағлари (соф) 
К
PChP
= ---------------------------------------------------------------------
Биринчи талаб Муддатли Узоқ муддатли
бўйича қайтариб + депозитлар + мажбуриятлар 
бериладиган пассивлар
Фоиз рискининг ўзгариши фоиз ставкаси ўзгаришига мойил 
активлар ва пассивлар фоизидаги оралиқ кўрсаткичида ҳам 
ҳисобланади; 
GEPk = AChP-PChP;

---

96 
бу ерда
GEPk - фоиз ставкаси ўзгаришига мойил актив ва пассивлар 
оралиғи; 
AChPk - фоиз ставкаси ўзгаришига мойил активлар; 
PChPk - фоиз ставкаси ўзгаришига мойил пассивлар. 
GEP нинг нисбат кўрсаткичи (%да): 
GEP (%) = AChP * 100% 
ChP 
Фоиз рискини ўрганишда SPRED деган кўрсаткич ҳам 
ҳисобланади. 
SPRED = i
A
-i
P
;
бу ерда:
i
A
- даромад келтирувчи активлар бўйича фоиз ставкасининг 
ўртача даражаси; 
i
P
- банк мажбуриятлари бўйича тўланган ўртача фоиз. 
SPRED ни статистик усулда ҳисоблаш эса 
 AChP*i
a : 

PChP*i
p
SPRED = -----------------------------. 
 AChP i
a
PChP
Фоиз рискини минималлаштириш учун банкнинг актив ва пассив 
операциялари бўйича фоизли сиѐсат бир-бирига боғлиқ бўлиши 
зарур. Бу боғланишни қуйидаги коэффициент ѐрдамида ҳисоблаш 
мумкин. 
Соф SPRED [кредит учун олинган фоизлар -Фоизли харажат 

---

97 
кредитнинг ўртача суммаси Депозитларнинг ўртача 
суммаси] 
SPRED = Кўрсаткичининг тўлароқ коэффициенти қуйидагича 
ҳисобланади. 
SPRED = Фоизли даромад - Фоизли харажат 
Даромад келтирувчи Фоиз тўланадиган
активлар активлар 
Бу кўрсаткичнинг норматив даражаси 2,5-3,7%. 
Демак моливий рисклар ичидаги энг муҳим ва мураккаб 
рисклардан бири бу фоизли риск. 
Фоизли рискни бошқариш учун ҳар хил усуллар қўлланилади, 
лекин унинг мураккаб бўлганлиги учун уни тўлиқ назорат қилиш 
учун иқтисодий моделлни тузиш ва форматлаштириш анча меҳнат 
талаб этади.
Банк актив ва пассивларини бошқариш аввало қисқа муддатни 
кўзлайди ва банкнинг ҳар кунлик фаолияти билан боғлиқ. Актив ва 
пассивларни бошқаришдан асосий мақсади. 
- даромадлиликни максималлаш; 
- рискларни минималлаштириш. 
Активлар ва пассивларни бошқариш молиявий рисклар билан 
бевосита боғлиқ. Ҳам актив ҳам пассив операциялари тегишли риск-
ликвидлик риски. Актив операцияларда бу ликвид активларни сотиш, 
пассив операцияларда эса қисқа муддатда маблағларни манбасини 
топишдир.