З. Т. Мамадияров банк операцияларини

 
 

---

89 
Назорат учун саволлар 
1. Кредит сиѐсатининг асосий мазмуни. 
2. Кредит сиѐсатининг моҳияти. 
3. Кредит мониторинги тушунчаси. 
4. Кредитлаш жараѐнини ташкил қилишнинг умумий меъѐрлари; 
5. Кредитнинг турлари. 
6. Банкнинг кредит портфелининг умумий суммасининг 
чекланганлиги. 
7. Кредитларни тармоқлар бўйича диверсификациялаш. 

---

90 
4 -боб. ФОИЗ РИСКИ ВА УНИ СУҒУРТАЛАШ 
УСУЛЛАРИ 
4.1. Фоизли риск тўғрисида тушунча ва унинг таркибий 
таҳлили 
 
Таянч иборалар. Фоиз ставка турлари, оддий ва мураккаб 
фоизлар, фоизли маржа, дисбаланас, соф активлар, фоиз рисклар 
таснифи, фоизли позиция, фоизли позиция турлари, реал фоиз 
ставкаси, наминал фоиз ставкаси, GEP тушунчаси. 
Банк фаолиятида учрайдиган энг мураккаб рисклардан бири-
фозли рискдир. Фозли риск банк фоизларини салбий ўзгариш 
натижасида фоизли маржани камайишидир. Фоизли маржа-бу фоизли 
даромадлар ва фоизли харажатлар орасидаги фарқ ҳисобланади. 
Банк фоизли риски ҳам кредитор ҳам қарз олувчи сифатида хали 
дучор бўлади. Кредитор сифатида банк учун фоизли стаквкаларини 
ўсиши (ресурслар) бўйича банк амалга оширган операцияда оладиган 
фойдасини камайишига олиб келади. 
Худди шундай ўзгариш, яъни жалб қилинган ресурслар бўйича 
фоиз ставкасини ўсиши банк учун бу маблағларнинг қимматлашувига 
олиб келади ва банк зарар кўради. 
Фоизли рискни ўрганишда уни таркибий қисмларга бўлиб 
ўрганиш мумкин. 
1. Базавий риск. Бу риск фоизни маржасини камайиши жараѐнида 
пайдо бўлади. Одатда, бу ҳолат депозит учун тўланадиган фоиз 

---

91 
ставкани кредит учун оладиган фоиз ставкалари бир-бирига нисбатан 
ўзгарса пайдо бўлади. 
2. Қайта баҳолаш риски. Бунинг асосий сабаби активлар ва 
пассивлар бўйича муддатларнинг бир-бирини тўғри келмаслиги. 
Фоиз ставкаларининг ўзгариши узоқ келажагида айрим 
эффектларни олиб келиши миқдор ҳам ўзгаради. Асосий эффектлар 
турига қуйидагилар киради. 
1. Фойдалилиги ўзгариши. Бу ўзгаришни асосий эътибор 
бериладир, чунки бу иши асосий таъсири банкнинг молиявий 
кўрсаткичларида ўз аксини топади. 
2. Банкнинг иқтисодий қийматининг ўзгариши. Банкнинг 
итисодий қиймати-бу баланс ва балансдан ташқари мажбуриятлари 
бўйича соф пул окилларнинг жорий қиймати. Фоизли риск эса 
бевосита пул кутилаѐтган пул оқимлар қийматига яъни банкнинг 
иқтисодий қийматига таъсир этади. 
Бошқа банк рисклари нисбатан фоизли риск жуда кам 
ўрганилади. Бунинг асосий сабаблари унинг жуда мураккаблиги. 
Фоизли риски ҳам ўлчаш, ҳам назорат қилиш учун иқтисодий 
математик модели солиш жуда қийин. 
Охирги 20 йил давомида жаҳон иқтисодиѐтида фоиз 
ставкаларининг жуда юқори беқарорлиги кузатиляпти. Шунинг учун 
фоизли рискни назорат қилиш ва бошқариш банк фаолиятининг 
кредит риски билан бир қаторда энг муҳим вазифаларига киради. 
Банк фоизини назорат қилишда ва бошқаришда банк актив ва 
пассивларини муддат бўйича солиштириш, фоизли позицияси 
тушунчасига эга бўлиш жуда муҳим. Фоизли позицияни миқдорий 

