Zamonaviy iqtisodiy

Menger (1840-1921), asosan Shvey-tsariyada yashagan frantsuz Leon 
Valras (1834-1910). Ularning tahlili asosida ne’matlarni ishlab 
chiqarish jarayoni (taklif) emas, balki talabning shakllanishi, tovar va 
xizmatlarning foy-daliligi tadqiqoti yotadi. Sub’ektiv yo’nalish 
vakillarining tadqiqotidagi asosiy dastak – bu me’yorli (marginal) tahlil 
bo’lib, mazkur maktabning nomi ham (marjinalizm) shundan kelib 
chiqqan. F.Vizer, E.Bem-Baverk, A.Marshall, K.Viksell va ko’plab 
boshqa atoqli iqtisodchilar marjinalizm metodologiyasidan foydalana-
dilar va uni rivojlantiradilar. Me’yorli tahlil hanuzgacha iqti-sodiy fanda 
keng qo’llanib kelinmoqda. 
Metodologiya. Marjinalizm nazariyasiga iqtisodiy jarayon-larni 
sub’ektiv – psixologik metod asosida tahlil qilish xosdir. Iqtisodiy 
hodisa va jarayonlar kishilarning psixologiyasi, sub’ektiv talqinga 
asoslanib tushuntirilib beriladi. Masalan, klassiklar bo’yicha, tovar 
qiymati kishilarning ongi va xohishiga bog’liq bo’lmagan ob’ektiv 
miqdor hisoblansa, marjinalistlar bo’yicha, qiymat sub’ektiv talqin, 
istak, hissiyot bilan aniq-lanadi. Marjinalizmning asosiy kategoriyalari: 
me’yorli foyda-lilik, me’yorli unumdorlik, me’yorli xarajatlar va 
boshqalar. Bu nazariya ishlab chiqarish xarajatlarini, talab, taklif, narx 
va boshqalarni sub’ektiv baho berish asosida tushuntiradi. 
Bozor xo’jaligida ishlab chiqaruvchi tovar ishlab chiqarishda turli 
resurslardan har birining me’yorli foydaliligiga baho bergan holda eng 
 
3

---

keraklisini tanlaydi. Iste’molchi o’zining chek-langan daromadlarini 
ehtiyojlarni ko’proq qondiradigan qilib tovarlarni sotib olishga 
taqsimlaydi. Demak, marjinalizm naza-riyasi markazida o’z foydasini 
maksimallashtirishga intiluvchi firma (ishlab chiqaruvchi) va xarid 
qilingan ne’matlardan mak-simal foydalilik olishga intiluvchi alohida 
iste’molchi turadi. 
Me’yorli foydalilik nazariyasi va buyumning sub’ektiv qim-mati. 
Asosiy e’tibor ishlab chiqarish va taklifni o’rganishga qaratilgan klassik 
iqtisodiy nazariyadan farqli o’laroq, mar-jinalistlar, eng avvalo, iste’mol 
va talabni tahlil qildilar. Shu bois, ular iqtisodiy jarayonlarni tahlil 
qilishni kishi-larning ehtiyojini o’rganishdan, buyumning foydalilik 
mezonini qidirishdan boshladilar. Buyumning qimmatini aniqlashda 
mar-jinalistlar klassiklarga nisbatan butunlay boshqacha yondash-dilar. 
Agar klassiklar tovar qiymatini (qimmatini) uni ishlab chiqarishga 
ketgan xarajatlar bilan aniqlagan bo’lsalar, mar-jinalistlar tovar qimmati 
asosida ikki omil – foydalilik va buyumlarning kamyobligi yotadi deb 
hisobladilar. Bu bilan A.Smitning buyumning qiymatini (qimmatini) 
foydalilik bilan aniqlash mumkin emas, negaki hayotda eng foydali 
bo’lgan havo va suvning qiymati yo’q, degan «Smitcha ziddiyat»ga 
barham berildi. «Hech bir narsa suvdan ko’ra foydali emas, – deb yozadi 
A.Smit, – lekin unga u – bu narsani sotib olish amri mahol… Brilliant 
esa, aksincha, uni bevosita foydalanish nuqtai nazardan nihoyatda 
qimmati kam, ammo unga juda katta miqdordagi boshqa tovarlarni olish 
mumkin». Marjinalistlarning aytishicha, haqiqatan ham, havo yoki 
suvning umumiy foydaliligi brilliantning umumiy foydaliligidan 
tasavvur qilib bo’lmaydigan darajada ko’p. Lekin havo va suvga 
qaraganda qimmatli toshlar ancha kamyob. Shuning uchun uning 
qimmati ancha yuqori. «Qimmat, – deb yozadi E.Bem-Baverk, - 
narsalarning aynan cheklangan miqdorda bo’lishini taqozo etadi, 
qimmatning yo’qligi esa, ularning mo’l-ko’lligini taqozo etadi». Qimmat 
esa buyumning umumiy foydaliligi bilan emas, balki «oxirgi birlik» 
foydaliligi bilan aniqlanadi. 
Foydalilikka asoslangan bu nazariyaning boshlang’ich nuqtasi – 
ehtiyojlarning to’yinish qonuni (Gossenning birinchi qonuni)ni bildiradi: 
inson ehtiyojining to’yinish darajasi oshib borishi bilan iste’moldan 
bo’lgan qoniqish pasayib boradi yoki iste’mol qilinadigan tovar miqdori 
ko’payib borishi bilan uning foy-daliligi kamayib boradi. Shunga 
muvofiq iste’mol qilinadigan mazkur buyumning oxirgi qismining 
iste’mol uchun bo’lgan foy-daliligi boshqa qismlariga nasbatan ancha 
 
