"zamonaviy lingvistika"

SEMINAR MASHG‘ULOTLARI ( 30 soat)

	MAVZULAR	SOAT
1-2	Kognitiv metaforaning tilda aks etishi	4
3-4	Kognitiv lingvistikaning konseptual axborot tushunchasi.	4
5	Konseptual tahlil metodlari.	2
6	Lingvomadaniyatshunoslik fan sifatida	2
7-8	Lingvomadaniyatshunoslik fanining asosiy tushunchalari.	4
9-10	Madaniy makondagi ramz.	4
11.	Lingvokulturologiyyada lakuna muammosi.	2
12-13	Frazeologik birliklarning lingvomadaniy va qiyosiy tadqiqi.	2
14	Insonning til va madaniyatdagi o`rni.	2
15	Inson. Til. Madaniyat.	2
	Jami soat:	30

(Testlar ma’ruza matnlari asosida shakllantirilgan)

1-variant
1. Nechanchi asr jahon tilshunosligi tarixida kognitiv tilshunoslik endi shakllangan va mustaqil antroposentrik yo‘nalishlardan biriga aylangan davr bo‘ldi?
A) XX asr B) XIX asr C) XIX asr o‘rtalari D) XXI asr
2. Til (lison) hodisalarini yirik ko‘lamda tadbiq etuvchi mazkur soha nechanchi asrda yanada jadal sur’atlar bilan rivojlanib, fan oldiga yangi-yangi muammolarni ko‘ndalang qo‘ydi?
A) XX asr B) XIX asr C) XIX asr o‘rtalari D) XXI asr
3. Kim “Mustaqillik davrida o‘zbek tilshunosligi taraqqiyoti” (Tanlangan asarlar. 3 jildlik. – Toshkent, 2012. 3-jild. – B.38) asarida tilshunoslikda tub burilish yasaganini ta’kidlaydi?
A) N.Mahmudov B) A.Nurmonov C) Sh.Safarov D) A.Hojiyev
4. Tilshunoslikda qaysi paradigmaning shakllanishi til egasi – so‘zlovchi shaxs omilini tadqiq etish bilan bog‘liq?
A) sistem B) struktur C) antroposentrik D) an’anaviy
5. Qachondan matnni lingvokulturologik, pragmatik, sotsiolingvistik, kognitiv va psixolingvistik yamoyillar asosida tadqiq etish an’anasi kuchaydi?
A) XXI asr boshlaridan B) XIX asrdan C) XX asr oxiridan D) XX asr boshidan
6. Jahon tilshunosligida til tizimini shaxs bilan bog‘liq tarzda o‘rganish asosan qaysi sohaga oid tadqiqotlarda namoyon bo‘ladi?
A) lingvistik semantika va kognitiv tilshunoslikka
B) psixolingvistika va pragmatik tilshunoslikka
C) lingvokulturologiyaga D) barchasiga
7. Qaysi tilshunoslarning tilshunoslarning ishlarida til tizimi shaxs omili bilan bog‘liqlikda, birgalikda tadqiq etilgan?
A) V. fon Gumbolt, L.Vaysberger, E.Sepir, B.L.Uorf, A.A.Potebnya, J.Lakoff
B) M.Jonson, Van Diyk T.A., U.Cheyf, N.Xomskiy, E.Rosh, Y.Stepanov
C) A.Liontev, N.Jinkin, E.S.Kubryakova, V.Demyankov, V.Maslova, N.Karaulov
D) ko‘rsatilganlarning barchasining
8. Kim antroposentrik paradigmaning shakllanishi haqida: “Tilning ana shunday obyektiv xususiyatiga muvofiq ravishda antroposentrik paradigmada inson asosiy o‘ringa chiqariladi, til esa inson shaxsini tarkib toptiruvchi bosh unsuri hisobla-nadi. Mutxassislar taniqli rus adibi S.Dovlatovning “inson shaxsiyatining 90 foizini til tashkil etadi” degan hikmatomuz gapini tilga oladilar. V.A.Maslova ta’kidlaganiday, inson aqlini, insonning o‘ziday, tildan va nutq yaratish hamda nutqni idrok qilish qobiliyatidan tashqarida tasavvur etib bo‘lmaydi” deya o‘z fikrlarini bayon qiladi?
A) N.Mahmudov B) A.Nurmonov C) Sh.Safarov D) N.Xomskiy
9. Kognitiv tilshunoslik haqidagi noto‘g‘ri izohni belgilang.
A) Kognitiv tilshunoslik sohalararo fanlar, yo‘nalishlar sirasiga kiradi.
B) Kognitiv tilshunoslik xuddi shunday sohalararo muloqotning mahsulidir.
C) Sohalararo muloqotning tez, osongina, ixtiloflarsiz kechishi tabiiy.
D) barcha izohlar to‘g‘ri
10. Aynan XXI asrga kelib, tilshunoslik fanining turgunlashgan yoki an’anaviy uslub va xulosalari keskin taraqqiy etayotgan intellektual axborot texnologiyalari amaliyotida yuzaga kelayotgan savollarga javob bera olmasligi ma’lum bo‘ldi, degan kim?
A) N.Mahmudov B) A.Nurmonov C) Sh.Safarov D) N.Xomskiy
11. Til tizimini va nutqiy faoliyat mahsuli bo‘lgan matn qurilishini shu paytgacha fizologik nuqtai nazardan tahlil qilib kelayotgan bu tilshunoslik doirasi endilikda idrok etish, bilish, tushunish, tahlil kilish faoliyatlariga oid tushuncha va kategoriyalar bilan kengaydi. Natijada, …?
A) tilshunoslikning mantiq bilan hamkorligi kuchaydi
B) tilshunoslikning psixologiya bilan hamkorligi kuchaydi
C) tilshunoslikning bilish nazariyasi bilan hamkorligi kuchaydi D) A, B va C
12. Sistem-struktur tilshunoslik, psixolingvistika, sotsiolingvistika, matn tilshunosligida asosiy e’tibor nimaning tuzilishi va tarkibini, ma’lum hollarda ma’no xususiyatlarini o‘rganishga qaratilgan?
A) kognitiv birliklar B) so‘z, so‘z birikmasi, gap va matn
C) mikromatn va makromatn D) tovush, fonema, allafon, morfema
13. «Agarda obyektning alohida xususiyatini tasvirlash va o‘rganish lozim bo‘lsa, bunga yakka bir fan sohasining imkoniyati yetarlidir. Obyektning o‘zgarishi, boshqa ko‘rinish olishi haqida gap ketganda esa, majmuaviy (kompleks) yondashuv zarur bo‘ladi, chunki obyektning boshqa tomonlari (xususiyatlarini)ni ham o‘rganish ehtiyoji tug‘iladi» degan faylasuf?
A) Boduen de Kurtene B) A.N.Kochergin C) J.Kats D) Aflotun
14. „Til tizimi va lisoniy faoliyatni har tomonlama tadqiq qilish, ularga xos hodisalarning belgi-xususiyatlarini batafsil yoritish uchun tilshunoslikning turli sohalarini biriktiradigan, ularning barchasi uchun bir xilda tayanch nuqtasi xizmatini o‘taydigan umumlashgan tahlil tizimini topish lozim”ligini ilk bor ta’kidlangan kim edi?
A) Boduen de Kurtene B) A.N.Kochergin C) J.Kats D) Aflotun
15. Muammo dolzarb, ammo umumlashgan tahlil tizimini ta’minlovchi «tayanch» g‘oyani topish fan rivoji uchun muhim. Keyingi yillarda, tilshunoslar bunday «tayanch»ni qaysi fandan topganday bo‘lishmoqda?
A) sotsiolingvistika B) kognitologiya C) psixologiya D) leksikologiya
16. Kognitiv tilshunoslikning eng asosiy birliklari to‘g‘ri sanalgan qatorni belgilang.
A) til egasi, lisoniy ong, tafakkur, universal predmet kodi (UPK), lisoniy xotira
B) mentallik, konsept, propozitsiya, ssenariy, skript, oddiy skript, makroskript
C) freym, geshtalt, prototip, kategoriya, subfreym, obraz, sxema, simvol
D) barchasi
17. “Til egasi” tushunchasi hozirgi vaqtda tilshunoslikda asosan qanday ma’noda qo‘llanmoqda?
A) muayyan tilda nutqiy faoliyatni amalga oshiruvchi, ya’ni nutq tuzish va uni idrok etish qobiliyatiga ega bo‘lgan shaxs;
B) tildan muloqot vositasi sifatida foydalanuvchi shaxs – kommunikant;
C) o‘z millatining milliy-madaniy, ma’naviy qadriyatlarini aks ettiruvchi lug‘at tarkibini egallagan, uni namoyon etuvchi shaxs, muayyan til vakili. D) A, B va C
18. Sh.Safarov so‘zlari bilan aytganda, “Nima inson mavjudligini, uning ijtimoiy-madaniy tajriba-faoliyatini ta’minlovchi hodisadir. Demak, nima tadqiqi bilan shug‘ullanayotgan kimsa beixtiyor o‘zini bilish bilan mashg‘uldir, zero, bunday faoliyat hodisasining mohiyati – uning ijrochisi – shaxs va ushbu shaxsning ijtimoiy, shaxslararo munosabatga kirishishi bilan belgilanadi”?
A) nutq B) lison C) kognitivlik D) ong
19. “Inson alohida gaplar vositasida emas, matn vositasida so‘zlaydi”, degan kim edi?
A) N.I.Jinkin B) Kochergin C) J.Kats D) A.V.Kravchenko
20. Matnning linvokognitiv tomonlari, uning nazariy masalalari kimning “Kognitiv tilshunoslik” kitobida yoritilib berilgan?
A) N.Mahmudov B) A.Nurmonov C) Sh.Safarov D) S.Boymirzayeva 21. Matnning kognitiv-diskursiv faoliyat ekani haqidagi fikrlar kimning doktorlik dissertatsiyasida yoritib berilgan?
A) N.Mahmudov B) A.Nurmonov C) Sh.Safarov D) S.Boymirzayeva
22. “… kognitiv tilshunoslik o‘z oldiga til vositasida bilimlarni saqlash, ifodalash va uzatish mexanizmlarini tadqiq etishni asosiy vazifa qilib qo‘yadi”. Ushbu fikr muallifini belgilang.
A) N.I.Jinkin B) A.N.Kochergin C) J.Kats D) A.V.Kravchenko
23. Lison haqidagi to‘g‘ri fikrlarni jamlang.
1) lisonning inson hayotidagi o‘rni beqiyos; 2) lisonsiz ham insonlar bir-birini tushunish, voqelikni, tirik dunyoni o‘zlashtirish, o‘zaro fikrlashish qobiliyatiga ega; 3) lisonsiz insonlar bir-birini tushunish, voqelikni, tirik dunyoni o‘zlashtirish, o‘zaro fikrlashish qobiliyatiga ega bo‘lmas edi; 4) lison bo‘lmaganda axborot jamlanmas, bir kishidan boshqasiga uzatilmas va bir avloddan ikkinchisiga yetmas edi; 5) lison individual xarakteri bilan nutqdan farqlanadi; 6) inson dunyoga kelar ekan, Ollohning bebaho, mo‘jizakor va betakror in’omi – til uning xizmatida bo‘ladi; 7) lison o‘ta takomillashgan, murakkab, ko‘p qirrali, ko‘p vazifali, bir paytning o‘zida ijtimoiy va individual, yaratilgan va yaratuvchanlik kuchiga ega bo‘lgan, turg‘un va harakatdagi, tizimli va notizimiy xususiyatli hodisadir.
A) 1, 2, 3, 4, 5, 7 B) 1, 3, 4, 6, 7 C) 1, 3, 4, 5, 6 D) 1, 3, 5, 6, 7
24. AQSh hukumati huzuridagi yadro mahsulotlari nazorati bilan shug‘ullanuvchi komissiya (Nuclear Regulatory Comission) tilshunos Tomas Sebeokka qanday muammoning yechimini topish topshirig‘ini bergan edi?
A) kelajak avlodlarni yoki Yerga tashrif buyurgan planetamiz mehmonlarini radioaktivlik xavfidan qanday ogoh etish
B) kelajak avlodlarni yoki Yerga tashrif buyurgan planetamiz mehmonlarini AQShdek davlat borligidan ogohlantirish
C) kelajak avlodlarni yoki Yerga tashrif buyurgan planetamiz mehmonlarini yadro mahsulotlari va ulfrning nazoratidan ogoh etish
D) kelajak avlodlarni yoki Yerga tashrif buyurgan planetamiz mehmonlarini yadrodan ham qudratli AQSh tili – ingliz tili mavjudligidan ogoh etish
25. Tilshunoslikda tilga inson omili nuqtayi nazaridan yondashish nima deyiladi?
A) Assotsiatsiya B) Antropotsentrizm
C) Lingvokonseptshunoslik D) Semiotika
26. Tafakkur jarayonida psixika elementlari o‘rtasida sodir bo‘luvchi aloqa qanday atama bilan yuritiladi?
A) Assotsiatsiya B) Antropotsentrizm
C) Lingvokonseptshunoslik D) Semiotika
27. Lingvokulturologiya va kognitiv tilshunoslikdagi qarashlar asosida madaniy konseptlarni o‘rganuvchi soha tilshunoslikda qanday nomlanadi?
A) Assotsiatsiya B) Antropotsentrizm
C) Lingvokonseptshunoslik D) Semiotika
28. Tilshunoslikda tabiiy va sun’iy tillarni belgilar tizimi sifatida o‘rganuvchi soha qanday yuritiladi?
A) Assotsiatsiya B) Antropotsentrizm
C) Lingvokonseptshunoslik D) Semiotika

(Testlar ma’ruza matnlari asosida shakllantirilgan)

