Zamonaviy iqtisodiy

 
2. Samarali talab 
 
J.M.Keyns «Ish bilan bandlik, foiz va pulning umumiy nazariyasi» 
asarida o’z tadqiqotlarini klassiklar nazariyasini, jumladan, Sey qonunini 
tanqid qilishdan va samarali talab nazariyasini isbotlab berishdan 
boshladi. Sey qonuni klassiklar o’rtasida to’g’ri deb e’tirof etilgan va 
unga amal qilib kelingan. Bu qonunga ko’ra taklif avtomatik tarzda o’z 
talabini yuzaga keltiradi. J.M.Keyns esa unga qarshi yalpi talab o’z 
taklifini yuzaga keltirish g’oyasini ilgari suradi va o’zining samarali 
talab nazariyasini ishlab chiqadi.  
Nega samarali talab hal qiluvchi omil ekanligini tushun-tirib berish 
uchun J.M.Keyns yalpi taklif va  yalpi talab tushuncha-larini kiritdi. 
Yalpi taklif yalpi xarajatlar va yalpi mahsulot (yoki bandlik) hajmi 
o’rtasidagi nisbat bilan aniqlanadi. Qisqa vaqt ichida bu nisbat 
o’zgarmaydi. Ma’lumki, tadbirkor muayyan mahsulotni sotgandan keyin 
daromad olish mumkin. Yalpi talab kutilayotgan daromadlar (jamiyat 
miqyosida) va yalpi mahsulot (bandlik) o’rtasidagi nisbatni aks ettiradi. 
Bu nisbat o’zgaruvchan bo’ladi. Shuning uchun yalpi mahsulot, bandlik 
dinamikasi yalpi talab omillariga bog’liq bo’ladi. 
Yalpi talab bu iste’mol talabi va investitsiya talabini (ish-lab 
chiqarish vositalariga bo’lgan talab) o’z ichiga oladigan talab 
hisoblanadi. J.M.Keyns bo’yicha, ish bilan bandlik va milliy da-romad 
ishlab chiqarish, uning dinamikasi taklif omillari (ishla-tilayotgan 
mehnat, kapital miqdori, ularning unumdorligi) bilan emas, balki talab 
omillari bilan aniqlanadi. U o’z tadqiqoti markaziga talab muammosini 
qo’yadi. Uning bu nazariyasi samarali talab nazariyasi deyiladi. 
Yalpi talab iste’molchilar, korxonalar, hukumat sotib olish-ga rozi 
bo’lgan milliy ishlab chiqarishning real hajmi bilan narxlar darajasi 
o’rtasidagi bog’liqlikni ifodalaydi. Bu to’lovga qobil talab bilan 
ta’minlangan tovar va xizmatlar summasi. Narxlar bilan milliy mahsulot 
ishlab chiqarish o’rtasida teskari bog’liqlik mavjud. 
Yalpi taklif va yalpi talab kesishgan nuqta narx daraja-sining 
muvozanatlashganligini,  milliy ishlab chiqarishning real hajmining 
muvozanatlashganini bildiradi, shuningdek, bandlik darajasini tavsiflab 
 
23

---

beradi. J.M.Keyns uni samarali talab nuqtasi deb atadi. Samarali talab bu 
– bandlik darajasini ifo-dalovchi yalpi to’lovga qodir talab. 
Bu erda yalpi talabni qanday rag’batlantirish asosiy muammo 
hisoblanadi. J.M.Keyns XX asrning 30-yillari ko’pchilik mamla-katlarda 
yalpi talabning (iste’mol talabi ham, investitsiya talabi ham) samarali 
bo’lmaganligini asoslab berdi: 
a) iste’molga bo’lgan talabning etarli darajada samarali 
bo’lmasligiga asosiy sabab, ish haqi oshganda kishilar iste’moli-ning 
oshib borishi pul daromadining o’sish sur’atidan doimo orqada qoladi, 
bu holat “asosiy psixologik qonun”ning amal qilishi bilan bog’lab 
tushuntiriladi,  bu qonunga ko’ra, inson daro-madlari oshib borganda 
oldingiga qaraganda daromadlarning ko’proq qismi jamg’arila 
boriladi; 
b) investitsiyaga bo’lgan talab ikkita sababga ko’ra samarali 
bo’lmagan: 
– o’sha “asosiy psixologik qonunning” amal qilishi tufayli 
iste’molchining sarflagan investitsiyasiga foyda ololmay qolish-dan 
qo’rqishi; 
– kredit uchun yuqori ssuda foizining amal qilishi. 
J.Keyns yuzaga kelgan vaziyatdan chiqish uchun davlat va 
hukumatning quyidagi faoliyat yo’nalishlarini taklif qiladi: 
– davlat uncha yuqori bo’lmagan iste’mol talabini davlat 
hujjatlarini va iste’molini ko’paytirish orqali konpensatsiya-lashi kerak; 
– hukumat ssuda foizini ilmiy asosda tartibga solish yo’li bilan 
xususiy investitsiyani rag’batlantirish siyosatini yurgazishi kerak; 
– bozordagi vaziyatga qarab, ayrim hollarda, aholi jamg’ar-
masining haddan tashqari ko’payib ketishiga yo’l qo’ymaslik maqsa-
dida, aholidan olinadigan soliqlarni ko’paytirish zarur; shu maqsadda 
vaqti-vaqti bilan ish haqi darajasini muzlatib qo’yish o’rinli hisoblanadi; 
– makroiqtisodiy darajada qaror qabul qilishda “multi-