---

92 
жиҳатдан ўлчаш - уни ѐки мутлақ кўрсаткичларда (пул суммаси) ѐки 
нисбат кўрсаткичларда (капитал ѐки активлар эса нисбатан) кўрсатиш 
мумкин. 
Манбаи нуқтаи назардан фоизли позиция қуйидаги турларга 
бўлиниб ўрганилади. 
1. Стратегик позиция. Бу ҳолат одатда банкнинг кредитлаш ва 
депозитларни жалб этиш жараѐнида пайдо бўлади. 
2. Тактик позиция. Бу ҳолат одатда банкнинг пул бозорида 
маблағларни жалб этиш ва жойлаштириш жараѐнида пайдо бўлади. 
3 Савдо позицияси. Бу ҳолат одатда банк чайқовчилик мақсадида 
пул бозорида юқори ликвидлик қисқа муддатли молиявий 
инструментлари билан жуда қисқа муддат ичида (бир неча 
соатлардан то 1-2 суткагача) операциялар ўтказиш натижасида пайдо 
бўлади. Бундай операциялар жуда юқори рискли бўлганлиги учун 
улар бўйича назорат жуда кучли бўлиши ва иш куни охирида улар 
бўйича позициялар эчилиши шарт. 
Фоизли рискни миқдорий жиҳатдан баҳолаш учун қуйидаги 
формулаларни қўллаш мумкин. 
D=S/(0)+[1+R(t1)]*[1+F1 (t
2
-t
1
)k 0.a]*t/360-CF0*[1+R
1
(t1)][1+F
1
(t
2
-
t
1
)]*t/360 
D-фоиз ставкани 0,1 га ўзгариши натижасида банкнинг 
иқтисодий натижаси (фойда, зарар) ўзгариши. 
S/O-бошланғич пул оқимини миқдори; 

---

93 
F1 (t
2
-t
1
) t
2
-t
1
муддат давомида активлар бўйича фоиз 
ставкасининг ўзгариши; 
R
1 
(t
1
) -t
1
муддатли активлар бўйича фоиз ставкасининг даражаси; 
t
1
- операциянинг бошланиш санаси; 
t
2
- операциянинг тугаш санаси. 
Бу формулани балансга қилиб ҳам ифодалаш мумкин. 
D =0,01* S/ (0)* [1+R
2
(t
1
)]* (t
2
-t
1
)/360 
Демак фоизли риск банк фаолиятидаги энг муҳим ва мураккаб 
рисклардан биридир. 
Шунинг учун фоиз ставкаларининг ўзгариши башорат этиш ва 
бошқариш муҳим аҳамиятга эга. Фоизли ставкалар ўзгаришини 
башорат этишда қуйидаги тенденцияларга эътибор бериш зарур: 
- пул массаси ўсиш суръатлари ўсганда фоиз ставкалар даражаси 
пасаяди; 
- инфляция шароитида фоиз ставкалар ўсади.
- дарамодликни эгри чизиқнинг ўзгариши қисқа муддатли фоиз 
ставкаларининг ўсиши ѐки пасайишидан далолат беради. 
Фоизли ставкани таркиби ва фоизли риск формуласи «Фишер 
модели» деб аталади ва инфляцияни ўзгариш тенденцияларни 
аниқлашга имкон беради. 
Бозор фоиз ставкаси = Реал фоиз ставкаси + Кутилаѐтган 
инфляция даражаси + Риск миқдори 
Бундан ташқари кутилаѐтган даромадлик даражасини топиш учун 
«Шарп модели» ҳам қўлланилади. 

---

94 
i
o
= i
b 
+ (i
o 
r
-i
b
)*B: бу ерда
i
b
-рисксиз фоиз ставка (LIROR-2-3 % йиллик) 
i
o 
r
-рисксиз ставка ва риск пермент тенг бўлган бозор даромадлик 
ставкаси (2-3 %) 
B-бозор рискини ҳисобга олган коэффициент.