2-variant
1. XX asr boshlarida nazariy tilshunoslikda tamoman yangi yo‘nalishlar, o‘zga ko‘rinishdagi nazariyalar paydo bo‘ldi va shakllana boshlashiga asosiy sabab?
A) axborot texnologiyalarining rivoji
B) mustaqillikka erishganimiz
C) insonning ”sun’iy intelekt” tizimiga oid vositalar bilan muloqoti
D) A va C
2. Til tizimini va nutqiy faoliyat mahsuli bo‘lgan matn qurilishini shu paytgacha filologik nuqtai nazardan tahlil qilib kelayotgan bu tilshunoslik doirasi endilikda qanday faoliyatlarga oid tushuncha va kategoriyalar bilan kengaydi?
A) idrok etish faoliyati B) bilish va tushinish faoliyati
C) kognitiv faoliyat D) tahlil qilish faoliyati
3. Kognitiv fan sohalarini belgilang.
A) mantiq, psixologiya, bilish nazariyasi
B) matematika, fizika, mantiq
C) adabiyot, tilshunoslik, falsafa
D) sotsiologiya, pedogogika, ehtimollar nazariyasi
4. Inson tafakkur faoliyati muammolari bilan shug‘ullanuvchi fan tarmog‘ini belgilang.
A) sotsiolingvistika B) kognitologiya C) psixologiya D) A va B
5. Sistem-struktur tilshunoslik, psixolingvistika, sotsiolingvistika, matn tilshunosligida asosiy e’tibor nimaning tuzilishi va tarkibini, ma’lum hollarda ma’no xususiyatlarini o‘rganishga qaratilgan?
A) kognitiv birliklar B) so‘z, so‘z birikmasi, gap va matn
C) mikromatn va makromatn D) tovush, fonema, allafon, morfema
6. «Agarda obyektning alohida xususiyatini tasvirlash va o‘rganish lozim bo‘lsa, bunga yakka bir fan sohasining imkoniyati yetarlidir. Obyektning o‘zgarishi, boshqa ko‘rinish olishi haqida gap ketganda esa, majmuaviy (kompleks) yondashuv zarur bo‘ladi, chunki obyektning boshqa tomonlari (xususiyatlarini)ni ham o‘rganish ehtiyoji tug‘iladi» degan faylasuf?
A) Boduen de Kurtene B) Kochergin C) J.Kats D) Aflotun
7. „Til tizimi va lisoniy faoliyatni har tomonlama tadqiq qilish, ularga xos hodisalarning belgi-xususiyatlarini batafsil yoritish uchun tilshunoslikning turli sohalarini biriktiradigan, ularning barchasi uchun bir xilda tayanch nuqtasi xizmatini o‘taydigan umumlashgan tahlil tizimini topish lozim”ligini ilk bor ta’kidlangan kim edi?
A) Boduen de Kurtene B) Kochergin C) J.Kats D) Aflotun
8. Muammo dolzarb, ammo umumlashgan tahlil tizimini ta’minlovchi «tayanch» g‘oyani topish fan rivoji uchun muhim. Keyingi yillarda, tilshunoslar bunday «tayanch»ni qaysi fandan topganday bo‘lishmoqda?
A) sotsiolingvistika B) kognitologiya C) psixologiya D) leksikologiya
9. “Cognitive science”ning to‘g’ri izohini belgilang.
A) tasavvur haqidagi fan B) tushunchalar haqidagi fan
C) tafakkur haqidagi fan D) belgilar haqidagi fan
10. Hali XIX asr oxirlaridayoq tilshunoslikning psixologik va sotsiologik ruhda bo‘lishini qayd qilgan qaysi tilshunos «tilda ruhiy va ijtimoiy faktorlar harakatda bo‘lishi sababli, tilshunoslik uchun yordamchi fan sifatida dastlabki o‘rinda psixologiyani va so‘ng insonlarning jamiyatdagi muloqot, munosabatlari haqidagi fan - sotsiologiyani tanlaymiz» deb yozgan edi?
A) F. De Sossyur B) Kochergin C) J.Kats D) Boduen de Kurtene
11. Tilshunoslik, psixologiya, sotsiologiya, madaniyatshunoslik kabi sohalar hamkorligi qanday faoliyat asosida voqelanuvchi hodisa hisoblanadi?
A) idrok etish faoliyati B) bilish va tushinish faoliyati
C) kognitiv faoliyat D) tahlil qilish faoliyati
12. Tilshunoslikdagi qaysi atamasining mazmuni inglizcha «bilimga oid» so‘zi bilan bog‘liq?
A) sotsial B) kognitiv C) aglyutinativ D) freym
13. Nimaning o‘zi insonning maqsadli faoliyati natijasida hosil bo‘lib, u insonlar o‘rtasidagi muloqot jarayonida voqelikka nisbatan bildirilayotgan faol munosabatning ifoda topishi sanaladi?
A) tasavvur B) ijtimoiylik C) tafakkur D) ong, idrok
14. Bilim turlarini belgilang.
A) oddiy, «kundalik» bilim B) madaniy bilim
C) lisoniy bilim D) barchasi
15. Lingvokognitiv tahlil sifatida qaysi bilim turi tanlanishi ham bejiz emas?
A) oddiy, «kundalik» bilim B) madaniy bilim
C) lisoniy bilim D) barchasi
16. Nima inson xotirasida saqlangan (hech bo‘lmasa «iz qoldirgan») tizimlashtirilgan ma’lumotlar to‘plamidir, ammo bu to‘plamning qanday tarkib topishi, undan foydalanish mexanizmini o‘rganish ancha qiyin vazifa?
A) tasavvur B) bilim C) madaniyat D) ong
17. Amerika bexeyvoristlari nimani «qora quti» (ya’ni o‘qilishi mushkul bo‘lgan manba) deb ta’riflashgan, chunki bilim jamlanishini ta’minlovchi vositalarning «ish tartibi»ni bevosita kuzatishning imkoni yo‘q?
A) inson bilimlari dunyosini B) inson tasavvurlari dunyosini
C) inson ixtirolari dunyosini D) inson ijtimoiy faoliyatini
18. Kimlar nutqiy faoliyat ijrosi va uning qabul qilinishini (aniqrog‘i, idrok etilishini) ta’minlovchi miya qismlari hamda ularning o‘zaro munosabati haqidagi ma’lumotlarni to‘plashgan (lekin ushbu neyrofiziologik tizimning o‘zi hanuz sirligicha qolmoqda)?
A) fizolingvistlar va neyrolingvistlar
B) psixolingvistlar va neyrolingvistlar
C) Psixologlar va neyroxirurglar
D) sotsiolingvistlar va kognitivistlar
19. Bilim olish va saqlash, uni amalda qo‘llash va uzatish manbai va nihoyat, uni shakllantiruvchi vosita bo‘lgan til tizimi qanday tahlil obyekti sanaladi?
A) struktur tahlil B) fiziologik tahli C) kognitiv tahlil D) barchasi
20. Generativ tilshunoslik g‘oyalarining faol targ‘ibotchilaridan qaysi biri til hech qanday ontologiyaga ega bo‘lmagan mavhum hodisa ekanligi uchun tilshunoslik fani ham mavhum predmet bilan mashg‘ul bo‘lishini uqtirishga harakat qilgan edi?
A) F. De Sossyur B) Kochergin C) J.Kats D) Boduen de Kurtene
21. Psixolog B. Skinnerning 1957 yilda nashr etilgan Verbal Behavior «Lisoniy harakat» nomli risolasi chop qilinganidan ikki yil o‘tmasdanoq kim unga batafsil taqriz e’lon qilib, bexeyvorizmning qanchalik asossiz ekanligini isbotlashga urindi?
A) N.Xomskiy B) Sh.Safarov C) J.Kats D) Boduen de Kurtene
22. Tashqi dunyoning ongdagi in’ikosi paydo bo‘lishida til asosiy rol o‘ynashiga alohida urg‘u bergan olimlar?
A) Sepir, Hoyjer B) Xokket, Budagov C) Panfilov D) barchasi
23. Lisoniy struktura (qurilma)ning ahamiyatini belgilang.
A) insonning voqelikni idrok etish qobiliyati va tajribasining shakllanishini ta’minlaydi
B) insonning dunyoqarashi, voqelikni anglash qobiliyatini shakllantiradi
C) ijtimoiy ongga ta’sir o‘tkazadi D) A, B va C
24. Qanday tafakkur aniq, konkret muxitda yuzaga keladigan voqelikning umumlashtirilgan obrazi (aksi) sanaladi?
A) aniq tafakkur B) ramziy tafakkur C) amaliy tafakkur
D) lingvokreativ (lisonni shakllantiruvchi tafakkur)
25. Qanday tafakkur xotirada mavjud bo‘lgan butun bir voqelik yoki predmet-hodisalarni alohida bir muhit-sharoitga bog‘liq bo‘lgan holda qayta eslash sanaladi?
A) aniq tafakkur B) ramziy tafakkur C) amaliy tafakkur
D) lingvokreativ (lisonni shakllantiruvchi tafakkur)
26. Qanday tafakkur bevosita maqsadli harakatlar bajarilishi bilan bog‘liq fikr sanaladi?
A) aniq tafakkur B) ramziy tafakkur C) amaliy tafakkur
D) lingvokreativ (lisonni shakllantiruvchi tafakkur)
27. Qanday tafakkurda tafakkur harakatlari bevosita til tizimi zahiralari bilan bog‘liq bo‘ladi?
A) aniq tafakkur B) ramziy tafakkur C) amaliy tafakkur
D) lingvokreativ (lisonni shakllantiruvchi tafakkur)
28. Bu turdagi tafakkurning alohida ajratilishi voqelik haqidagi tushunchaning paydo bo‘lishi nutqiy harakatdan oldingi bosqichga oidligi bilan bog‘liqdir. Gap qanday tafakkur haqida?
A) aniq tafakkur B) ramziy tafakkur C) amaliy tafakkur
D) nolisoniy tushuncha tafakkuri
29. “… qaysi holatda va qanday ko‘rinishda harakatga kelmasin, yagona bir vazifani bajaradi — u voqelik haqidagi axborotni qabul qilish, to‘plash, qayta ishlash va tartibga solish usulidir. Bu usul vositasida hosil bo‘ladigan g‘oya yoki fikr voqelikning ongda aks etish shaklidir”. Gap nima haqida ketyapti?
A) Tafakkur B) Tasavvur C) Ong D) Nutq
30. Kim «Til - nafaqat muloqot quroli, balki fikr va g‘oyani shakllantiruvchi hamda uni ifodalovchi quroldir» deb yozgan edi?
A) N.Xomskiy B) S.D.Kadnelson C) J.Kats D) Boduen de Kurtene
31. Demak, nima ongni harakatlantiruvchi vositalardan biridir, u ongda eng oddiy, birlamchi (elementar) tafakkur kategoriyalari paydo bo‘lishini ta’minlaydi?
A) bilim B) tasavvur C) til D) qiyoslash
32. Qanday tilshunoslik majmuaviy tadqiqot yo‘nalishi (sohasi) bo‘lib, u tishunoslik va psixologiyadan tashqari, sun’iy intellekt nazariyasi, psixolingvistika, neyrolingvistika kabi fan sohalariga oid ilmiy yondashuvlarni ham umumlashtiradi?
A) sotsial B) kognitiv C) struktur D) mental
33. V.Z.Demyankov qaysi sohaning asosiy vazifasini inson tomonidan tilni o‘zlashtirish mexanizmlari hamda bu mexanizmlarning tarkibini «sistemaviy tasvirlash va tushuntirishdan iborat» deb ta’riflagan?
A) psixolingvistika B) sotsiolingvistika
C) kognitiv tilshunoslik D) pragmalingvistika
34. Qaysi mental harakatlar kognitiv strukturalarni (tafakkur faoliyati qismlarini) tashkil qilib, obyekt haqidagi tushunchaning shakllanishini ta’minlaydi?
1) bir obyektni boshqasidan ajratish uchun uning farqlovchi belgilarini topish lozim;
2) farqlovchi belgilarining chog‘ishtirilishi asosida obyektning hissiy ramzi yuzaga keladi;
3) paydo bo‘lgan ramzning xotirada saqlanayotgan boshqa ramzlar bilan o‘xshash tomonlari izlanadi;
4) voqelikni bilishning muhim bosqichi - umumlashtirish harakati amalga oshadi.
A) 1, 2, 3 B) 1, 2, 3, 4 C) 2, 3, 4 D) 3, 1, 2, 4
35. Nima «qandaydir bir sinfga kiruvchi predmetlarni umumlashtirish va ushbu sinfni unga kiruvchi predmetlarning umumiy va farqlovchi belgilari majmuasiga nisbatan ajratuvchi mantiqiy faoliyat natijasida hosil bo‘ladi»?
A) sezgi B) til C) tushuncha D) tasavvur
36. Mantiqiy faoliyat hosilasi bo‘lgan «tushuncha» kognitiv tilshunoslikda qaysi atama bilan qo‘llanadi?
A) konsept B) script C) geshtalt D) freym
37. Voqelikning bir xilda bunday his va tafakkur etilishi, umumlashgan hamda qisman mavhumlashgan obrazning yuzaga kelishi barcha uchun bir xil kod - ramziy belgi hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Bu xilda paydo bo‘ladigan mantiqiy tuzilmani kim «universal predmet kodi - UPK» deb atashni taklif qiladi?
A) N.Xomskiy B) S.D.Kadnelson C) J.Kats D) psixolog N.I.Jinkin
38. 2006-yil Jizzaxda “Sangzor” nashriyotida chop qilingan “Kognitiv tilshunoslik” qo‘llanmasining muallifini belgilang.
A) Sh.Safarov B) M.Hakimov
C) D.Xudoyberganaova D) A.Nurmonov
38. 2013-yil Toshkentda “Fan” nashriyotida chop qilingan “Matnning antroposentrik tadqiqi” monografiyasining muallifini belgilang.
A) Sh.Safarov B) M.Hakimov
C) D.Xudoyberganaova D) A.Nurmonov
39. 2013-yil Toshkentda “Akademnashr”da chop qilingan “O‘zbek pragmalingvistikasi asoslari”ning muallifini belgilang.
A) Sh.Safarov B) M.Hakimov
C) D.Xudoyberganaova D) A.Nurmonov
40. 2004-yil Minskda “Тетра Системс” nashriyotida chop qilingan “Когнитивная лингвистика” qo‘llanmasining muallifi?
A) Sh.Safarov B) M.Hakimov
C) D.Xudoyberganaova D) V.A.Maslova

(Testlar ma’ruza matnlari asosida shakllantirilgan)

3-variant
1. “Konsept” atamasini fanga kiritgan olim nomini belgilang.
A) S.A.Askoldov– Alekseev B) D.S.Lixachev
C) I.R. Galperin D) O.S.Axmanova
2. Qaysi kognitiv atama lotincha “tushuncha” ma’nosini bildiradi?
A) kognitiv B) konsept C) freym D) geshtalt
3. a) kognitiv tilshunoslikda: inson ongining mental va ruhiy imkoniyatlari, uning bilimi va tajribasini aks ettiruvchi axborot tizimi birligi;
b) lingvokulturologiyada: ma’naviy qadriyatlarga yo‘naltirilgan, lisoniy ifodaga ega bo‘lgan va etnomadaniy o‘ziga xoslik bilan ajralib turadigan jamoa ongi birligi.
c) psixolingvistikada: insonning bilish va muloqot faoliyatida yuzaga keladigan, uning ruhiyati qonuniyatlariga bo‘ysunuvchi harakatchan pertseptiv-kognitiv-affektiv tuzilma. Ushbu ta’riflar nimaga berilgan izohlar sanaladi?
A) ssenariy B) konsept C) freym D) geshtalt
4. “Konseptosfera” atamasi kimning termini hisoblanadi?
A) S.A.Askoldov– Alekseev B) D.S.Lixachev
C) I.R. Galperin D) O.S.Axmanova
5. Kategoriyalashtirilgan, qayta ishlangan, standartlashtirilgan konseptlarning xalq ongida aks etgan majmui nima deyiladi?
A) ssenariy B) kategorial C) konseptosfera D) geshtalt
6. Lingvomadaniyat vakillari ongida lingvomadaniy hodisalar, tushunchalar, fenomenlar aktual tuzilmalar, kontseptosferaning yuzaga kelish jarayoni nima deyiladi?
A) ssenariy B) kategorial C) konseptosfera D) kontseptuallashtirish
7. Umumiy mazmuniy unsur vositasida bog’langan, pog’onaviy tuzilishga ega bo‘lgan kontseptlar zanjiri.
A) kontseptual maydon B) kategorial
C) konseptosfera D) kontseptuallashtirish
8. Tilshunoslik fanga nisbatan nima hisoblanadi, matnga nisbatan esa nima sanaladi?
A) makrosistema, mikrosistema B) mikrosistema, makrosistema
C) har ikkalasiga nisbatan mikrosistema
D) har ikkalasiga nisbatan makrosistema
9. Kim o‘z asarlarida matnning muhim xususiyatlaridan biri sifatlarida makon va zamon izchiligini, aniqroq aytganda, kogeziya hodisasini ochib berish uchun alohida bir bob ajratgan?
A) S.A.Askoldov– Alekseev B) D.S.Lixachev
C) I.R. Galperin D) O.S.Axmanova
10. So‘z, gap, abzas, bob va bo‘lim kabilar nimaning tarkibiy qismlari hisoblanadi?
A) tilning B) matnning C) konseptning D) freymning
11. Nima matn sistemasining shakllanishida, sistema qismlarining uzliksizligini ta`minlashda ma`lum omil bo‘lib xizmat qiladi?
A) til-nutq dixotomiyasi B) matnning umumiy va xususiy jihatlari
C) matnning tarkibiy qismlari D) A va B
12. Matnga ta’rif berganda, ikki asosiy belgiga, ya’ni nimalarga alohida e’tibor beriladi?
A) bog‘lanishlilik va yaxlitlikka B) umumiylik va xususiylikka
C) badiiy va ilmiyligiga D) mikro yoki makromatnligiga
13. Kim gap emas, balki bir qator gaplarni birlashtiradigan, nisbatan yirik butunlik – frazadan katta butunlik matn birligi bo‘la olishini aytadi?
A) S.A.Askoldov– Alekseev B) D.S.Lixachev
C) I.R. Galperin D) O.S.Axmanova
14. Frazadan katta butunlik turli tilshunoslar tomonidan qanday nomlanadi?
A) “сверхфразовое единство”, “murakkab sintaktik butunlik” – “сложное синтаксическое целое”
B) “matn komponenti” – “компонент текста”, “prozaik strofa” – “прозаическая строфа”
C) “sintaktik kompleks” – “синтаксический комплекс”, “monologik jumla” – “монологическое высказывание”, “kommunikativ blok” – “коммуникативный блок” D) barchasi
15. Matnning tarkibiy qismlaridan bo’lgan frazadan katta butunlikni kim “сверхфразовое единство” deb nomlagan?
A) O.S.Axmanova B) A.M.Peshkovskiy, N.S.Paspelov
C) I.A.Figurovskiy D) G.Y.Solganik
16. Matnning tarkibiy qismlaridan bo’lgan frazadan katta butunlikni kim “murakkab sintaktik butunlik” – “сложное синтаксическое целое” deb nomlagan?
A) O.S.Axmanova B) A.M.Peshkovskiy, N.S.Paspelov
C) I.A.Figurovskiy D) G.Y.Solganik
17. Matnning tarkibiy qismlaridan bo’lgan frazadan katta butunlikni kim “matn komponenti” – “компонент текста” deb nomlagan?
A) O.S.Axmanova B) A.M.Peshkovskiy, N.S.Paspelov
C) I.A.Figurovskiy D) G.Y.Solganik
18. Matnning tarkibiy qismlaridan bo’lgan frazadan katta butunlikni kim “prozaik strofa” – “прозаическая строфа” deb nomlagan?
A) O.S.Axmanova B) A.M.Peshkovskiy, N.S.Paspelov
C) I.A.Figurovskiy D) G.Y.Solganik
19. Matnning tarkibiy qismlaridan bo’lgan frazadan katta butunlikni kim “sintaktik kompleks” – “синтаксический комплекс” deb nomlagan?
A) O.S.Axmanova B) A.M.Peshkovskiy, N.S.Paspelov
C) I.A.Figurovskiy D) A.I.Ovsyannikova
20. O‘zbek tilshunosligida frazadan katta butunlik tushunchani ifodalash uchun A.Mamajonov qanday terminlar qo‘llagan?
A) “yirik sintaktik birlik” B) “superfrazali sintaktik birlik”
C) “supersintaktik butunliklar” D) A va B
21. O‘zbek tilshunosligida frazadan katta butunlik tushunchani ifodalash uchun I.Rasulov va H.Rustamovlar qanday terminlar qo‘llagan?
A) “yirik sintaktik birlik” B) “superfrazali sintaktik birlik”
C) “supersintaktik butunliklar” D) “murakkab sintaktik butunlik”
22. O‘zbek tilshunosligida frazadan katta butunlik tushunchani ifodalash uchun M.Abdupattoyev qanday termin qo‘llagan?
A) “yirik sintaktik birlik” B) “superfrazali sintaktik birlik”
C) “supersintaktik butunliklar” D) “murakkab sintaktik butunlik”
23. Kim nomzodlik dissertatsiyasida o‘zbek tilidagi matnda supersintaktik butunliklarning mohiyati, sintagmatik va semantik-uslubiy xususiyatlarini ilmiy asosli ravishda ko‘rsatib bergan; tadqiqotchi supersintaktik butunliklarning matn tarkibidagi chegaralarini belgilash, ularni ajratish prinsiplarini (semantik, grammatik va kompozotsion-stilistik) ishlab chiqqan; shu asosda matndagi bir kichik mavzuning tugallanib, yangi bir mavzuga o‘tilishi supersintaktik butunlikni tashkil etuvchi nisbiy mustaqil gaplar orasida mustahkam semantik-grammatik aloqa mavjudligini, ayni shu aloqa supersintaktik butunlikning semantik-struktural yaxlitligini ta’minlashini juda to‘g‘ri ta’kidlagan?
A) A.Mamajonov B) M.Abdupattoyev C) I.Rasulov D) H.Rustamov
24. Kim supersintaktik butunlik va abzasni solishtirar ekan, supersintaktik butunlikning sintaktik mohiyatga ega hodisaligini, abzas esa kompozitsion sath birligi ekanligini ta’kidlaydi?
A) O.S.Axmanova B) O.I.Moskalskaya
C) I.A.Figurovskiy D) A.I.Ovsyannikova
25. Abzas haqidagi to’g’ri hukmlarni belgilang.

