Замонавий ахборот комплексларининг асосий тушунчалари

Замонавий ахборот комплексларининг асосий тушунчалари

---- Bu dunyoda inson zoti bor ekan, u o’z ehtiyojlarini qondirish, vaqtini qanday tejash yo’llarini izlaydi va yangilik o’ylab topishga harakat qiladi. Insonlarning XX asrning eng katta kashfiyotlaridan biri bu kompyuter hisoblanadi. Kompyuter insonlarning vaqtini ancha tejagani, ularning og’irini yengil qilganligi sababli, kompyuterlar juda rivojlanyapti va hozirgi kunda turli xildagi kompyuterlar ishlab chiqarilmoqda. Axborot texnologiyalariga bo’lgan ehtiyoj kun sayin ortib borayotgani sababli, dasturiy va texnik ta’minotlarga ta’siri juda kuchlidir. Agar biz tarixga nazar tashlaydigan bo’lsak, u davrlarda biror bir ma’lumotga ishlov berish, uni saqlash, qayta ishlash anchagina muammo bo’lgan. Lekin hozirgi kunda, bu amallarni kompyuterda bajarish qiyinchilik kasb etmaydi. Axborot texnologiyalar har bir sohaning rivojlanishida o’rni bag’oyatda kattadir. Chunki axborot texnologiyalari hozirgi davrning talabiga aylandi, desak yanglishmaymiz.

“Axborot texnologiya” iborasining kelib chiqishiga nazar tashlasak, bu so’z, lotincha so’zdan olingan bo’lib, “thexnos”- ustalik, soha degan ma’noni anglatsa, “logos”- fan deganidir.

Texnologiya, ayniqsa, eng rivojlangan davlatlarda ahamiyati kun sayin ortib bormoqda. Bugungi kunda texnologiyasiz hayotni tasavvur qilish imkonsizdir. Qayerda texnologiya bo’lsa, usha yerda rivojlanish, taraqqiyot bo’ladi.

----- Relyatsion ma'lumotlar bazasi o'zaro bog'liq jadvallar to'plamidir, ularning har biri ma'lum bir turdagi ob'ektlar to'g'risidagi ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. Jadval qatorida bitta ob'ekt (masalan, mahsulot, xaridor) haqidagi ma'lumotlar mavjud bo'lib, jadval ustunlari ushbu ob'ektlarning turli xil xususiyatlarini - atributlarini (masalan, ism, mahsulot kodi, mijozlar haqidagi ma'lumotlar) tavsiflaydi. Yozuvlar, ya'ni jadval satrlari bir xil tuzilishga ega - ular ob'ekt atributlarini saqlaydigan maydonlardan iborat. Har bir maydon, ya'ni ustun, ob'ektning faqat bitta xususiyatini tavsiflaydi va qat'iy belgilangan ma'lumotlar turiga ega. Barcha yozuvlar bir xil maydonlarga ega, faqat ular boshqacha ko'rinadi axborot xususiyatlari ob'ekt.Relyatsion ma'lumotlar bazasida har bir jadvalda asosiy kalit bo'lishi kerak - jadvaldagi har bir satrni noyob tarzda aniqlaydigan maydon yoki maydonlarning kombinatsiyasi. Agar kalit bir nechta maydonlardan iborat bo'lsa, u kompozit kalit deb ataladi. Kalit noyob bo'lishi kerak va yozuvni noyob tarzda aniqlaydi. Bitta yozuvni topish uchun asosiy qiymatdan foydalanish mumkin. Ma'lumotlar bazasidagi ma'lumotlarni tartibga solish uchun kalitlardan ham foydalaniladi.Ma'lumotlar bazasi jadvallari aloqalarni normallashtirish talablariga javob berishi kerak. O'zaro munosabatlarni normallashtirish - bu jadvallarni shakllantirish bo'yicha rasmiy cheklashlar apparati, bu takrorlanishni yo'q qilishga imkon beradi, ma'lumotlar bazasida saqlanadiganlarning izchilligini ta'minlaydi va ma'lumotlar bazasini saqlash uchun mehnat xarajatlarini kamaytiradi.Quyidagi maydonlarni o'z ichiga olgan talaba jadvali tuzilsin: guruh raqami, familiyasi, talaba raqami, tug'ilgan sanasi, ixtisoslashuvi, fakultet nomi. Axborotni saqlashning bunday tashkil etilishi bir qator kamchiliklarga ega bo'ladi:

--- ma'lumotlarning takrorlanishi (mutaxassislik va fakultet nomi har bir talaba uchun takrorlanadi), shuning uchun ma'lumotlar bazasi hajmi oshadi;

--- jadvaldagi ma'lumotlarni yangilash tartibi har birini tahrirlash zarurati tufayli qiyinjadval yozuvlari.