4

---

past. Buyumning oxirgi qismining foydaliligi – bu me’yorli 
foydalilikdir. Aynan u, marjinalistlarning fikriga ko’ra, tovar qiymati 
shakllanishi-ning asosini tashkil etuvchi ishlab chiqaruvchi va 
iste’molchilar xatti-harakatini tartibga solib turuvchi kuch hisoblanadi. 
E.Bem-Baverkning yozishicha: «Me’yorli foydalilik g’oyasi – bu 
iqtisodiy hayotning eng murakkab ko’rinishlarini echishga kalit va 
ilmning eng chigal muammolarini hal etishga imkon beruvchi formula – 
«Ochil dasturxondir». 
Me’yorli foydalilik nazariyasiga binoan tovarlar narxi asosida 
mehnat sarflari bilan aniqlanadigan qiymat emas, balki ushbu 
buyumning foydaliligi yotadi. Me’yorli foydalilik naza-riyasi 
tarafdorlari tovarda mujassamlashgan mehnat natijasi sifatidagi 
qiymatga foydalilik kategoriyasini, odamning narsaga bo’lgan 
munosabatini ifodalovchi sub’ektiv baholashni qarshi qo’yadi. 
Qiymatning mehnat nazariyasida mehnat sarflarining bevo-sita 
o’lchovi ish vaqti hisoblanadi. Tovar qiymati induvidual ish vaqti bilan 
emas, balki ijtimoiy zaruriy atalmish ish vaqti bilan o’lchanadi. Ijtimoiy 
zaruriy ish vaqti me’yorl ishlab chiqa-rish sharoitda, o’rtacha mahorat va 
mehnat intensivligida muayyan iste’mol qiymatni ishlab chiqarishga 
ketgan vaqt bilan ifoda-lanadi. 
Qiymatning mehnat nazariyasiga muvofiq, faqat bozorda, 
ayirboshlash jarayonida ijtimoiy zaruriy mehnat sarflari dara-jasi 
ro’yobga chiqadi. Faqat bozorda qiymat almashuv qiymat shak-lida 
namoyon bo’ladi. Oddiy qilib aytganda, qiymat ishlab chiqa-rishda 
yaratiladi, bozorda esa namoyon bo’ladi. Mana shu erda me’yor-li 
foydalilik nazariyachilari e’tiroz bildiradilar. Uning ma’nosi nimadan 
iborat? Agar tovar bozorda xarid qilingan bo’l-sa, bu jarayon o’sha 
tovarni ishlab chiqarishga kimdir sarflagan ijtimoiy zaruriy mehnat 
xarajatlarini baholash uchun amalga oshirilmaydi, balki bu tovar xaridor 
uchun muayyan foydali sama-raga ega bo’lganligi uchun, xaridor bu 
tovarning qadr-qimmatini bilganligi uchun amalga oshiriladi. XIX 
asrning oxiri XX asrning boshlarida «qiymat» so’zi nemischadan aynan