1. 
   abzas – sintaktik birlik;
   
2. 
   abzas – morfologik birlik;
   
3. 
   abzas – sintaktik birlik, ayni paytda kompozitsion-stilistik birlik;
   
4. 
   abzas – matndagi yagona birlik;
   
5. 
   abzas – kompozitsion-grafik usul.
   

A) 1, 2, 4, 5 B) 2, 3, 5 C) 1, 3, 5 D) 1, 3, 4, 5
26. Matnni bo‘laklarga ajratish – ko‘p aspektli murakkab jarayon, bu jarayon, umuman, ikki tomonlama xarakterga ega, ya’ni, birinchidan, u matnning funksional yo‘nalishi – matnning pragmatik maqsadi bilan bog‘liq bo‘lgan obyektiv jarayon. Matnni bo‘laklarga ana shunday, ya’ni matnning pragmatik maqsadi tarzidagi o‘ziga xos dixotomiya mavjud bo‘ladi. Ushbu fikrlar muallifi?
A) N.A.Levkovskaya B) Y.A.Referovskaya
C) V.G.Admoni D) M.Yo‘ldoshev
27. “Abzas muallifning individual manerasiga muvofiq tarzda mavzuning mazmuniy rivojiga, supersintaktik birlik esa fikr ifodasining struktural shakllanishiga qaratilgan”. Ushbu fikrlar muallifi?
A) N.A.Levkovskaya B) Y.A.Referovskaya
C) V.G.Admoni D) M.Yo‘ldoshev
28. Qaysi tadqiqotchi abzasning, eng avvalo, grafik butunlik ekanligini ta’kidlagan?
A) N.A.Levkovskaya B) Y.A.Referovskaya
C) V.G.Admoni D) M.Yo‘ldoshev
29. Kimlar abzasni matnda birlik emas, balki muayyan fikrni ta’kidlash, emotsionallikni kuchaytirish, muhim jihatni ajratib ko‘rsatish usuli ekanligini ta’kidlagan?
A) I.R.Galperin B) R.V.Arnold C) M.Yo‘ldoshev D) A va B
30. “Badiiy matn lingvopoyetikasi” nomli asar muallifi?
A) I.R.Galperin B) R.V.Arnold C) M.Yo‘ldoshev D) A va B
31. “Badiiy matn lingvopoyetikasi” nomli asarda matnning tarkibiy qismlari sifatida nimalar olingan?
A) gap B) supersintaktik birlik C) A va B D) abzas
32. Tarkibida to‘g’ridan-to‘g’ri yoki assotsiativ tarzda anglashiluvchi o‘zga matn yoki uning unsurlari mavjud bo‘lgan matn nima deyiladi?
A) Intertekstual matn B) Intermatn C) Vertikal kontekst D) A va B
33. 2008-yil Toshkentda: O’zbekiston Milliy ensiklopediyasi davlat ilmiy yashriyotida chop qilingan “Pragmalingvistika” qo’llanmasining muallifini belgilang.
A) Sh.Safarov B) M.Hakimov
C) D.Xudoyberganaova D) A.Nurmonov
34. 1996-yil Moskvada (MГУ) nashr qilingan “Краткий словарь когнитивных терминов” kim redaktorligida bosilgan?
A) Маslova V.А. B) Kubryakova E.S. C) Аҳмедова А. D) Galperin I.R.
35. Kognitologiyaning tug’ilish sanasini belgilang.
A) 1956-yil 11-sentabri B) 1957-yil 11-sentabri
C) 1965-yil 11-noyabri D) 1991-yil 1-sentabri
36. Massachuset texnologiya institutida o’tkazilayotgan simpoziumdagi “7 + 2 sehrli soni” nomli ma’ruza muallifi?
A) tilshunos Noim Xomskiy B) psixolog Jorj Miller
C) sun’iy intellekt mutaxassisi Alen N’yuzli D) iqtisodchi Herbert Saymon
37. Massachuset texnologiya institutida o’tkazilayotgan simpoziumdagi «Tilning uch modeli» nomli ma’ruza muallifi?
A) tilshunos Noim Xomskiy B) psixolog Jorj Miller
C) sun’iy intellekt mutaxassisi Alen N’yuzli D) iqtisodchi Herbert Saymon
38. Massachuset texnologiya institutida o’tkazilayotgan simpoziumdagi “Logik nazariyotchi” nomli ma’ruza muallifi?
A) tilshunos Noim Xomskiy B) psixolog Jorj Miller
C) Alen N’yuzli va Herbert Saymonlar D) L.V.Adonina
39. Qaysi tushunchasi ham kognitiv tilshunoslikda markaziy o‘rinda turuvchi tushuncha bo‘lib, u ilmiy adabiyotlarda axborotni idrok etish, kodlashtirish va yaratish kabi jarayonlar tizimi sifatida izohlanadi?
A) freym B) konsept C) geshtalt D) kognitsiya
40. Qaysi termin tilshunoslikda o‘tgan asrning 80-yillarigacha tushuncha so‘ziga sinonim sifatida ishlatilgan bo‘lsa, uning hozirgi vaqtdagi izohi tushuncha terminiga nisbatan kengroq ma’no kasb etganini ko‘rish mumkin?
A) freym B) konsept C) geshtalt D) kognitsiya
41. Kim konsept bu – tushuncha ekanligi, bu tushuncha ortida esa ijtimoiy yoki subyektiv tarzda anglanuvchi, inson hayotining muhim moddiy, aqliy, ruhiy tomonini aks ettiruvchi, o‘z tarixiy ildizlariga ega bo‘lgan, xalqning umumiy tajribasini aks ettiradigan mazmun turishini qayd etadi?
A) N.Mahmudov B) L.V.Adonina C) N.Y.Shvedova D) Sh.Safarov
42. “Lingvokulturologik tadqiqotlarda aynan konseptning ifodalanishi muammolariga juda katta e’tibor qaratilmoqda, internet materiallari bilan tanishganda, masalan, Rossiyadagi tilshunosliklarda bu yo‘nalish nihoyatda keng tarqalganini ko‘rish mumkin, bu boradagi ishlarni sanab, sanog‘iga yetish ham mushkul. Hatto so‘nggi yillarda yoqlangan nomzodlik dissertatsiyalarining juda katta qismi aynan u yoki bu tilda konseptning lingvokulturologik tadqiqiga bag‘ishlangan”. Ushbu fikrlar muallifini belgilang.
A) N.Mahmudov B) L.V.Adonina C) N.Y.Shvedova D) Sh.Safarov
43. Qaysi rus tilshunosi konsept terminiga bag‘ishlangan maqolasida bu terminning taniqli tilshunoslar tomonidan qayd etilgan 12 ta ta’rifini keltiradi?
A) N.Maslova B) L.V.Adonina C) N.Y.Shvedova D) U.Sepir
44. Konsept termini standartlashishiga ko’ra qanday turlarga bo’linadi?
A) leksik-frazeologik, grammatik, sintaktik va matniy konseptlar
B) ilmiy, badiiy, maishiy konseptlar
C) universal, etnik, guruhga oid va shaxsiy konseptlar D) A, B va C
45. Konsept termini qo‘llanishiga ko‘ra qanday turlarga bo’linadi?
A) leksik-frazeologik, grammatik, sintaktik va matniy konseptlar
B) ilmiy, badiiy, maishiy konseptlar
C) universal, etnik, guruhga oid va shaxsiy konseptlar D) A, B va C
46. Konsept termini ifodalanishiga ko‘ra qanday turlarga bo’linadi?
A) leksik-frazeologik, grammatik, sintaktik va matniy konseptlar
B) ilmiy, badiiy, maishiy konseptlar
C) universal, etnik, guruhga oid va shaxsiy konseptlar D) A, B va C
47. Konsept termini borasidagi fikrlar qaysi o‘zbek tilshunoslari tomonidan batafsil izohlangan?
A) N.Mahmudov B) Sh.Safarov C) A.E.Mamatov D) barchasi
48. Qaysi kognitiv birlik mental tuzilma. Lekin u ko‘p qirrali va ko‘p qatlamli tuzilmadir. Shuningdek, u bir vaqtning o‘zida psixologik, kognitiv-semantik va lingvokul-turologik jihatlarni namoyon etadi?
A) freym B) konsept C) geshtalt D) kognitsiya
49. Konsept haqidagi noto’g’ri izohni belgilang.
A) konseptning subyektiv, ijtimoiy, lingvomadaniy, badiiy konseptlar sifatida tiplarga ajratilganligini yagona mohiyatga turli jihatlardan yondashuv sifatida baholanadi;
B) mental tuzilma - konseptning lisoniy belgiga o‘tish jarayoni qanday kechishi masalasi bahsli mavzudir;
C) konsept shakllanishining boshlang’ich nuqtasi voqelik bo’lagi (predmet) haqidagi tasavvur - obrazning yuzaga kelishidir;
D) subyekt obrazning oddiy shaklini ko’radi yoki uning mazmunini idrok qiladi, u mazmunli obrazni idrok etmaydi.
50. Kognitiv tilshunoslik asoschilaridan qaysi biri o‘z tadqiqotlarida metafora faqat til hodisasi bo‘libgina qolmasdan, insonning bilish faoliyatida muhim o‘rin tutuvchi vosita ekanligini chuqur asoslab bergan?
A) N.Maslova B) L.V.Adonina C) J.Lakoff D) U.Sepir
51. Kognitologiya fani nuqtai nazaridan nima insonning o‘z bilimlarini namoyon qilishi va konseptuallashtirishi usullaridan biri hisoblanib, uning mohiyati bir obyektni boshqa bir obyekt vositasida tushunish va tushuntirishdan iboratdir?
A) kognitiv metafora B) konsept C) geshtalt D) kognitsiya
52. Qanday talqin matn yaratilishiga “muallif – matn – matndan tashqaridagi voqelik” tamoyili asosida yondashib, unga bir vaqtning o‘zida bir necha nuqtai nazar bilan qarash fikrini ilgari suradi?
A) struktur talqin B) kognitiv talqin C) psixologik talqin D) sistem talqin
53. Odatda, matn yaratilishi jarayonida ikkita bosqich belgilanadi. Bular qaysilar?
A) kontseptual mazmunni tartibga solish va tabiiy tilga transformatsiya qilish
B) matn tuzishni rejalashtirish va matn generatsiyasi
C) nazariya va amaliyot jarayoni D) A va B

(Testlar ma’ruza matnlari asosida shakllantirilgan)

4-variant
1. “Konsept” atamasini fanga kiritgan olim nomini belgilang.
A) S.A.Askoldov– Alekseev B) D.S.Lixachev
C) I.R. Galperin D) O.S.Axmanova
2. Qaysi kognitiv atama lotincha “tushuncha” ma’nosini bildiradi?
A) kognitiv B) konsept C) freym D) geshtalt
3. a) kognitiv tilshunoslikda: inson ongining mental va ruhiy imkoniyatlari, uning bilimi va tajribasini aks ettiruvchi axborot tizimi birligi;
b) lingvokulturologiyada: ma’naviy qadriyatlarga yo‘naltirilgan, lisoniy ifodaga ega bo‘lgan va etnomadaniy o‘ziga xoslik bilan ajralib turadigan jamoa ongi birligi.
c) psixolingvistikada: insonning bilish va muloqot faoliyatida yuzaga keladigan, uning ruhiyati qonuniyatlariga bo‘ysunuvchi harakatchan pertseptiv-kognitiv-affektiv tuzilma. Ushbu ta’riflar nimaga berilgan izohlar sanaladi?
A) ssenariy B) konsept C) freym D) geshtalt
4. “Konseptosfera” atamasi kimning termini hisoblanadi?
A) S.A.Askoldov– Alekseev B) D.S.Lixachev
C) I.R. Galperin D) O.S.Axmanova
5. Kategoriyalashtirilgan, qayta ishlangan, standartlashtirilgan konseptlarning xalq ongida aks etgan majmui nima deyiladi?
A) ssenariy B) kategorial C) konseptosfera D) geshtalt
6. Lingvomadaniyat vakillari ongida lingvomadaniy hodisalar, tushunchalar, fenomenlar aktual tuzilmalar, kontseptosferaning yuzaga kelish jarayoni nima deyiladi?
A) ssenariy B) kategorial C) konseptosfera D) kontseptuallashtirish
7. Umumiy mazmuniy unsur vositasida bog’langan, pog’onaviy tuzilishga ega bo‘lgan kontseptlar zanjiri.
A) kontseptual maydon B) kategorial
C) konseptosfera D) kontseptuallashtirish
8. Tilshunoslik fanga nisbatan nima hisoblanadi, matnga nisbatan esa nima sanaladi?
A) makrosistema, mikrosistema B) mikrosistema, makrosistema
C) har ikkalasiga nisbatan mikrosistema
D) har ikkalasiga nisbatan makrosistema
9. Kim o‘z asarlarida matnning muhim xususiyatlaridan biri sifatlarida makon va zamon izchiligini, aniqroq aytganda, kogeziya hodisasini ochib berish uchun alohida bir bob ajratgan?
A) S.A.Askoldov– Alekseev B) D.S.Lixachev
C) I.R. Galperin D) O.S.Axmanova
10. So‘z, gap, abzas, bob va bo‘lim kabilar nimaning tarkibiy qismlari hisoblanadi?
A) tilning B) matnning C) konseptning D) freymning
11. Nima matn sistemasining shakllanishida, sistema qismlarining uzliksizligini ta`minlashda ma`lum omil bo‘lib xizmat qiladi?
A) til-nutq dixotomiyasi B) matnning umumiy va xususiy jihatlari
C) matnning tarkibiy qismlari D) A va B
12. Matnga ta’rif berganda, ikki asosiy belgiga, ya’ni nimalarga alohida e’tibor beriladi?
A) bog‘lanishlilik va yaxlitlikka B) umumiylik va xususiylikka
C) badiiy va ilmiyligiga D) mikro yoki makromatnligiga
13. Kim gap emas, balki bir qator gaplarni birlashtiradigan, nisbatan yirik butunlik – frazadan katta butunlik matn birligi bo‘la olishini aytadi?
A) S.A.Askoldov– Alekseev B) D.S.Lixachev
C) I.R. Galperin D) O.S.Axmanova
14. Frazadan katta butunlik turli tilshunoslar tomonidan qanday nomlanadi?
A) “сверхфразовое единство”, “murakkab sintaktik butunlik” – “сложное синтаксическое целое”
B) “matn komponenti” – “компонент текста”, “prozaik strofa” – “прозаическая строфа”
C) “sintaktik kompleks” – “синтаксический комплекс”, “monologik jumla” – “монологическое высказывание”, “kommunikativ blok” – “коммуникативный блок” D) barchasi
15. Matnning tarkibiy qismlaridan bo’lgan frazadan katta butunlikni kim “сверхфразовое единство” deb nomlagan?
A) O.S.Axmanova B) A.M.Peshkovskiy, N.S.Paspelov
C) I.A.Figurovskiy D) G.Y.Solganik
16. Matnning tarkibiy qismlaridan bo’lgan frazadan katta butunlikni kim “murakkab sintaktik butunlik” – “сложное синтаксическое целое” deb nomlagan?
A) O.S.Axmanova B) A.M.Peshkovskiy, N.S.Paspelov
C) I.A.Figurovskiy D) G.Y.Solganik
17. Matnning tarkibiy qismlaridan bo’lgan frazadan katta butunlikni kim “matn komponenti” – “компонент текста” deb nomlagan?
A) O.S.Axmanova B) A.M.Peshkovskiy, N.S.Paspelov
C) I.A.Figurovskiy D) G.Y.Solganik
18. Matnning tarkibiy qismlaridan bo’lgan frazadan katta butunlikni kim “prozaik strofa” – “прозаическая строфа” deb nomlagan?
A) O.S.Axmanova B) A.M.Peshkovskiy, N.S.Paspelov
C) I.A.Figurovskiy D) G.Y.Solganik
19. Matnning tarkibiy qismlaridan bo’lgan frazadan katta butunlikni kim “sintaktik kompleks” – “синтаксический комплекс” deb nomlagan?
A) O.S.Axmanova B) A.M.Peshkovskiy, N.S.Paspelov
C) I.A.Figurovskiy D) A.I.Ovsyannikova
20. O‘zbek tilshunosligida frazadan katta butunlik tushunchani ifodalash uchun A.Mamajonov qanday terminlar qo‘llagan?
A) “yirik sintaktik birlik” B) “superfrazali sintaktik birlik”
C) “supersintaktik butunliklar” D) A va B
21. O‘zbek tilshunosligida frazadan katta butunlik tushunchani ifodalash uchun I.Rasulov va H.Rustamovlar qanday terminlar qo‘llagan?
A) “yirik sintaktik birlik” B) “superfrazali sintaktik birlik”
C) “supersintaktik butunliklar” D) “murakkab sintaktik butunlik”
22. O‘zbek tilshunosligida frazadan katta butunlik tushunchani ifodalash uchun M.Abdupattoyev qanday termin qo‘llagan?
A) “yirik sintaktik birlik” B) “superfrazali sintaktik birlik”
C) “supersintaktik butunliklar” D) “murakkab sintaktik butunlik”
23. Kim nomzodlik dissertatsiyasida o‘zbek tilidagi matnda supersintaktik butunliklarning mohiyati, sintagmatik va semantik-uslubiy xususiyatlarini ilmiy asosli ravishda ko‘rsatib bergan; tadqiqotchi supersintaktik butunliklarning matn tarkibidagi chegaralarini belgilash, ularni ajratish prinsiplarini (semantik, grammatik va kompozotsion-stilistik) ishlab chiqqan; shu asosda matndagi bir kichik mavzuning tugallanib, yangi bir mavzuga o‘tilishi supersintaktik butunlikni tashkil etuvchi nisbiy mustaqil gaplar orasida mustahkam semantik-grammatik aloqa mavjudligini, ayni shu aloqa supersintaktik butunlikning semantik-struktural yaxlitligini ta’minlashini juda to‘g‘ri ta’kidlagan?
A) A.Mamajonov B) M.Abdupattoyev C) I.Rasulov D) H.Rustamov
24. Kim supersintaktik butunlik va abzasni solishtirar ekan, supersintaktik butunlikning sintaktik mohiyatga ega hodisaligini, abzas esa kompozitsion sath birligi ekanligini ta’kidlaydi?
A) O.S.Axmanova B) O.I.Moskalskaya
C) I.A.Figurovskiy D) A.I.Ovsyannikova
25. Abzas haqidagi to’g’ri hukmlarni belgilang.