--- Jadvalni normallashtirish ushbu kamchiliklarni bartaraf etish uchun mo'ljallangan. Mavjud munosabatlarning uchta normal shakli.

--- Birinchi normal shakl. Relyatsion jadval birinchi normal shaklga tushiriladi, agar uning satrlari hech birida uning biron bir maydonida bir nechta qiymat mavjud bo'lmaganda va uning biron bir asosiy maydoni bo'sh bo'lmasa. Shunday qilib, agar talabalar jadvalidan talabaning ismi bo'yicha ma'lumot olish zarur bo'lsa, unda to'liq ism maydonini familiya, ism, otaning ismi qismlariga bo'lish kerak.

--- Ikkinchi normal shakl... Relyatsion jadval, agar u birinchi normal shakl talablariga javob bersa va uning birlamchi kalitga kiritilmagan barcha maydonlari birlamchi kalit bilan to'liq funktsional bog'liq bo'lsa, ikkinchi normal shaklda ko'rsatiladi. Jadvalni ikkinchi normal shaklga keltirish uchun maydonlarning funktsional bog'liqligini aniqlash kerak. Maydonlarning funktsional bog'liqligi - bu bog'liqlik, chunki axborot ob'ekti misolida tavsiflovchi atributning faqat bitta qiymati kalit atributning ma'lum bir qiymatiga to'g'ri keladi.

---- Uchinchi normal shakl. Jadval uchinchi normal shaklda, agar u ikkinchi normal shakl talablariga javob bersa, uning biron bir asosiy bo'lmagan maydonlari funktsional jihatdan boshqa biron bir asosiy bo'lmagan maydonga bog'liq emas. Masalan, Talabalar jadvalida (guruh raqami, to'liq ismi, sinf kitobi raqami, tug'ilgan sanasi, starosta) uchta maydon - sinf daftarchasi raqami, guruh raqami, starosta o'tish davri munosabatlarida. Guruh raqami baho kitobi raqamiga, Sardor esa guruh raqamiga bog'liq. Tranzitiv qaramlikni bartaraf etish uchun talabalar jadvali maydonlarining bir qismini boshqa jadvalga, guruhga o'tkazish kerak. Jadvallar quyidagicha ko'rinadi: talaba (guruh raqami, to'liq ismi, sinf kitobi raqami, tug'ilgan sanasi), guruh (guruh raqami, muxtor).Relyatsion tizimlarning keng tarqalishiga ancha vaqt ketdi. Ushbu sohadagi asosiy nazariy natijalar 70-yillarda olingan va shu bilan birga relyatsion DBMSlarning dastlabki prototiplari paydo bo'lgan bo'lsa-da, uzoq vaqt davomida bunday tizimlarni samarali amalga oshirishga erishish imkonsiz deb hisoblangan. Biroq, yuqorida qayd etilgan afzalliklar va relyatsion ma'lumotlar bazalarini tashkil qilish va boshqarish usullari va algoritmlarini bosqichma-bosqich to'planishi, 80-yillarning o'rtalarida relyatsion tizimlar erta DBMSlarni jahon bozoridan deyarli quvib chiqishiga olib keldi.Relyatsion ma'lumotlar bazalarining asosiy tushunchalari ma'lumotlar turi, domen, atribut, tuple, asosiy kalit va munosabatlar.Kontseptsiya ma'lumotlar turi ma'lumotlarning relyatsion modelida dasturlash tillarida ma'lumotlar turi tushunchasiga to'liq mos keladi. Odatda zamonaviy relyatsion ma'lumotlar bazalari belgilar, raqamli ma'lumotlar, bit qatorlari, ixtisoslashtirilgan raqamli ma'lumotlarni (masalan, "pul"), shuningdek maxsus "vaqtinchalik" ma'lumotlarni (sana, vaqt, vaqt oralig'i) saqlashga imkon beradi. Ma'lumotlarning mavhum turlari bilan relyatsion tizimlarning imkoniyatlarini kengaytirishga yondashuv faol rivojlanmoqda (masalan, Ingres / Postgres oilalari tizimlari tegishli imkoniyatlarga ega).

Oracle MBBT (Oracle Ma'lumotlar Bazasini Boshqarish tizimi )– katta hajmdagi ma’lumotlarni boshqarish, ulardan kerakli ma’lumotlarni so‘rov orqaliistalgan ko‘rinishda chiqarib olish, ma’lumotlarning zahira nusxalarini olish, katta xajmdagi ma’lumotlarni siqish, qulay interfeysda baza ustidan nazorat o‘rnatish, ma’lumotlar asosida hisobotlar hosil qilish va bulardan boshqa ma’lumotlar ustida juda katta ko‘lamdagi ishlarni amalga oshiradigan dasturiy kompleksdir. Oracle dasturini server va kliyent ko‘rinishida o‘rnatish mumkinva berilgan ruxsat doirasida ishlatish mumkin. Bu dastur asosankatta xajmdagi ma’lumotlarbilin ishlaganligi uchun , asosan yirik korxonalarda ishlatiladi. Bu dasturning asosini ma’lumotlar bazasi tushunchasi tashkil etadi.Ma’lumotlar bazasi – bu serverda joylashgan bir yoki bir necha fayllardan tashkiltopgan, shu serverga yig‘iladigan va so‘rovlar orqali nazorat qilib boriladigan ma’lumotlardir. Ma’lumotlar bazasi mantiqiy va jismoniy ko‘rinishda bo‘lishi mumkin. Mantiqiy ko‘rinishdagi maxlumotlar bazasining asosini jadvallar tashkil etadi. Jadvallar ustun va qatorlardan tashkil topgan bo‘lib, ular birlashgan joy(yacheyka) da ma’lumotlarni saqlaydi. Bu ko‘rinishdagi ma’lumotlar bazasi “relyasionnaya baza dannыx” deyiladi. Baza eng kamida jadvaldan tashkil topgan bo‘lishi shart, bu shart ma’lumotlar bazasi mavjud bo‘lishning eng minimum shartidir.Bazada saqlanayotgan ma’lumotlarni xafsizligini saqlash maqsadida Oracle(MBBT) da juda ko‘p ishlar amalga oshirilgan, biz ularni keyingi maqolalarda ko‘ramiz. Ma’lumotlar bazasini tashkil etgan fayllarni: ma’lumotlar bazasi fayllari va ma’lumotlar bazasiga tegishli bo‘lmagan fayllar ko‘rinishida ajratishimiz mumkin. Ma’lumotlar bazasi fayllarida ma’lumotlar saqlanadi, maxlumotlar bazasiga tugishli bo‘lmagan fayllarda har xil protokollar, sozlashlar kabi qo‘shimcha ma’lumotlar saqlanadi. Bu ma’lumotlar bilan Oracle administratorlari ruxsat bergan foydalanuvchilarginaishlay oladi.Oracle ning juda ko‘p utilitlari(Rman, Oracle Data Guard, Oracle Data Grid,… ) mavjud bo‘lib, ular ham ma’lumotlarni foydalanuvchi uchun qulay ko‘rinishda taqdim etish(boshqarish, nazorat qilish) uchun ishlatiladi. Misol tariqasida Rman utilitasini oladigan bo‘lsak,bu utilita bazani to‘liq yoki qisman zahira nushalarini juda katta xajmga kamaytirib(siqib) hosil qiladi va saqlash uchun o‘zi chunarli bo‘lgan kodlarga aylantiradi. Bazaga shikast yetganda shu zahira nusha orqali bazani qayta tiklash mumkin bo‘ladi.Oracle SQL kodlari orqali buyruqlarni qabul qiladi. Bu so‘rov tili ma’lumotlar bazasini yuklash, uni to‘xtatish, montirovka qilish, jadvallar yaratish, o‘chirish, o‘zgartirish, ma’lumotlar ichidan kerakligini chiqarib olish va boshqa vazifalar uchun ishlatiladi. Bu til judako‘p Ma’lumotlar Bazasini Boshqarish Tizim lari uchun umumiy hisoblanadi. SQL kodlari bir yoki bir necha jadvallar ustida so‘rovlarni amalga oshira oladi.Ma’lumotlarni boshqarishda foydalanuvchilarga qulaylikyaratish maqsadida Oracle dasturi yaratuvchilari Oracle Enterprise Manager debnomlangan veb sahifa yaratishgan bo‘lib, bu sahifa orqali butun Oracle ni boshqarish mumkin bo‘ladi. SQL kodlarini bilmaydigan foydalanuvchilar ham bu veb sahifa orqali barcha vazifalarni bajarishi mumkin, faqatgina kerakli “ssыlka” larni bosish kifoya. Har bir ma’lumotlar bazasi uchun alohida-alohida Enterprise Manager sahifasi bo‘ladi, harbir sahifa portlar orqali ajratiladi. Barcha brauzerlarda bu sahifa yaxshinamoyon bo‘ladi va bazani xafsizligiga portlarni boshqarish yo‘li bilan erishish mumkindir....