6. 
   abzas – sintaktik birlik;
   
7. 
   abzas – morfologik birlik;
   
8. 
   abzas – sintaktik birlik, ayni paytda kompozitsion-stilistik birlik;
   
9. 
   abzas – matndagi yagona birlik;
   
10. 
    abzas – kompozitsion-grafik usul.
    

A) 1, 2, 4, 5 B) 2, 3, 5 C) 1, 3, 5 D) 1, 3, 4, 5
26. Matnni bo‘laklarga ajratish – ko‘p aspektli murakkab jarayon, bu jarayon, umuman, ikki tomonlama xarakterga ega, ya’ni, birinchidan, u matnning funksional yo‘nalishi – matnning pragmatik maqsadi bilan bog‘liq bo‘lgan obyektiv jarayon. Matnni bo‘laklarga ana shunday, ya’ni matnning pragmatik maqsadi tarzidagi o‘ziga xos dixotomiya mavjud bo‘ladi. Ushbu fikrlar muallifi?
A) N.A.Levkovskaya B) Y.A.Referovskaya
C) V.G.Admoni D) M.Yo‘ldoshev
27. “Abzas muallifning individual manerasiga muvofiq tarzda mavzuning mazmuniy rivojiga, supersintaktik birlik esa fikr ifodasining struktural shakllanishiga qaratilgan”. Ushbu fikrlar muallifi?
A) N.A.Levkovskaya B) Y.A.Referovskaya
C) V.G.Admoni D) M.Yo‘ldoshev
28. Qaysi tadqiqotchi abzasning, eng avvalo, grafik butunlik ekanligini ta’kidlagan?
A) N.A.Levkovskaya B) Y.A.Referovskaya
C) V.G.Admoni D) M.Yo‘ldoshev
29. Kimlar abzasni matnda birlik emas, balki muayyan fikrni ta’kidlash, emotsionallikni kuchaytirish, muhim jihatni ajratib ko‘rsatish usuli ekanligini ta’kidlagan?
A) I.R.Galperin B) R.V.Arnold C) M.Yo‘ldoshev D) A va B
30. “Badiiy matn lingvopoyetikasi” nomli asar muallifi?
A) I.R.Galperin B) R.V.Arnold C) M.Yo‘ldoshev D) A va B
31. “Badiiy matn lingvopoyetikasi” nomli asarda matnning tarkibiy qismlari sifatida nimalar olingan?
A) gap B) supersintaktik birlik C) A va B D) abzas
32. Tarkibida to‘g’ridan-to‘g’ri yoki assotsiativ tarzda anglashiluvchi o‘zga matn yoki uning unsurlari mavjud bo‘lgan matn nima deyiladi?
A) Intertekstual matn B) Intermatn C) Vertikal kontekst D) A va B
33. 2008-yil Toshkentda: O’zbekiston Milliy ensiklopediyasi davlat ilmiy yashriyotida chop qilingan “Pragmalingvistika” qo’llanmasining muallifini belgilang.
A) Sh.Safarov B) M.Hakimov
C) D.Xudoyberganaova D) A.Nurmonov
34. 1996-yil Moskvada (MГУ) nashr qilingan “Краткий словарь когнитивных терминов” kim redaktorligida bosilgan?
A) Маslova V.А. B) Kubryakova E.S. C) Аҳмедова А. D) Galperin I.R.
35. Kognitologiyaning tug’ilish sanasini belgilang.
A) 1956-yil 11-sentabri B) 1957-yil 11-sentabri
C) 1965-yil 11-noyabri D) 1991-yil 1-sentabri
36. Massachuset texnologiya institutida o’tkazilayotgan simpoziumdagi “7 + 2 sehrli soni” nomli ma’ruza muallifi?
A) tilshunos Noim Xomskiy B) psixolog Jorj Miller
C) sun’iy intellekt mutaxassisi Alen N’yuzli D) iqtisodchi Herbert Saymon
37. Massachuset texnologiya institutida o’tkazilayotgan simpoziumdagi «Tilning uch modeli» nomli ma’ruza muallifi?
A) tilshunos Noim Xomskiy B) psixolog Jorj Miller
C) sun’iy intellekt mutaxassisi Alen N’yuzli D) iqtisodchi Herbert Saymon
38. Massachuset texnologiya institutida o’tkazilayotgan simpoziumdagi “Logik nazariyotchi” nomli ma’ruza muallifi?
A) tilshunos Noim Xomskiy B) psixolog Jorj Miller
C) Alen N’yuzli va Herbert Saymonlar D) L.V.Adonina
39. Qaysi tushunchasi ham kognitiv tilshunoslikda markaziy o‘rinda turuvchi tushuncha bo‘lib, u ilmiy adabiyotlarda axborotni idrok etish, kodlashtirish va yaratish kabi jarayonlar tizimi sifatida izohlanadi?
A) freym B) konsept C) geshtalt D) kognitsiya
40. Qaysi termin tilshunoslikda o‘tgan asrning 80-yillarigacha tushuncha so‘ziga sinonim sifatida ishlatilgan bo‘lsa, uning hozirgi vaqtdagi izohi tushuncha terminiga nisbatan kengroq ma’no kasb etganini ko‘rish mumkin?
A) freym B) konsept C) geshtalt D) kognitsiya
41. Kim konsept bu – tushuncha ekanligi, bu tushuncha ortida esa ijtimoiy yoki subyektiv tarzda anglanuvchi, inson hayotining muhim moddiy, aqliy, ruhiy tomonini aks ettiruvchi, o‘z tarixiy ildizlariga ega bo‘lgan, xalqning umumiy tajribasini aks ettiradigan mazmun turishini qayd etadi?
A) N.Mahmudov B) L.V.Adonina C) N.Y.Shvedova D) Sh.Safarov
42. “Lingvokulturologik tadqiqotlarda aynan konseptning ifodalanishi muammolariga juda katta e’tibor qaratilmoqda, internet materiallari bilan tanishganda, masalan, Rossiyadagi tilshunosliklarda bu yo‘nalish nihoyatda keng tarqalganini ko‘rish mumkin, bu boradagi ishlarni sanab, sanog‘iga yetish ham mushkul. Hatto so‘nggi yillarda yoqlangan nomzodlik dissertatsiyalarining juda katta qismi aynan u yoki bu tilda konseptning lingvokulturologik tadqiqiga bag‘ishlangan”. Ushbu fikrlar muallifini belgilang.
A) N.Mahmudov B) L.V.Adonina C) N.Y.Shvedova D) Sh.Safarov
43. Qaysi rus tilshunosi konsept terminiga bag‘ishlangan maqolasida bu terminning taniqli tilshunoslar tomonidan qayd etilgan 12 ta ta’rifini keltiradi?
A) N.Maslova B) L.V.Adonina C) N.Y.Shvedova D) U.Sepir
44. Konsept termini standartlashishiga ko’ra qanday turlarga bo’linadi?
A) leksik-frazeologik, grammatik, sintaktik va matniy konseptlar
B) ilmiy, badiiy, maishiy konseptlar
C) universal, etnik, guruhga oid va shaxsiy konseptlar D) A, B va C
45. Konsept termini qo‘llanishiga ko‘ra qanday turlarga bo’linadi?
A) leksik-frazeologik, grammatik, sintaktik va matniy konseptlar
B) ilmiy, badiiy, maishiy konseptlar
C) universal, etnik, guruhga oid va shaxsiy konseptlar D) A, B va C
46. Konsept termini ifodalanishiga ko‘ra qanday turlarga bo’linadi?
A) leksik-frazeologik, grammatik, sintaktik va matniy konseptlar
B) ilmiy, badiiy, maishiy konseptlar
C) universal, etnik, guruhga oid va shaxsiy konseptlar D) A, B va C
47. Konsept termini borasidagi fikrlar qaysi o‘zbek tilshunoslari tomonidan batafsil izohlangan?
A) N.Mahmudov B) Sh.Safarov C) A.E.Mamatov D) barchasi
48. Qaysi kognitiv birlik mental tuzilma. Lekin u ko‘p qirrali va ko‘p qatlamli tuzilmadir. Shuningdek, u bir vaqtning o‘zida psixologik, kognitiv-semantik va lingvokul-turologik jihatlarni namoyon etadi?
A) freym B) konsept C) geshtalt D) kognitsiya
49. Konsept haqidagi noto’g’ri izohni belgilang.
A) konseptning subyektiv, ijtimoiy, lingvomadaniy, badiiy konseptlar sifatida tiplarga ajratilganligini yagona mohiyatga turli jihatlardan yondashuv sifatida baholanadi;
B) mental tuzilma - konseptning lisoniy belgiga o‘tish jarayoni qanday kechishi masalasi bahsli mavzudir;
C) konsept shakllanishining boshlang’ich nuqtasi voqelik bo’lagi (predmet) haqidagi tasavvur - obrazning yuzaga kelishidir;
D) subyekt obrazning oddiy shaklini ko’radi yoki uning mazmunini idrok qiladi, u mazmunli obrazni idrok etmaydi.
50. Kognitiv tilshunoslik asoschilaridan qaysi biri o‘z tadqiqotlarida metafora faqat til hodisasi bo‘libgina qolmasdan, insonning bilish faoliyatida muhim o‘rin tutuvchi vosita ekanligini chuqur asoslab bergan?
A) N.Maslova B) L.V.Adonina C) J.Lakoff D) U.Sepir
51. Kognitologiya fani nuqtai nazaridan nima insonning o‘z bilimlarini namoyon qilishi va konseptuallashtirishi usullaridan biri hisoblanib, uning mohiyati bir obyektni boshqa bir obyekt vositasida tushunish va tushuntirishdan iboratdir?
A) kognitiv metafora B) konsept C) geshtalt D) kognitsiya
52. Qanday talqin matn yaratilishiga “muallif – matn – matndan tashqaridagi voqelik” tamoyili asosida yondashib, unga bir vaqtning o‘zida bir necha nuqtai nazar bilan qarash fikrini ilgari suradi?
A) struktur talqin B) kognitiv talqin C) psixologik talqin D) sistem talqin
53. Odatda, matn yaratilishi jarayonida ikkita bosqich belgilanadi. Bular qaysilar?
A) kontseptual mazmunni tartibga solish va tabiiy tilga transformatsiya qilish
B) matn tuzishni rejalashtirish va matn generatsiyasi
C) nazariya va amaliyot jarayoni D) A va B

(Testlar ma’ruza matnlari asosida shakllantirilgan)

5-variant
1. Ayni vaqtda insonning sezish a’zolariga ta’sir etmayotgan predmet yoki hodisalar obrazining fikran qayta tiklanishi nima sanaladi?
A) tasavvur B) tafakkur C) idrok D) reduksiya
2. Predmet va hodisalarning umumiy va muhim xususiyatlarini aniqlaydigan, ular o‘rtasidagi qonuniy bog’lanishlarni aks ettiradigan va tilda bevosita voqe bo‘ladigan bilishning ratsional bosqichi nima hisoblanadi?
A) tasavvur B) tafakkur C) idrok D) reduksiya
3. Nima biror bir tipik hodisaga xos o’zaro bog’liq faktlarning ularning uzviyligini aks ettiruvchi namunaviy shakl misolida yoritilishidir?
A) freym B) geshtalt C) ssenariy D) script
4. Qaysi namunaviy struktura ma’lum voqelik bo’lagiga oid harakatlar, holatlar uzviy munosabatlaridan iborat bo’ladi?
A) freym B) geshtalt C) ssenariy D) skript
5. Ssenariy (scenarios) tushunchasini kognitologiyaga oid tadqiqotlar doirasiga birinchilardan bo’lib kimlar kiritishgan?
A) sun’iy intellekt bo’yicha mutaxassislar B) J.Fillmor
C) R.Shenk va R.Abelsonlar D) A va C
6. Har bir ssenariy tarkibida kichik mazmundagi qismlar nima deyiladi?
A) slotlar B) subfreymlar C) abzaslar D) skriptlar
7. Voqea ishtirokchilarining roli, maqsadi kabilar nimalarda o’z aksinn topadi?
A) slotlarda B) subfreymlarda C) abzaslarda D) skriptlarda
8. Voqealarning tafakkurdagi idroki shaklini aks ettiruvchi kognitiv birlik?
A) slotlar B) konsept C) ssenariy D) skript
9. J.Fillmorning qayd etishicha, nimalar kechayottan voqea ssenariysining xotirada aks etgan strukturasi sanaladi?
A) slotlar B) konsept C) semantik rollar D) skript
10. Quyidagilardan qaysilari semantik rollarga kiradi?
1) akter - harakat subyekti; 2) retsipient-harakatni qabul qiluvchi); 3) instrument - vosita - harakat quroli; 4) obyekt - harakat obyekti; 5) sabab; 6) maqsad; 7) makon; 8) zamon.
A) 1, 2, 3, 5, 7, 8 B) 2, 4, 6, 8 C) 1, 3, 5, 7, 8 D) barchasi
11. Kognitiv tilshunoslik yo’nalishining asoschilaridan biri bo’lgan qaysi olim semantik rollar majmuasini role archeclures - rollar namunasi to’plami sifatida qarashni taklif qilgan?
A) Ronald Lankager B) J.Fillmor C) R.Shenk D) R.Abelson
12. ... lisoniy hodisa bo’lishdan ko’ra, ko’prok kognitiv mohiyatdagi vositadir. Bu namunalar bizning voqelik bilan muloqotimiz natijasida hosil
bo’ladigan tajriba asosida yuzaga keladi. … xuddi barcha kognitiv kategoriyalar singari, yaqqol farqlanib turadigan kategoriyalar qatoriga kirmaydilar. Ularni tadrijiy hodisalar qatoriga kiritish ma’qulroq. Har holda namunaviy kognitiv strukturalarning barchasi, katta yoki kichikligidan qat’iy nazar, xotirada jamlangan axborotni maqsadli namoyon qilish vazifasini o’taydilar. Ular tizimida bilish harakatlarining ketma-ketligi, axborotning tizimiy xususiyatlari o’z aksini topadi. Ushbu parchada gap nima haqida?
A) slotlar B) konsept C) semantik rollar D) skript
13. Nima (inglizcha ma’nosi «qulyozma, yozuv») namunaviy kontseptual tuzilmalarning bir turi sifatida qaralib, u inson tafakkurida aks etayotgan borliqdagi voqealarning me’yoriy ketma-ketligi namunasi sanaladi?
A) slotlar B) konsept C) semantik rollar D) skript
14. Nima tarkibiy tuzilishi jihatidan ssenariyga juda yaqin turadi, hatto ayrim hollarda uni to’lig’icha takrorlaydi. Uning tarkibiga kiruvchi voqealarning sabab-oqibat munosabatlari asosida, tizimiy bog’lanishi, ketma-ketligi hamda ushbu voqealarning stereotip takrorlanuvchanlik xususiyati uning asosiy tavsifiy belgisi sifatida qaraladi?
A) slotlar B) konsept C) semantik rollar D) skript
15. Kimlar skript tushunchasini «xotira atamalari» qatoriga kiritadilar, bu holda ushbu tushuncha uzoq muddatli xotirada saqlanayotgan bilim hamda oldindan jamlangan bilim yordamida biror hodisani tushunish, anglashni ta’minlovchi bilish qurolini anglatadi?
A) pedogoglar B) psixologlar C) tilshunoslar D) sotsiologlar
16. Nimalarning katta qismi bolalik davridanoq, ya’ni hayot jarayonida, o’zgalar xatti-harakati, voqelikni kuzatish natijasida tug’iladigan tajriba va kechinmalar zaminida shakllanadi. Insonning bilim darajasi qanchalik yuqori bo’lsa, u shunchalik tez va aniq alohida harakat va taassurotlarni ma’lum mental tuzilmalar, shart-sharoitlar bilan bog’lay oladi. Demak, inson voqelikdagi predmet-hodisalarni idrok etish jarayonida o’z shaxsiy kontseptual tuzilmalarini idrok etilayotgan predmet va munosabatlarga ko’chirishga harakat qiladi?
A) slotlar B) konsept C) skriptlar D) semantik rollar
17. Skriptlar tuzilish va tarkibiy qismlari joylashuv tartibidagi farqlariga nisbatan oddiy va murakkab tarkibli bo’lishi mumkin. Murakkab turdagilarini «makroskriptlar» deb atashadi. Quyidagi qaysi mikroskriptlarni «to’y» makroskriptini shakllantiruvchi sifatida birlashtirish mumkin?
1) «sovchi borishi»; 2) «to’y maslahati»; 3) «to’y tayyorgarligi»; 4) «nikoh o’qilishi»; 5) «to’y dasturxonini tayyorlash»; 6) «mehmonlar kelishi»; 7) «nikoh guvohnomasini topshirish»; 8) «beshik ko’tarish».
A) 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 B) 1, 2, 5, 7, 8 C) 1, 2, 5, 7, 8 D) barchasi
18. Skriptning semantik xususiyatlari haqida gap ketganda, uni Y.Rosh talqinidagi qaysi tushunchasi bilan qiyoslash mumkin?
A) ssenariy B) «prototip» C) “qahramon” D) “slot”
19. Demak, nima bevosita, ma’lum leksik birlik vositasida inson ongida «uyg’otiladigan» semantik axborot to’plamidan hosil bo’ladi?
A) slotlar B) konsept C) semantik rollar D) skript
20. Quyidagi qaysi hukm noto’g’ri?
A) «Skript» va «ssenariy» tushunchalari o’zaro bog’liq va mundarijaviy yaqinlikka ega.
B) «Skript» va «ssenariy» tushunchalarining har ikkalasi ham mental va lisoniy harakatlar hamohangligida yuzaga kelishadi, tayanch lug’aviy birliklar inson ongida turli mavzudagi mental tuzilmalar - ssenariy, skript, sxema, freym kabilarni paydo qilishda xizmat qilishadi.
C) Oraliq bosqichda hosil bo’ladigan konseptual tizim birliklari haqida nisbatan to’liqroq tasavvur hosil qilish uchun freym, propozitsiya va geshtalt hodisalari tasnifiga to’xtalish lozim bo’lmaydi. D) barchasi to’g’ri
21. Til birliklarining axborotni qayta ishlashdagi rolini nutq yaratilishi va idrok etilishi nuqtai nazaridan o‘rganuvchi fanlararo soha. Bunda nutq yaratuvchi va uni idrok etuvchi subyektlarga axborotni qayta ishlovchi tizim sifatida qaraladi. Kognitiv tilshunoslik til va ong munosabatini, olamni kontseptuallashtirish va kategoriyalashtirish, bilish jarayonlarida va tajribalarni umumlashtirishda tilning o‘rni kabi masalalarni tadqiq etadi. Gap qaysi soha haqida?
A) Kognitiv tilshunoslik B) Sotsiolingvistika
C) Psixolingvistika D) Lingvokulturologiya
22. Lakuna terminini kimlar fanga olib kirgan?
A) J.Fillmor va Y.Roshlar B) J.P.Vine va J.Darbelenlar
C) R.Shenk va R.Abelsonlar D) A.Melnikov va U.Sepirlar
23. Qaysi atama fran. – “bo‘shliq; chuqurlik” ma’nosini bildirib, muayyan madaniyatning muloqot jarayonida boshqa madaniyat vakili tomonidan to‘liq yoki qisman anglashilmaydigan o‘ziga xos milliy unsuri sanaladi?
A) prototip B) slotlar C) lakuna D) retsipient
23. Tilshunoslik, madaniyatshunoslik, etnografiya, psixolingvistika sohalari hamkorligida yuzaga kelgan, tilning madaniyat, etnos, milliy mentallik bilan o‘zaro aloqasi va ta’sirini antropotsentrik paradigma tamoyillari asosida o‘rganuvchi soha. Gap qaysi soha haqida?
A) Kognitiv tilshunoslik B) Sotsiolingvistika
C) Psixolingvistika D) Lingvokulturologiya
24. Yo‘naltirilgan assotsiativ tajribada respodentlar tomonidan stimul so‘zga reaksiya sifatida eng ko‘p qayd etilgan so‘z nima deyiladi?
A) prototip B) slotlar C) lakuna D) retsipient
25. Nutqiy faoliyat ishtirokchisi, nutqni idrok etuvchi shaxs qanday nomlanadi?
A) prototip B) subyekt C) lakuna D) retsipient

(Testlar ma’ruza matnlari asosida shakllantirilgan)

6-variant
1. Nima kamida ikkita gapdan tuzilgan murakkab sintaktik butunlik?
A) matn B) abzas C) murakkab qo’shma gap D) sintaktik LSQ
2. Matn tarkibidagi gaplarni o‘zaro bog‘lovchi vositalarga nimalar kiradi?
A) tarkoriy bo‘laklar, olmoshlar, xaizmatik konstruktsiyalar
B) zamon va makon ifodalovchi birliklar, kesimlarning zamon shakllari
C) modal so‘zlar – leksik-grammatik birliklar D) barchasi
3. Kim matn komponentlari o‘rtasida mustahkam sintaktik aloqa mavjudligini ta’kidlaydi va bu aloqaning o‘ziga xosligini “Tekst lingvistikasi” deb nomlangan risolasida: “Bizningcha, sintaktik aloqaning bu turi qo‘shma gap komponentlari orasidagi grammatik aloqaga o‘xshab ketadi, faqat murakkabroq ko‘rinishda yuzaga chiqadi”, deya izohlaydi?
A) N.Mahmudov B) A.Mamajonov C) M.Hakimov D) Sh.Safarov
4. Qo‘shma gap komponentlari orasida qanday mazmuniy munosabatlar ifodalanadi?
A) biriktirish, qiyoslash, zidlash B) sabab – natija, shart – payt
C) aniqlash, izohlash D) A, B va C
5. Qo’shma gap (bog‘lovchisiz, bog‘langan va ergash gapli qo‘shma gap)lar tarkibidagi munosabatlar qaysi biriktiruvchi sintaktik aloqa vositalari orqali reallashadi?
A) intonatsiya, bog‘lovchilar, bog‘lovchi vazifasidagi so‘zlar
B) gap bo‘laklari tartibi, olmoshlar, ayrim so‘zlarning takrorlanishi
C) umumiy ikkinchi darajali bo‘laklar, kesimlarning zamon munosabati
D) barchasi
6. Quyidagi qaysi fikr noto’g’ri?
A) Qo‘shma gaplarda sintaktik aloqa predikatsiyalar orasida o‘rnatiladi.
B) Tekstda sintaktik aloqa bir butun gaplar, superfrazalar sintaktik butunliklar, abzaslar, qismlar, bo‘limlar, boblar o‘rtasida yuzaga chiqib, uning mazmuniy va struktural jihatdan emas, balki mazmunan ham bir-birini taqazo qilishi kerak.
C) Matn butunligida shakliy yaqinlik qanchalik ahamiyatli bo‘lsa, mazmun izchilligi ham shunchalik muhim.
D) Matn komponentlari o‘zaro kontakt va distant aloqaga kirishadi. Masalan, Oradan uch –to‘rt kun vaqt o‘tdi. Bolaga telefonimni bergan edim. Qo‘ng‘iroq qilmadi. Bir kuni yana uyushmaga kelsam xuddi o‘sha kitob do‘koni oldida turibdi. Bu matnda birinchi va ikkinchi, ikkinchi va uchinchi, uchinchi va to‘rtinchi gaplar orasidagi aloqani “kontakt aloqa”, birinchi va uchinchi, birinchi va to‘rtinchi gaplar orasidagi aloqani “distant aloqa” deymiz.
7. Matn komponentlari o‘zaro kontakt va distant aloqaga kirishadi. Bunday aloqani yuzaga chiqaruvchi leksik – grammatik vositalardan biri takrorlardir. Qaysi izohlarda takrorning o’ziga xosliklari yoritilgan?
1. Kesimlilik shakllari yordamida barcha fe`l-kesimlarning bir xil zamonda shakllanganligi matn butunligini ta`minlaydigan vositalardan hisoblanadi.Olimlar hisoblab chiqishicha, Pushkin o‘z asarlarida 21ming 197 ta betakror so‘z ishlatgan. Shekspir salkam 20 mingta, Servantes 18 mingga yaqin, Alisher Navoiy esa 1million 378 ming 660 ta so‘z, shu jumladan 26 mingta betakror so‘z ishlatgan. Boisi, buyuk bobomiz faqat turkiy emas, forsiy, arabiy, urdu, xitoy, mo‘g‘ul va boshqa tillardagi so‘zlardan ham mahorat bilan foydalangan.
2. Olmoshlar yordamida birikish. Bunda matnning birinchi komponenti tarkibidagi ot, sifat, son turkumidagi so‘zning keyingi komponentlarida olmosh so‘zlar bilan almashtirilishi tushuniladi. Hamda ayni so‘z takrori bilan yuzaga chiqadigan uslubiy g‘alizlik oldi olingan.
3. Takrorlar yordamida aytilayotgan fikrni alohida ta’kidlash, tasdiqlash, kengroq, batafsilroq ifodalash maqsadida foydalaniladi. Nutqning ta’sirchanligi yanada ortadi. “Leksik takrorlar, olmoshlar va sinonimlar yordamida hosil qilinadigan aloqa zanjirli aloqa, bir xil grammatik formalar bilan boshlanuvchi yoki tugallanuvchi komponentlar yig‘indisidan tashkil topadigan aloqa parallel aloqa deyiladi”.
4. Takrorlar yordamida birikish birinchi gapda qo‘llangan ayrim affikslar, so‘z, so‘z birikmasi yoki gaplarning keyingi komponentlari tarkibida takroran qo‘llanilishi orqali matn shakllantirilishi mumkin.
A) 1, 2, 3 B) 1, 2, 3, 4 C) 2, 3, 4 D) 1, 3, 4
8. Badiiy matnda takrorning qanday ko‘rinishlari bor?
A) alleteratsiya, assonans B) anafora, epifora
C) tasdir, tasbe’ D) barchasi
9. Undosh tovushlarning uslubiy maqsadlarda takrorlanishiga nima deb aytiladi?
A) Alleteratsiya B) Assonans C) Anafora D) Epifora
10. Nima unli tovushlarni takrorlanishidir?
A) Alleteratsiya B) Assonans C) Anafora D) Epifora
11. So‘z yoki so‘z birikmlarining she`riy misralar boshidan takrorlanishi deganda nima tushuniladi?
A) Alleteratsiya B) Assonans C) Anafora D) Epifora
12. Nimada misralar oxiridagi so‘z yoki qo‘shimchalarning takrorlanishi nazarda tutiladi?
A) Alleteratsiya B) Assonans C) Anafora D) Epifora
13. Nega shuncha go’zal ko’rinar olam,
Nega qarab to’ymas ko’zlarim?
Nega jo’sh uradi, ko’piradi qon,
Nega misday qizar yuzlarim? misralarida nimaning go’zal namunasini ko’rishimiz mumkin?
A) Alleteratsiyaning B) Assonansning C) Anaforaning D) Epiforaning
14. Takrorlar qaysi jihatiga ko’ra gorizontal va vertikal takrorlarga bo‘linadi?
A) qo‘llanish o‘rniga ko‘ra B) xarakteriga ko’ra
C) mazmuniy qo’llanishiga ko’ra
D) takrorning qaysi turkumga mansubligiga ko‘ra
15. Takrorlar qaysi jihatiga ko’ra ot takrori, sifat takrori, olmosh takrori, fe’l takrori kabilarga bo‘linadi?
A) qo‘llanish o‘rniga ko‘ra B) xarakteriga ko’ra
C) sintaktik tabiatiga ko‘ra
D) takrorning qaysi turkumga mansubligiga ko‘ra
16. Takrorlar qaysi jihatiga ko’ra so‘z birikmasi takrori va jumla takrori farqlanadi?
A) qo‘llanish o‘rniga ko‘ra B) xarakteriga ko’ra
C) sintaktik tabiatiga ko‘ra
D) takrorning qaysi turkumga mansubligiga ko‘ra
17. So‘z birikmasi takrori va jumla takrorlarining joylashish tartibiga ko‘ra qanday tasnif qilish mumkin?
A) simmetrik takror va asimmetrik takror
B) yaqin o‘rinli takror, uzoq o‘rinli takror
C) so‘z birikmasi takrori va jumla takrori D) gorizontal va vertikal takrorlar
18. Takrorlar o‘rtadagi masofasiga ko‘ra qanday guruhlanadi?
A) simmetrik takror va asimmetrik takror
B) yaqin o‘rinli takror, uzoq o‘rinli takror
C) so‘z birikmasi takrori va jumla takrori D) gorizontal va vertikal takrorlar
19. Agar ogohsen – sen, shohsen – sen,
Agar shohsen – sen, ogohsen – sen... A.Navoiyning ushbu mashhur baytida takrorning qaysi turi qo’llangan?
A) mazmuniy takror B) shakily takror C) tardi aks D) barchasi
20. 1992-yil Toshkentda “Fan” nashriyotida chop qilingan “O’zbek tilining mazmuniy sintaksisi” darsligining muallifi?
A) A.Nurmonov, N.Mahmudov, A.Аhmedova, S.Solixo’jayeva
B) Sh.Safarov C) D.Xudoyberganova D) M.Hakimov
21. Ayrim tadqiqotchilar predmet-hodisalar haqidagi …ning hosil bo‘lishi hamda keyingi bosqichda ushbu …ning lisoniy voqelanishini predmetning alohida (yorqin ko‘zga tashlanadigan) belgi, xususiyatlarini payqash va alohida ajratib olishdan boshlanadi degan fikrdalar. Ushbu jumladagi tushirilgan atamani tiklang.
A) freym B) konsept C) geshtalt D) skript
22. Kimning fikricha, “alohida narsalar (predmetlar)ning mohiyatini bilish ularning tarkibiy qismlari, oddiy xususiyatlarni bilish bilan bog‘liq. Bilishning bu turi predmetlarni mantiqan qismlarga, shakllarga ajratish jarayonidan iborat bo‘ladi”?
A) U.Sepir B) N.Mahmudov C) F.Bekon D) A.Maslova
23. Ingliz faylasufi taklif qilayotgan qaysi metodning bilish jarayonida amaliy ahamiyatini hech ham inkor qila olmaydi. Ammo ushbu metod qo‘llanilganda bilish obyektining to‘liq mohiyati ochilmasdan qoladi, bunda obyektning ko‘proq tashqi qiyofasiga oid xususiyatlar, uning boshqa obyektlar bilan munosabatining ham tashqi tasodifiy tomonlari e’tiborga tushib, ichki mohiyat nazardan chetda qolishi mumkin?
A) reduksiya B) deduksiya C) induktsiya D) interfaol
24. Bilish jarayoni haqida bildirilgan to’g’ri izohlarni belgilang.
A) Obyektning asl mohiyatini bilish uchun asosiy xususiyatni tasodifiydan ajrata olish, tashqi munosabatlardan ichki aloqaga o‘tishni ta’minlash hamda obyektning aniq, ayoniy obrazi o‘rni ideal obrazga murojaat qilish imkonini yaratadigan metod zarur bo‘ladi.
B) Faylasuflarning ta’biricha, induktsiya va deduktsiya tafakkur harakatining mustaqil shakllari bo‘lishiga qaramasdan, ular doimo jonli aloqada, yagona bir mental faoliyat doirasida yuzaga keladilar va bunday yagonalik, umumiylik bo‘lmagan taqdirda bilish jarayonining umumiy maqsadi ro‘yobga chiqmas edi. Balki yaxlit va yagonani (bo‘lakni) bilish bir paytning o‘zida amalga oshadi deyish to‘g‘riroqdir.
C) Bilish jarayonida yaxlit va uning bo‘laklari o‘rtasidagi jonli aloqani e’tirof etish geshtalt nazariyasi tamoyillari va tahlil uslublarini inkor qilmaydi. Geshtaltpsixo-logiya ham yaxlitlikning bo‘laklarni idrok etishdagi ta’sir rolini alohida ta’kidlaydi hamda bo‘laklarning yaxlitlik tarkibida biriktiruvchi faktorlarni topish vazifasini qo‘yadi. D) berilgan izohlarning hammasi to’g’ri
25. «Geshtalt qonuniyatlari»ga kiruvchi tamoyillarni belgilang.
1) «yaqinlik tamoyili»; 2) «negativlik tamoyili»; 3) «yopiqlik tamoyili»; 4) «davomiylik tamoyili»; 5) «o‘xshashlik tamoyili»; 6) «pozitivlik tamoyili».
A) 1, 3, 4, 5 B) 1, 2, 3, 4 C) 1, 3, 5, 6 D) 2, 4, 5, 6
26. Qaysi tamoyilda bir-biriga yaqin joylashgan elementlar o‘zaro bog‘liq holda idrok etiladi?
A) «yaqinlik tamoyili»da B) «o‘xshashlik tamoyili»da
C) «yopiqlik tamoyili»da D) «davomiylik tamoyili»da
27. Qaysi tamoyilda bir- biriga monand elementlar yagona bir bo‘lak yoki qism sifatida idrok qilinadi?
A) «yaqinlik tamoyili»da B) «o‘xshashlik tamoyili»da
C) «yopiqlik tamoyili»da D) «davomiylik tamoyili»da
28. Qaysi tamoyilda idrok harakati berk (tugallangan) shaklga yo‘naltiriladi?
A) «yaqinlik tamoyili»da B) «o‘xshashlik tamoyili»da
C) «yopiqlik tamoyili»da D) «davomiylik tamoyili»da
29. Qaysi tamoyilda alohida elementlar o‘rtasidagi uzilish kam bo‘lsa, ular yaxlitlik sifatida idrok etiladilar?
A) «yaqinlik tamoyili»da B) «o‘xshashlik tamoyili»da
C) «yopiqlik tamoyili»da D) «davomiylik tamoyili»da
30. Nima (inglizcha ma’nosi «qulyozma, yozuv») namunaviy kontseptual tuzilmalarning bir turi sifatida qaralib, u inson tafakkurida aks etayotgan borliqdagi voqealarning me’yoriy ketma-ketligi namunasi sanaladi?
A) slotlar B) konsept C) semantik rollar D) skript
31. Nima tarkibiy tuzilishi jihatidan ssenariyga juda yaqin turadi, hatto ayrim hollarda uni to’lig’icha takrorlaydi. Uning tarkibiga kiruvchi voqealarning sabab-oqibat munosabatlari asosida, tizimiy bog’lanishi, ketma-ketligi hamda ushbu voqealarning stereotip takrorlanuvchanlik xususiyati uning asosiy tavsifiy belgisi sifatida qaraladi?
A) slotlar B) konsept C) semantik rollar D) skript
32. Kimlar skript tushunchasini «xotira atamalari» qatoriga kiritadilar, bu holda ushbu tushuncha uzoq muddatli xotirada saqlanayotgan bilim hamda oldindan jamlangan bilim yordamida biror hodisani tushunish, anglashni ta’minlovchi bilish qurolini anglatadi?
A) pedogoglar B) psixologlar C) tilshunoslar D) sotsiologlar
33. Nimalarning katta qismi bolalik davridanoq, ya’ni hayot jarayonida, o’zgalar xatti-harakati, voqelikni kuzatish natijasida tug’iladigan tajriba va kechinmalar zaminida shakllanadi. Insonning bilim darajasi qanchalik yuqori bo’lsa, u shunchalik tez va aniq alohida harakat va taassurotlarni ma’lum mental tuzilmalar, shart-sharoitlar bilan bog’lay oladi. Demak, inson voqelikdagi predmet-hodisalarni idrok etish jarayonida o’z shaxsiy kontseptual tuzilmalarini idrok etilayotgan predmet va munosabatlarga ko’chirishga harakat qiladi?
A) slotlar B) konsept C) skriptlar D) semantik rollar
34. Skriptlar tuzilish va tarkibiy qismlari joylashuv tartibidagi farqlariga nisbatan oddiy va murakkab tarkibli bo’lishi mumkin. Murakkab turdagilarini «makroskriptlar» deb atashadi. Quyidagi qaysi mikroskriptlarni «to’y» makroskriptini shakllantiruvchi sifatida birlashtirish mumkin?
1) «sovchi borishi»; 2) «to’y maslahati»; 3) «to’y tayyorgarligi»; 4) «nikoh o’qilishi»; 5) «to’y dasturxonini tayyorlash»; 6) «mehmonlar kelishi»; 7) «nikoh guvohnomasini topshirish»; 8) «beshik ko’tarish».
A) 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 B) 1, 2, 5, 7, 8 C) 1, 2, 5, 7, 8 D) barchasi
35. Skriptning semantik xususiyatlari haqida gap ketganda, uni Y.Rosh talqinidagi qaysi tushunchasi bilan qiyoslash mumkin?
A) ssenariy B) «prototip» C) “qahramon” D) “slot”
36. Demak, nima bevosita, ma’lum leksik birlik vositasida inson ongida «uyg’otiladigan» semantik axborot to’plamidan hosil bo’ladi?
A) slotlar B) konsept C) freym D) skript
37. Nima – andozali voqelik holatini aks ettiruvchi axborot strukturasi sanaladi?
A) slotlar B) konsept C) freym D) skript
38. Figure “figura, manzara”, Ground “makon”, Path “yo‘nalish”, Motion “harakat”, Manner “metod, uslub”, Cause “sabab, motiv”. Bular nimaning kognitiv bo‘lagi sanaladi?
A) freym B) konsept C) geshtalt D) skript
39. Kognitiv tilshunoslikning asosiy tushunchalaridan qaysi biri ruhiy tuzilmalar, obrazlarning o‘ziga xos yaxlitligini ta’minlovchi belgi va xususiyatlarning umumlashmasi hisoblanadi?
A) freym B) geshtalt C) konsept D) skript
40. Freym tushunchasini tilshunoslikka birinchi bo’lib kim kiritgan?
A) M.Minskiy B) F.Bartlett C) N.Xomskiy D) Ch.Fillmor
41. Tilshunos Ch.Fillmor talqinida nima tajribani andozaga soluvchi kognitiv tuzilma bo’lib, ushbu tuzilma lisoniy birliklar vositasida shakllanadi hamda konseptning negizini tashkil qiladi?
A) skript B) geshtalt C) konsept D) freym
42. Freymning “tugun”lari nimalar hisoblanadi (xaridor, sotuvchi, tovar, pul kabilar)?
A) lakuna B) geshtalt C) slotlar D) skript

8-variant.

1. Nima kamida ikkita gapdan tuzilgan murakkab sintaktik butunlik?
A) matn B) abzas C) murakkab qo’shma gap D) sintaktik LSQ
2. Matn tarkibidagi gaplarni o‘zaro bog‘lovchi vositalarga nimalar kiradi?
A) tarkoriy bo‘laklar, olmoshlar, xaizmatik konstruktsiyalar
B) zamon va makon ifodalovchi birliklar, kesimlarning zamon shakllari
C) modal so‘zlar – leksik-grammatik birliklar D) barchasi
3. Kim matn komponentlari o‘rtasida mustahkam sintaktik aloqa mavjudligini ta’kidlaydi va bu aloqaning o‘ziga xosligini “Tekst lingvistikasi” deb nomlangan risolasida: “Bizningcha, sintaktik aloqaning bu turi qo‘shma gap komponentlari orasidagi grammatik aloqaga o‘xshab ketadi, faqat murakkabroq ko‘rinishda yuzaga chiqadi”, deya izohlaydi?
A) N.Mahmudov B) A.Mamajonov C) M.Hakimov D) Sh.Safarov
4. Qo‘shma gap komponentlari orasida qanday mazmuniy munosabatlar ifodalanadi?
A) biriktirish, qiyoslash, zidlash B) sabab – natija, shart – payt
C) aniqlash, izohlash D) A, B va C
5. Qo’shma gap (bog‘lovchisiz, bog‘langan va ergash gapli qo‘shma gap)lar tarkibidagi munosabatlar qaysi biriktiruvchi sintaktik aloqa vositalari orqali reallashadi?
A) intonatsiya, bog‘lovchilar, bog‘lovchi vazifasidagi so‘zlar
B) gap bo‘laklari tartibi, olmoshlar, ayrim so‘zlarning takrorlanishi
C) umumiy ikkinchi darajali bo‘laklar, kesimlarning zamon munosabati
D) barchasi
6. Quyidagi qaysi fikr noto’g’ri?
A) Qo‘shma gaplarda sintaktik aloqa predikatsiyalar orasida o‘rnatiladi.
B) Tekstda sintaktik aloqa bir butun gaplar, superfrazalar sintaktik butunliklar, abzaslar, qismlar, bo‘limlar, boblar o‘rtasida yuzaga chiqib, uning mazmuniy va struktural jihatdan emas, balki mazmunan ham bir-birini taqazo qilishi kerak.
C) Matn butunligida shakliy yaqinlik qanchalik ahamiyatli bo‘lsa, mazmun izchilligi ham shunchalik muhim.
D) Matn komponentlari o‘zaro kontakt va distant aloqaga kirishadi. Masalan, Oradan uch –to‘rt kun vaqt o‘tdi. Bolaga telefonimni bergan edim. Qo‘ng‘iroq qilmadi. Bir kuni yana uyushmaga kelsam xuddi o‘sha kitob do‘koni oldida turibdi. Bu matnda birinchi va ikkinchi, ikkinchi va uchinchi, uchinchi va to‘rtinchi gaplar orasidagi aloqani “kontakt aloqa”, birinchi va uchinchi, birinchi va to‘rtinchi gaplar orasidagi aloqani “distant aloqa” deymiz.
7. Matn komponentlari o‘zaro kontakt va distant aloqaga kirishadi. Bunday aloqani yuzaga chiqaruvchi leksik – grammatik vositalardan biri takrorlardir. Qaysi izohlarda takrorning o’ziga xosliklari yoritilgan?
1. Kesimlilik shakllari yordamida barcha fe`l-kesimlarning bir xil zamonda shakllanganligi matn butunligini ta`minlaydigan vositalardan hisoblanadi.Olimlar hisoblab chiqishicha, Pushkin o‘z asarlarida 21ming 197 ta betakror so‘z ishlatgan. Shekspir salkam 20 mingta, Servantes 18 mingga yaqin, Alisher Navoiy esa 1million 378 ming 660 ta so‘z, shu jumladan 26 mingta betakror so‘z ishlatgan. Boisi, buyuk bobomiz faqat turkiy emas, forsiy, arabiy, urdu, xitoy, mo‘g‘ul va boshqa tillardagi so‘zlardan ham mahorat bilan foydalangan.
2. Olmoshlar yordamida birikish. Bunda matnning birinchi komponenti tarkibidagi ot, sifat, son turkumidagi so‘zning keyingi komponentlarida olmosh so‘zlar bilan almashtirilishi tushuniladi. Hamda ayni so‘z takrori bilan yuzaga chiqadigan uslubiy g‘alizlik oldi olingan.
3. Takrorlar yordamida aytilayotgan fikrni alohida ta’kidlash, tasdiqlash, kengroq, batafsilroq ifodalash maqsadida foydalaniladi. Nutqning ta’sirchanligi yanada ortadi. “Leksik takrorlar, olmoshlar va sinonimlar yordamida hosil qilinadigan aloqa zanjirli aloqa, bir xil grammatik formalar bilan boshlanuvchi yoki tugallanuvchi komponentlar yig‘indisidan tashkil topadigan aloqa parallel aloqa deyiladi”.
4. Takrorlar yordamida birikish birinchi gapda qo‘llangan ayrim affikslar, so‘z, so‘z birikmasi yoki gaplarning keyingi komponentlari tarkibida takroran qo‘llanilishi orqali matn shakllantirilishi mumkin.
A) 1, 2, 3 B) 1, 2, 3, 4 C) 2, 3, 4 D) 1, 3, 4
8. Badiiy matnda takrorning qanday ko‘rinishlari bor?
A) alleteratsiya, assonans B) anafora, epifora
C) tasdir, tasbe’ D) barchasi
9. Undosh tovushlarning uslubiy maqsadlarda takrorlanishiga nima deb aytiladi?
A) Alleteratsiya B) Assonans C) Anafora D) Epifora
10. Nima unli tovushlarni takrorlanishidir?
A) Alleteratsiya B) Assonans C) Anafora D) Epifora
11. So‘z yoki so‘z birikmlarining she`riy misralar boshidan takrorlanishi deganda nima tushuniladi?
A) Alleteratsiya B) Assonans C) Anafora D) Epifora
12. Nimada misralar oxiridagi so‘z yoki qo‘shimchalarning takrorlanishi nazarda tutiladi?
A) Alleteratsiya B) Assonans C) Anafora D) Epifora
13. Nega shuncha go’zal ko’rinar olam,
Nega qarab to’ymas ko’zlarim?
Nega jo’sh uradi, ko’piradi qon,
Nega misday qizar yuzlarim? misralarida nimaning go’zal namunasini ko’rishimiz mumkin?
A) Alleteratsiyaning B) Assonansning C) Anaforaning D) Epiforaning
14. Takrorlar qaysi jihatiga ko’ra gorizontal va vertikal takrorlarga bo‘linadi?
A) qo‘llanish o‘rniga ko‘ra B) xarakteriga ko’ra
C) mazmuniy qo’llanishiga ko’ra
D) takrorning qaysi turkumga mansubligiga ko‘ra
15. Takrorlar qaysi jihatiga ko’ra ot takrori, sifat takrori, olmosh takrori, fe’l takrori kabilarga bo‘linadi?
A) qo‘llanish o‘rniga ko‘ra B) xarakteriga ko’ra
C) sintaktik tabiatiga ko‘ra
D) takrorning qaysi turkumga mansubligiga ko‘ra
16. Takrorlar qaysi jihatiga ko’ra so‘z birikmasi takrori va jumla takrori farqlanadi?
A) qo‘llanish o‘rniga ko‘ra B) xarakteriga ko’ra
C) sintaktik tabiatiga ko‘ra
D) takrorning qaysi turkumga mansubligiga ko‘ra
17. So‘z birikmasi takrori va jumla takrorlarining joylashish tartibiga ko‘ra qanday tasnif qilish mumkin?
A) simmetrik takror va asimmetrik takror
B) yaqin o‘rinli takror, uzoq o‘rinli takror
C) so‘z birikmasi takrori va jumla takrori D) gorizontal va vertikal takrorlar
18. Takrorlar o‘rtadagi masofasiga ko‘ra qanday guruhlanadi?
A) simmetrik takror va asimmetrik takror
B) yaqin o‘rinli takror, uzoq o‘rinli takror
C) so‘z birikmasi takrori va jumla takrori D) gorizontal va vertikal takrorlar
19. Agar ogohsen – sen, shohsen – sen,
Agar shohsen – sen, ogohsen – sen... A.Navoiyning ushbu mashhur baytida takrorning qaysi turi qo’llangan?
A) mazmuniy takror B) shakily takror C) tardi aks D) barchasi
20. 1992-yil Toshkentda “Fan” nashriyotida chop qilingan “O’zbek tilining mazmuniy sintaksisi” darsligining muallifi?
A) A.Nurmonov, N.Mahmudov, A.Аhmedova, S.Solixo’jayeva
B) Sh.Safarov C) D.Xudoyberganova D) M.Hakimov
21. Ayrim tadqiqotchilar predmet-hodisalar haqidagi …ning hosil bo‘lishi hamda keyingi bosqichda ushbu …ning lisoniy voqelanishini predmetning alohida (yorqin ko‘zga tashlanadigan) belgi, xususiyatlarini payqash va alohida ajratib olishdan boshlanadi degan fikrdalar. Ushbu jumladagi tushirilgan atamani tiklang.
A) freym B) konsept C) geshtalt D) skript
22. Kimning fikricha, “alohida narsalar (predmetlar)ning mohiyatini bilish ularning tarkibiy qismlari, oddiy xususiyatlarni bilish bilan bog‘liq. Bilishning bu turi predmetlarni mantiqan qismlarga, shakllarga ajratish jarayonidan iborat bo‘ladi”?
A) U.Sepir B) N.Mahmudov C) F.Bekon D) A.Maslova
23. Ingliz faylasufi taklif qilayotgan qaysi metodning bilish jarayonida amaliy ahamiyatini hech ham inkor qila olmaydi. Ammo ushbu metod qo‘llanilganda bilish obyektining to‘liq mohiyati ochilmasdan qoladi, bunda obyektning ko‘proq tashqi qiyofasiga oid xususiyatlar, uning boshqa obyektlar bilan munosabatining ham tashqi tasodifiy tomonlari e’tiborga tushib, ichki mohiyat nazardan chetda qolishi mumkin?
A) reduksiya B) deduksiya C) induktsiya D) interfaol
24. Bilish jarayoni haqida bildirilgan to’g’ri izohlarni belgilang.
A) Obyektning asl mohiyatini bilish uchun asosiy xususiyatni tasodifiydan ajrata olish, tashqi munosabatlardan ichki aloqaga o‘tishni ta’minlash hamda obyektning aniq, ayoniy obrazi o‘rni ideal obrazga murojaat qilish imkonini yaratadigan metod zarur bo‘ladi.
B) Faylasuflarning ta’biricha, induktsiya va deduktsiya tafakkur harakatining mustaqil shakllari bo‘lishiga qaramasdan, ular doimo jonli aloqada, yagona bir mental faoliyat doirasida yuzaga keladilar va bunday yagonalik, umumiylik bo‘lmagan taqdirda bilish jarayonining umumiy maqsadi ro‘yobga chiqmas edi. Balki yaxlit va yagonani (bo‘lakni) bilish bir paytning o‘zida amalga oshadi deyish to‘g‘riroqdir.
C) Bilish jarayonida yaxlit va uning bo‘laklari o‘rtasidagi jonli aloqani e’tirof etish geshtalt nazariyasi tamoyillari va tahlil uslublarini inkor qilmaydi. Geshtaltpsixo-logiya ham yaxlitlikning bo‘laklarni idrok etishdagi ta’sir rolini alohida ta’kidlaydi hamda bo‘laklarning yaxlitlik tarkibida biriktiruvchi faktorlarni topish vazifasini qo‘yadi. D) berilgan izohlarning hammasi to’g’ri
25. «Geshtalt qonuniyatlari»ga kiruvchi tamoyillarni belgilang.
1) «yaqinlik tamoyili»; 2) «negativlik tamoyili»; 3) «yopiqlik tamoyili»; 4) «davomiylik tamoyili»; 5) «o‘xshashlik tamoyili»; 6) «pozitivlik tamoyili».
A) 1, 3, 4, 5 B) 1, 2, 3, 4 C) 1, 3, 5, 6 D) 2, 4, 5, 6
26. Qaysi tamoyilda bir-biriga yaqin joylashgan elementlar o‘zaro bog‘liq holda idrok etiladi?
A) «yaqinlik tamoyili»da B) «o‘xshashlik tamoyili»da
C) «yopiqlik tamoyili»da D) «davomiylik tamoyili»da
27. Qaysi tamoyilda bir- biriga monand elementlar yagona bir bo‘lak yoki qism sifatida idrok qilinadi?
A) «yaqinlik tamoyili»da B) «o‘xshashlik tamoyili»da
C) «yopiqlik tamoyili»da D) «davomiylik tamoyili»da
28. Qaysi tamoyilda idrok harakati berk (tugallangan) shaklga yo‘naltiriladi?
A) «yaqinlik tamoyili»da B) «o‘xshashlik tamoyili»da
C) «yopiqlik tamoyili»da D) «davomiylik tamoyili»da
29. Qaysi tamoyilda alohida elementlar o‘rtasidagi uzilish kam bo‘lsa, ular yaxlitlik sifatida idrok etiladilar?
A) «yaqinlik tamoyili»da B) «o‘xshashlik tamoyili»da
C) «yopiqlik tamoyili»da D) «davomiylik tamoyili»da
30. Nima (inglizcha ma’nosi «qulyozma, yozuv») namunaviy kontseptual tuzilmalarning bir turi sifatida qaralib, u inson tafakkurida aks etayotgan borliqdagi voqealarning me’yoriy ketma-ketligi namunasi sanaladi?
A) slotlar B) konsept C) semantik rollar D) skript
31. Nima tarkibiy tuzilishi jihatidan ssenariyga juda yaqin turadi, hatto ayrim hollarda uni to’lig’icha takrorlaydi. Uning tarkibiga kiruvchi voqealarning sabab-oqibat munosabatlari asosida, tizimiy bog’lanishi, ketma-ketligi hamda ushbu voqealarning stereotip takrorlanuvchanlik xususiyati uning asosiy tavsifiy belgisi sifatida qaraladi?
A) slotlar B) konsept C) semantik rollar D) skript
32. Kimlar skript tushunchasini «xotira atamalari» qatoriga kiritadilar, bu holda ushbu tushuncha uzoq muddatli xotirada saqlanayotgan bilim hamda oldindan jamlangan bilim yordamida biror hodisani tushunish, anglashni ta’minlovchi bilish qurolini anglatadi?
A) pedogoglar B) psixologlar C) tilshunoslar D) sotsiologlar
33. Nimalarning katta qismi bolalik davridanoq, ya’ni hayot jarayonida, o’zgalar xatti-harakati, voqelikni kuzatish natijasida tug’iladigan tajriba va kechinmalar zaminida shakllanadi. Insonning bilim darajasi qanchalik yuqori bo’lsa, u shunchalik tez va aniq alohida harakat va taassurotlarni ma’lum mental tuzilmalar, shart-sharoitlar bilan bog’lay oladi. Demak, inson voqelikdagi predmet-hodisalarni idrok etish jarayonida o’z shaxsiy kontseptual tuzilmalarini idrok etilayotgan predmet va munosabatlarga ko’chirishga harakat qiladi?
A) slotlar B) konsept C) skriptlar D) semantik rollar
34. Skriptlar tuzilish va tarkibiy qismlari joylashuv tartibidagi farqlariga nisbatan oddiy va murakkab tarkibli bo’lishi mumkin. Murakkab turdagilarini «makroskriptlar» deb atashadi. Quyidagi qaysi mikroskriptlarni «to’y» makroskriptini shakllantiruvchi sifatida birlashtirish mumkin?
1) «sovchi borishi»; 2) «to’y maslahati»; 3) «to’y tayyorgarligi»; 4) «nikoh o’qilishi»; 5) «to’y dasturxonini tayyorlash»; 6) «mehmonlar kelishi»; 7) «nikoh guvohnomasini topshirish»; 8) «beshik ko’tarish».
A) 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 B) 1, 2, 5, 7, 8 C) 1, 2, 5, 7, 8 D) barchasi
35. Skriptning semantik xususiyatlari haqida gap ketganda, uni Y.Rosh talqinidagi qaysi tushunchasi bilan qiyoslash mumkin?
A) ssenariy B) «prototip» C) “qahramon” D) “slot”
36. Demak, nima bevosita, ma’lum leksik birlik vositasida inson ongida «uyg’otiladigan» semantik axborot to’plamidan hosil bo’ladi?
A) slotlar B) konsept C) freym D) skript
37. Nima – andozali voqelik holatini aks ettiruvchi axborot strukturasi sanaladi?
A) slotlar B) konsept C) freym D) skript
38. Figure “figura, manzara”, Ground “makon”, Path “yo‘nalish”, Motion “harakat”, Manner “metod, uslub”, Cause “sabab, motiv”. Bular nimaning kognitiv bo‘lagi sanaladi?
A) freym B) konsept C) geshtalt D) skript
39. Kognitiv tilshunoslikning asosiy tushunchalaridan qaysi biri ruhiy tuzilmalar, obrazlarning o‘ziga xos yaxlitligini ta’minlovchi belgi va xususiyatlarning umumlashmasi hisoblanadi?
A) freym B) geshtalt C) konsept D) skript
40. Freym tushunchasini tilshunoslikka birinchi bo’lib kim kiritgan?
A) M.Minskiy B) F.Bartlett C) N.Xomskiy D) Ch.Fillmor
41. Tilshunos Ch.Fillmor talqinida nima tajribani andozaga soluvchi kognitiv tuzilma bo’lib, ushbu tuzilma lisoniy birliklar vositasida shakllanadi hamda konseptning negizini tashkil qiladi?
A) skript B) geshtalt C) konsept D) freym
42. Freymning “tugun”lari nimalar hisoblanadi (xaridor, sotuvchi, tovar, pul kabilar)?
A) lakuna B) geshtalt C) slotlar D) skript

ZAMONAVIY LINGVISTIKA VA KOGNITIV TILSHUNOSLIK ATAMALARI yuzasidan

GLOSSARIY
Allyuziv antroponim – Allyuziv matnda allyuziya ko‘rsatkichi vazifasida keluvchi antroponim; allyuziv nomning bir turi.
Allyuziv zoonim – Allyuziv matnda allyuziya ko‘rsatkichi vazifasida keluvchi zoonim; allyuziv nomning bir turi.
Allyuziv kosmonim – Allyuziv matnda allyuziya ko‘rsatkichi vazifasida keluvchi kosmonim; allyuziv nomning bir turi.
Allyuziv matn – Allyuziya vositasida hosil qilingan matn.q. allyuziya.
Allyuziv nom – Allyuziv matnda allyuziya ko‘rsatkichi vazifasida keluvchi onomastik birlik; assotsiativ tarzda idrok qilinuvchi pretsedent matnning tarkibiy qismi.
Allyuziv toponim – Allyuziv matnda allyuziya ko‘rsatkichi vazifasida keluvchi toponim; allyuziv nomning bir turi.
Allyuziya (lot. allusio ishora; hazil) – Muayyan til birligi vositasida biror adabiy yoki ijtimoiy-tarixiy faktga ishora qilishdan iborat uslubiy figura.
Allyuziya denotati – Allyuziv matnda ishora qilingan matn yoki ijtimoiy-tarixiy fakt.
Allyuziya ko‘rsatkichi – Allyuziv matnda muayyan adabiy yoki ijtimoiy-tarixiy faktga ishora qilib keluvchi, til egalariga yaxshi tanish bo‘lgan lisoniy birlik. Allyuziya ko‘rsatkichi, odatda, mashhur nomlar, jumlalar yoki matnlar, ya’ni pretsedent birliklardan iborat bo‘ladi.
Allyuziya manbasi – Allyuziv matnda ishora qilingan adabiy yoki ijtimoiy-tarixiy fakt manbasi. O‘zbek tilida badiiy, tarixiy, ilmiy asarlar, miflar, folьklor asarlari tarkibidagi matnlar, Qur’oni Karim oyatlari va hadislarga allyuziya manbasi sifatida ko‘p murojaat qilinadi.
Antropolingvistika – 1 Shimoliy Amerikaning tub aholisi tilini tadqiq etish bilan bog‘liq holda Amerika tilshunosligida yuzaga kelgan, lingvistik, madaniy va etnografik yondashuvlarni umumlashtirgan tadqiqot yo‘nalishi.
2 Inson tafakkuri taraqqiyotini uning til taraqqiyoti, xususan, leksikada aks etishi bilan bog‘lab o‘rganuvchi soha. 2004 yil Belostokda bo‘lib o‘tgan xalqaro konferentsiyada Yevropaning taniqli terminshunoslari tomonidan imzolangan “Belostok manifesti”da mazkur sohaning yuzaga kelganligi rasman e’lon qilingan. Antropolingvistikaning o‘rganish obyekti asosan turli tillarning lug‘aviy tizimi, birinchi navbatda, terminologiyasi hisoblanadi.
3 ayn. etnolingvistika.
Antropomorfizm (grek. anthropos – odam + morphe – shakl, ko‘rinish) – Hayvonlar, tabiat hodisalari, mifologik mavjudotlar va predmetlarga odamga xos ruhiy va jismoniy belgilarni ko‘chirish.
Argo (fran. argot – jargon) – Biror ijtimoiy guruh, toifaning o‘ziga xos, boshqalar tushunmaydigan lug‘aviy elementlardan iborat yasama tili.
Arxetip – (grek. arche – boshlanish + tupos – shakl, namuna) (K.G.Yung termini) – 1 Biror narsaning ilk, boshlang‘ich shakli.
2 Turli madaniyatlarda keng tarqalgan turg‘un obraz. Arxetiplar turli xalqlar madaniyatida universalligini saqlagan holda milliy qiyofa kasb etadi.
Antropotsentrik paradigma – Tilni nafaqat struktura, balki kommunikatsiyaga asoslangan ochiq tizim sifatida o‘rganuvchi, uni jamiyat, inson, madaniyat, ruhiyat kabi boshqa tizimlar bilan aloqadorlikda tadqiq etuvchi, insonni til ichida yoki tilni inson ichida tahlil etishga yo‘naltirilgan ta’limotlar va usullar majmuasi; Lingvokulturologiya, kognitiv tilshunoslik, psixolingvistika, etnopsixolingvistika, madaniyatlararo muloqot, neyrolingvistika kabi sohalarni birlashtiruvchi paradigma.
Antropotsentrizm (grek. anthropos – odam + lot. sentrum – markaz) – Tilshunoslikda: tilga inson omili nuqtai nazaridan yondashish.
Assotsiatsiya – Tafakkur jarayonida psixika elementlari o‘rtasida sodir bo‘luvchi aloqa.
Biomorf kod – Hayvonlar yoki o‘simliklar bilan bog‘liq kod.
Vaqtga doir kod – Vaqt oqimida odam harakatlanishining o‘ziga xos taqsimlanishini ifodalovchi lisoniy birliklar.
Verbal tarmoq – Shaxs ongida so‘zlarning assotsiativ munosabati natijasida yuzaga kelgan aloqadorlik.
Vertikal kontekst – Matn mazmunidan assotsiativ ravishda idrok qilinuvchi ijtimoiy-tarixiy yoki filologik axborot.
Gap- metafora – O‘z mazmuni bilan boshqa mazmunga yashirin o‘xshatish vositasida ishora qiluvchi gap.
Gender metafora – Faqat bir jinsga nisbatan qo‘llanuvchi metaforik ma’noli so‘z.
Geshtalt (nem. gestalt – obraz; yaxlit shakl) – Biror obyektni yaxlit holda idrok etish. Masalan, daraxtni tana, ildiz, shoxlar va barglardan iborat o‘simlik sifatida emas, balki shu qismlarga bo‘linuvchi yaxlit jism sifatida tasavvur qilish.
Global – (fran. global umumiy < lot. globus – shar) – Umumbashariy, jahon ahamiyatiga ega.
Global aloqadorlik – Matnni tashkil etgan gaplar (propozitsiyalar)ning unda ifodalangan obyektiv mazmunni keltirib chiqaruvchi aloqadorligi.qiyos. lokal aloqadorlik.
Globallashuv (fran. Global – umumiy so‘zidan) – Ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy hodisalarning umuminsoniy miqyosga ega bo‘lishi.
Diaxronik – Lingvokulturologiyaning biror lingvokulturologiya etnosning muayyan davrdagi lingvomadaniy holatini o‘rganuvchi bo‘limi.
Jargon – (fran. jargon) Biror guruh vakillarining o‘z nutqi bilan ko‘pchilikdan ajralib turish maqsadida o‘zicha mazmun berib ishlatadigan so‘z va iboralari.
Zaxiraviy bilimlar – Vertikal kontekst bilan bog‘liq bo‘lgan, odatda, nolisoniy xarakterdagi umumiy ma’lumotlar yig‘indisi.
Zoomorf metafora – Metaforik ma’noda qo‘llangan, hayvon va parrandalarni bildiruvchi so‘zlar.
Idiolekt (grek. Idios- alohida + xos bo‘lgan) – Muayyan shaxs nutqiga o‘ziga xos, xarakterli belgilar.(dialekt)
Ijtimoiy-tarixiy – Matn mazmunidan assotsiativ vertikal kontekst ravishda idrok qilinuvchi ijtimoiy-tarixiy xarakterdagi axborot.
Intermatn – (lot. inter – oraliq + matn) q. intertekstual matn.
Intermatnlik – q. intertekstuallik.
Intertekstuallik (lot. inter – oraliq + lot. textus – mato; to‘qish; aloqa, uyg‘unlik) – Biror matn tarkibida boshqa matn yoki uning unsurlarining ochiq yoki yashirin tarzda mavjud bo‘lishi. Lingvokulturologiyada intertekstuallikka ikki madaniy-semiotik maydonning “dialogi” sifatida yondashiladi.
Intertekstual matn – Tarkibida to‘g‘ridan-to‘g‘ri yoki assotsiativ tarzda anglashiluvchi o‘zga matn yoki uning unsurlari mavjud bo‘lgan matn; intertekstuallik mahsuli.
Ismlar madaniyati – Chaqaloqni nomlash, ism tanlash, ismlarga to‘g‘ri munosabatda bo‘lish, ularni to‘g‘ri yozish va talaffuz qilishda amal qilinadigan me’yoriy qoidalar majmui.
Ismning etnografik ma’nosi – Bolani nomlashda etnos amal qiluvchi turli odatlar, udumlar, ishonchlar haqida ism anglatuvchi tushuncha va tasavvur.
Kognitiv tilshunoslik (lot. cognitio – bilim) – Til birliklarining axborotni qayta ishlashdagi rolini nutq yaratilishi va idrok etilishi nuqtai nazaridan o‘rganuvchi fanlararo soha. Bunda nutq yaratuvchi va uni idrok etuvchi subyektlarga axborotni qayta ishlovchi tizim sifatida qaraladi. Kognitiv tilshunoslik til va ong munosabatini, olamni kontseptuallashtirish va kategoriyalashtirish, bilish jarayonlarida va tajribalarni umumlashtirishda tilning o‘rni kabi masalalarni tadqiq etadi.
Kommunikativ strategiya – Muayyan kommunikativ maqsadni amalga oshirishga yo‘naltirilgan nutqiy harakatlar jamlanmasi.
Kommunikativ xulq-atvor – Alohida shaxs yoki shaxslar guruhining muloqot sotsiumiga xos muloqot me’yorlari va an’analari bilan bog‘liq bo‘lgan verbal yoki noverbal xulq-atvori.
Konsept (lot. conceptus – tushuncha; S.A.Askoldov– Alekseev termini) –
1 Kognitiv tilshunoslikda: inson ongining mental va ruhiy imkoniyatlari, uning bilimi va tajribasini aks ettiruvchi axborot tizimi birligi.
2 Lingvokulturologiyada: ma’naviy qadriyatlarga yo‘naltirilgan, lisoniy ifodaga ega bo‘lgan va etnomadaniy o‘ziga xoslik bilan ajralib turadigan jamoa ongi birligi.
3 Psixolingvistikada: insonning bilish va muloqot faoliyatida yuzaga keladigan, uning ruhiyati qonuniyatlariga bo‘ysunuvchi harakatchan pertseptiv-kognitiv-affektiv tuzilma.
Konseptosfera (lot. sonceptus – tushuncha + lot. sphaere-koptok; yadro; D.S.Lixachev termini) – Kategoriyalashtirilgan, qayta ishlangan, standartlash-tirilgan kontseptlarning xalq ongida aks etgan majmui.
Konseptuallashtirish – Lingvomadaniyat vakillari ongida lingvomadaniy hodisalar, tushunchalar, fenomenlar aktual tuzilmalar, kontseptosferaning yuzaga kelish jarayoni.
Kontseptual maydon – Umumiy mazmuniy unsur vositasida bog‘langan, pog‘onaviy tuzilishga ega bo‘lgan kontseptlar zanjiri.
Lakuna (fran. lacune – bo‘shliq; chuqurlik; J.P.Vine va J.Darbelen termini) – Muayyan madaniyatning muloqot jarayonida boshqa madaniyat vakili tomonidan to‘liq yoki qisman anglashilmaydigan o‘ziga xos milliy unsuri.
Lingvistik nisbiylik nazariyasi – XX asrning 30-yillarida B.L.Uorf hamda E.Sepir tomonidan ishlab chiqilgan nazariya. Unga ko‘ra, muayyan til strukturasi shu tilda gaplashuvchilarning tafakkuri va dunyoni idrok etsh usullari tarzini belgilaydi.
Lingvokognitiv kontsept – ayn. kontsept 1.
Lingvokontseptshunoslik – Lingvokulturologiya va kognitiv tilshunoslikdagi qarashlar asosida madaniy kontseptlarni o‘rganuvchi soha.
Lingvokulturologiya (lot. lingua – til + lot. cultura-ishlov berish + grek.logos-ta’limot) – Tilshunoslik, madaniyatshunoslik, etnografiya, psixolingvistika sohalari hamkorligida yuzaga kelgan, tilning madaniyat, etnos, milliy mentallik bilan o‘zaro aloqasi va ta’sirini antropotsentrik paradigma tamoyillari asosida o‘rganuvchi soha.
Lingvokulturologiya maktablari – XX asr oxirida Moskvada shakllangan, Lingvokulturologiya sohasi bo‘yicha tadqiqotlar olib boruvchi ilmiy markazlar: Y.S.Stepanov maktabi, N.D.Arutyunova maktabi, V.N.Teliya maktabi, V.Vorobьev va V.M.Shaklein va b. maktabi.
Lingvomadaniy birlik – Lisoniy belgining ma’nosi va madaniy mazmun birikuvidan tarkib topuvchi, semantikasida madaniy axborot yaqqol namoyon bo‘luvchi til birliklari. Jumladan, frazeologizmlar, etalonlar, ramzlar, metaforalar, turg‘un o‘xshatishlar, nutqiy etiketlar, urf-odat va marosimga doir so‘zlar, topishmoqlar, muqobilsiz leksika, lakunalar, pretsedent birliklar va b.
Lingvomadaniy kontsept – ayn. kontsept 2.
Lingvomadaniy lug‘at – Muayyan lingvomadaniyatga xos bo‘lgan kontseptlarning lingvomadaniy tavsifi berilgan lug‘at. Masalan: Сабитова З.К., Жанкидирова Г.Т. и др. Словарь евразийкой лингвокультуры. – Алматы: Qazaq universiteti, 2011. – 187 с.
Lingvomadaniy salohiyat – SHaxsning til vositasida ifodalanuvchi madaniy qadriyatlarga doir egallagan bilimlari yig‘indisi.
Lingvomadaniy tip – O‘z xarakteri va xulq-atvori bilan lingvomadaniyatga ta’sir o‘tkazuvchi, jamiyatning etnik yoki ijtimoiy o‘ziga xosligini namoyon qiluvchi shaxslarning umumlashma obrazi. Masalan, ziyoli lingvomadaniy tipi, xaker lingvomadaniy tipi.
Lingvomadaniy hamjamiyat – Yagona til va madaniyat vakillari.
Lingvomadaniyat – Madaniyatning verballashtirilgan ko‘rinishi; xalq madaniyatini aks ettiruvchi lisoniy birliklar majmui.
Lingvomamlakatshunoslik – Xorijiy tillarni o‘rganadigan shaxslarning kommunikativ salohiyatini oshirish maqsadida o‘quv jarayonida nutqiy muloqotning milliy-madaniy o‘ziga xosligi haqidagi ma’lumotlarni saralab olish va taqdim etish amaliyotini amalga oshiradigan metodik fan. Lingvomamlakatshunos-likda tilning milliy-madaniy semantikasiga, muayyan til amal qiluvchi mamlakat haqidagi ma’lumotlarni o‘rganishga alohida e’tibor beriladi.
Lisoniy lakuna – Tilning lug‘aviy tizimida biror tushunchani ifodalovchi lug‘aviy birlikning mavjud bo‘lmasligi (boshqa tilga qiyosan olganda), uning semantik xaritasidagi “oq dog‘lar”.
Lisoniy shaxs – Insonning voqelikni aks ettirish darajasi, ma’lum maqsadga yo‘naltirilganligi bilan farqlanadigan nutqiy hosilalarni yaratish va qabul qilish bilan bog‘liq qobiliyatlari majmui.
Logoepistema [logos – so‘z, nutq, ta’limot + episteme – bilim] – Muayyan vaziyat yoki matnga ishora qiluvchi va o‘zida madaniy axborotni saqlovchi, retsipient ongida til haqidagi bilimlardan tashqari nolisoniy faktlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarning ham aktuallashuvini taqozo etuvchi til birliklari. Logoepistemalar muayyan etnos bilimlari, tafakkuri, an’analari, urf-odatlari hamda tasavvurining oddiy (lisoniy) ko‘rinishi hisoblanadi.
Lokal aloqadorlik – Matnda yonma-yon kelgan gaplarning mazmunan bog‘lanishi.qiyos. global aloqadorlik.
Madaniy vorislik – Muayyan madaniyat uchun ahamiyatli bo‘lgan madaniy qadriyatlar va axborotlarning avloddan avlodga o‘tishi.
Madaniy jarayon – Madaniy hodisalar tizimiga kiruvchi unsurlarning o‘zaro aloqadorligi.
Madaniy karaxtlik – Shaxsning o‘zga madaniy muhitga tushib qolishi natijasida yuzaga keluvchi emotsional va xatti-harakatga oid noqulayliklar.
Madaniy konnotativlik (V.N.Teliya termini) – Denotativ yoki obrazli-motivlashgan ma’no jihatlarining madaniyat kategoriyalari nuqtai nazaridan talqini.
Madaniy kontseptlar – Mavhum tushunchalarning nomlari.
Madaniy maydon – Madaniyatning uning vakillari ongida mavjud bo‘lish shakli.
Madaniy semalar – Muayyan leksemaning biror lingvomadaniyatga xos ekanligini bildiruvchi semalar.
Madaniy universaliyalar – Kishilik taraqqiyotining barcha bosqichlarida umuminsoniy mohiyat kasb etuvchi me’yorlar,qadriyatlar, qoida va an’analar.
Madaniy zaxira – U yoki bu madaniyat vakili tomonidan egallangan milliy va umuminsoniy madaniyatga doir bilimlar majmui.
Madaniyat (ar. shaharlik; ta’lim-tarbiya olgan) –
1 Ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan amaliy va aqliy harakatlar uchun kishilar tomonidan ishlab chiqilgan ijtimoiy amaliyot usullari; alohida individ, ijtimoiy guruh yoki jamiyatning hayot faoliyati usuli. Madaniyat g‘oyalar, qadriyatlar, urf-odat, e’tiqod, axloqiy me’yorlarni qamrab oladi, rivojlanib boradi va avloddan avlodga meros sifatida o‘tadi.
2 Jamiyatning ishlab chiqarish, ijtimoiy, madaniy va ma’naviy-ma’rifiy hayotida qo‘lga kiritgan yutuqlari majmui va shu yutuqlarning darajasi.
Madaniyat kodi – Insoniyatning arxetipik tasavvurlariga muvofiq keluvchi, o‘zida olam haqidagi dastlabki tasavvurlarni namoyon etuvchi tushunchalar va ularning lisoniy shakllari.
Madaniyatlararo muloqot – Turli lingvomadaniyat vakillari o‘rtasidagi muloqot.
Madaniyat konstantalari (lot.constans-doimiy, o‘zgarmas; Yu.S.Stepanov
termini) – Tilda doim yoki uzoq vaqt mavjud bo‘luvchi kontseptlar.
Madaniyatshunoslik – Tarixiy va zamonaviy madaniyat, uning tuzilishi, vazifalari, rivojlanish istiqbollarini o‘rganuvchi fan.
Madaniyat ekologiyasi – Insoniyat tomonidan yaratilgan moddiy, ma’naviy boyliklar, qadriyatlarni tajovuzkor kuch, g‘oya va tahdidlardan asrash, keyingi avlodlarga meros sifatida yetkazish.
Makoniy kod – Makon mavjudligining inson yoki hayvon a’zolari vositasida idrok qilinishini bildiruvchi lisoniy birliklar.
Makropropozitsiya – Diskursni tashkil etgan gaplarda ifodalangan propozitsiyalardan hosil qilingan umumiy propozitsiya; matnda ifodalangan obyektiv mazmun.
Matnning pretsedent shakli – Matnning tilning muayyan uslublarida qat’iylashgan va til egalari xotirasida saqlanuvchi, ular tomonidan takroriy ravishda qo‘llanadigan mazmuniy-kompozitsion qolipi. Matn-o‘xshatishlar, segmentli matnlar, partsellyativ matnlar, maqolni izohlash asosida tuzilgan matnlar, shuningdek, ish yuritish hujjatlari kabilar matnning pretsedent shakliga misol bo‘la oladi.
Ma’naviy kod – Axloqiy qadriyatlar, muayyan madaniyatga xos etalonlar, uning muhim qarashlari bilan bog‘liq bo‘lgan kod. Ma’naviy kodda boshqa barcha madaniyat kodlari aks etadi.
Matn-metafora – Ikki tushuncha yoki vaziyatning o‘xshashligiga yashirin tarzda ishora qiluvchi, mazmuni assotsiativ ravishda idrok qilinadigan matn; metaforik birliklarning bir turi.
Matn proektsiyasi – Ma’lum bir matnni tinglash yoki o‘qish natijasida retsipient xotirasida hosil bo‘lgan semantik – sintaktik butunlik; matnning retsipient ongidagi individual in’ikosi.
Matn referentsiyasi – Matndagi til unsurlarining lisoniy bo‘lmagan obyekt va vaziyatlar bilan munosabati
Matn-o‘xshatish – Mazmunan ikki tushuncha yoki vaziyatning o‘zaro o‘xshashligi ifodalangan matn; o‘xshatish birliklarining bir turi.
Metafora (grek. metaphora – ko‘chirish) – Bir obyekt nomini ikkinchi obyektga o‘xshatish asosida ko‘chirish; kontseptuallashtirish turlaridan biri. Metaforalar nutqda so‘z, birikma, gap va matn shaklida ifodalanadi.
Millatlararo muloqot madaniyati – Ikki millat, ikki madaniyat va ikki tilga mansub kishilar orasida yuzaga keluvchi, shaxsning boshqa madaniyat vakili bilan muloqotida namoyon bo‘luvchi madaniyat.
Milliylik – Tarixan tashkil topgan barqaror ijtimoiy-etnik birliklarni, ya’ni millatlar va elatlarni boshqa barqaror ijtimoiy birliklardan farqlovchi ma’naviy, ruhiy va madaniy o‘ziga xosliklar va tafovutlar majmui.
Milliy mentalitet – Millat an’analari, madaniyati, ijtimoiy strukturasi, turmush tarzi asosida shakllangan milliy ong va faoliyatning o‘ziga xos xarakteri.
Milliy pretsedent nomlar – Biror xalq lingvomadaniyatiga xos bo‘lgan, nutqning turli ko‘rinishlarida ko‘p murojaat qilinadigan mashhur nomlar.
Milliy-psixologik lakunalar – Biror lingvomadaniyat vakillariga xos milliy-madaniy xususiyatlarning boshqa lingvomadaniyat vakillariga xos emasligi. Masalan, koreyslar uchun o‘zaro salomlashganda Ovqat yedingizmi? deb so‘rash odat tusiga kirgan bo‘lsa, o‘zbeklar muloqoti uchun bu holat notabiiy hisoblanadi.
Milliy realiyalar – Muayyan xalqning hayoti, turmushi, madaniyati, ijtimoiy-tarixiy taraqqiyoti uchun xarakterli bo‘lgan predmetlar, hodisalar va obyektlarni nomlovchi; boshqa xalqlar uchun unchalik tanish bo‘lmagan yoki begona bo‘lgan, ularning tillarida aniq muqobili bo‘lmagan, milliy koloritni ifodalovchi so‘zlar yoki so‘z birikmalari.
Milliy qadriyatlar – Muayyan xalq, millat, elat hayoti, turmush tarzi, o‘tmishi, kelajagi, ayni vaqtdagi ijtimoiy muhiti bilan bog‘liq bo‘lgan, insonlar o‘rtasidagi munosabatlar uchun foyda keltiradigan narsalar, hodisalar, hatti-harakatlar majmui; shaxslar va ijtimoiy guruhlar faoliyatini tegishli me’yorga soladigan ma’naviy hodisa.
Mifologema (grek. muthos – so‘z; nutq; hikoya) – Dunyo xalqlari madaniyatida keng tarqalgan, universallik va globallik xususiyatiga ega bo‘lgan ilk mifologik syujetlar, obrazlar va ko‘rinishlar. Masalan, Dunyo og‘ochi mifologemasi, Boyterak mifologemasi.
Mifonim (grek. muthos – so‘z; nutq; hikoya + onyma – nom) – Afsonalar, epopeyalar va ertaklarda uchraydigan atoqli otlar.
Mentalitet (lot. mens – aql, tafakkur, fikrlash tarzi) – Jamiyat, millat, jamoa yoki alohida shaxsning tarixiy tarkib topgan tafakkur darajasi, ma’naviy salohiyati, ijtimoiy sharoitlarda shakllangan aqliy qobiliyati. Mentalitet milliy an’analar, urf-odatlar, diniy e’tiqodni ham qamrab oladi.
Muqobilsiz leksika – ayn. milliy realiyalar.
Nutqiy etiket – Insonlarning muloqot vaziyatlarida ijtimoiy belgilangan va madaniy o‘ziga xos nutqiy xulq-atvor qoidalari.
Olam manzarasi – Insonning tashqi olam bilan munosabati natijasida shakllangan, uning olam bilan o‘zaro munosabatlarini ifodalovchi mental tuzilma. “Olam manzarasi” tushunchasining asosini insonning olam haqidagi tasavvurlarini o‘rganish tashkil etadi. Alohida shaxs, shaxslar guruhi, muayyan xalq yoki insoniyat olam manzarasi subyekti bo‘lishi mumkin.
Olamning lisoniy manzarasi (L.Vaysgerber va muayyan lisoniy jamoa uchun xos bo‘lgan termini) – Voqelikni idrok etishning tilda muhrlangan tuzilishi, olamni idrok etish va kontseptuallashtirishning universal va ayni vaqtda milliy xoslangan usuli. Har bir tabiiy til olamning o‘ziga xos lisoniy manzarasi hisoblanadi.
Onomastik kod – Joy nomlarining etnos madaniyati bilan aloqadorligi
Paralingvistik lakunalar – Biror lingvomadaniyat vakillari imo-ishorasi orqali ifodalanuvchi mazmunning boshqa lingvomadaniyat vakillari uchun neytralligi yoki boshqa ma’noni ifodalashi. Masalan, o‘zbeklarda qo‘lni oldinga uzatib, ko‘rsatkich barmoq bilan ishora qilish (bu yerga kel) odamga nisbatan qo‘llansa, koreys va yaponlarda mazkur paralingvistik vosita odamga nisbatan qo‘llanmaydi.
Paralingvistik enantiosemiya (Yo.Odilov termini)– Muayyan paralingvistik birlik orqali ifodalangan ma’nolar o‘rtasidagi zidlik. Masalan: bosh irg‘amoq iborasining “tasdiqlamoq” va “inkor etmoq” ma’nolarida namoyon bo‘lishi. Lingvokulturologiyada milliy-madaniy o‘ziga xoslikni namoyon etuvchi paralingvistik birliklar o‘rganiladi.
Predmetli kod – Atrofdagi predmetlar (narsa-buyumlar) bilan bog‘liq kodlar. Masalan, o‘choq so‘zining bir qator tillarda “biror narsa paydo bo‘ladigan va tarqaladigan joy”dan iborat madaniy konnotativlikni ifodalashi.
Pretsedent jumlalar – Predikativ yoki nopredikativ xarakterdagi, ko‘pincha uzvlari yig‘indisining mazmuni umumiy mazmuniga to‘g‘ri kelmaydigan, til egalari nutqida qayta- qayta murojaat qilinadigan mashhur birliklar. Masalan, tsitata, maqol, matal, ibora, turg‘un o‘xshatish va metaforalar.
Pretsedent matn – Lingvomadaniy hamjamiyat vakillariga yaxshi tanish bo‘lgan, ular tomonidan qayta-qayta murojaat qilinadigan, asl ko‘rinishida yoki ayrim o‘zgarishlar bilan qo‘llaniluvchi mashhur matn.
Pretsedent nomlar – Mashhur matnlar yoki vaziyatlar bilan bog‘liq bo‘lgan nomlar, shuningdek, muayyan sifatlarning namunaviy yig‘indisiga ishora qiluvchi ramziy nomlar. Masalan: Alpomish, Majnun, Suqrot, Hotam, Napaleon, Rim, Samarqand, G‘irot.
Prototip – Yo‘naltirilgan assotsiativ tajribada respodentlar tomonidan stimul so‘zga reaktsiya sifatida eng ko‘p qayd etilgan so‘z.
Ramz – Tashqi dunyoning turli madaniyat vakillari ichki dunyosi, ongi, tafakkuri va ruhidagi aksi. Ramz belgi hisoblanib, uning dastlabki ma’nosidan boshqa ma’no uchun shakl sifatida foydalaniladi. Masalan, kaptar – aksar madaniyatlarda tinchlik ramzi; oq rang – ezgulik, yaxshilik, qora rang esa yovuzlik, yomonlik ramzi hisoblanadi.
Retsipient – Nutqiy faoliyat ishtirokchisi, nutqni idrok etuvchi shaxs.
Semantik inertsiya – Matnda metaforik ma’noda qo‘llangan so‘z ta’sirida boshqa birliklarning ham ko‘chma ma’no kasb etishi.
Semiotika (grek. semeiotikon – belgi) – Tilshunoslikda: tabiiy va sun’iy tillarni belgilar tizimi sifatida o‘rganuvchi soha
Somatik kod – Insonning biror a’zosi orqali uning o‘zini anglatuvchi birliklar. Masalan, jon boshiga hisoblamoq, qo‘li bor (biror ishda) kabi birliklarda bosh, qo‘l so‘zlaridan “inson” ma’nosining anglashilishi.
Sof verbal pretsedent fenomenlar – Pretsedent nomlar va pretsedent jumlalar.
Stereotip (grek.stereos – qattiq + tupos – tasvir; U.Lippman termini) –
1 Lingvokulturologiyada: olam kontseptual manzarasining bir qismi, kichik mental manzara; predmet va vaziyatlar haqidagi turg‘unlashgan milliy-madaniy tasavvurlar va ularning tilda aks etuvchi shakllari.
2 Kognitiv tilshunoslikda: ijtimoiy guruhlar yoki alohida shaxslar haqidagi qoliplashgan tushuncha, qarashlar.
Stimul matn – Yo‘naltirilgan assotsiativ tajribada respondentlar reaktsiyasini aniqlash uchun foydalaniladigan matn.
Stimul so‘z – Yo‘naltirilgan assotsiativ tajribada respondentlar reaktsiyasini aniqlash uchun foydalaniladigan so‘z.
Submadaniyat – Umumiy madaniyat tizimiga kiruvchi kichik madaniy tizim. Masalan, yoshlar madaniyati.
Subyektiv-tahliliy strategiya – Matn yaratuvchining subyektiv munosabati ustuvorlik qiluvchi kommunikativ strategiya.
So‘zning ichki shakli (A.A.Potebnya termini) – Voqelikdagi u yoki bu predmetning muayyan nuqtai nazarga ko‘ra nomlanishi. So‘zning ichki shakli muayyan so‘zning dastlabki ma’nosi yoki uni tashkil etgan morfemalarning motivlashuvi orqali aniqlanadi. Masalan, o‘zbek tilidagi muzqaymoq so‘zi muz va qaymoq tushunchalari bilan; rus tilidagi morojenoe so‘zi morozitь – muzlatmoq tushunchasi bilan; ingliz tilidagi ice-cream so‘zi esa muz va krem tushunchalari bilan bog‘liq. So‘zning ichki shaklida xalqning milliy tafakkuri, voqelikni til vositasida aks ettirishidagi o‘ziga xosligi aks etadi.
Tasavvur – Ayni vaqtda insonning sezish a’zolariga ta’sir etmayotgan predmet yoki hodisalar obrazining fikran qayta tiklanishi.
Tasavvur asosidagi matnlar – Xayol asosidagi tasavvur asosida yaratilgan matnlar.
Tafakkur – Predmet va hodisalarning umumiy va muhim xususiyatlarini aniqlaydigan, ular o‘rtasidagi qonuniy bog‘lanishlarni aks ettiradigan va tilda bevosita voqe bo‘ladigan bilishning ratsional bosqichi
Til – Lingvokulturologiyada: madaniyatning amal qilishi, aks etishi va mustahkamlashuvi vositasi; madaniy axborotni saqlash va avloddan avlodga uzatish vazifasini bajaruvchi hodisa.
Til va madaniyatning kumulyativ vazifasi – Til va madaniyatning ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan axborotni saqlashi, avloddan avlodga uzatishi, madaniyatlararo muloqotni yuzaga keltirishi va uni rivojlantirishi. Bunda til ham madaniyat mahsuli, ham uning mavjudligining asosiy sharti bo‘lib, madaniyat qiyofasini belgilovchi, vorisiyligini ta’minlovchi fenomen vazifasini bajaradi.
Turg‘un o‘xshatishlar – Ikki obyekt o‘rtasidagi o‘xshashlik mazmunini ifodalovchi, til egalari lisoniy xotirasida ma’lum bir qoliplar shaklida saqlanadigan konnotativ turg‘un birikmalar; obrazli milliy tafakkur mahsuli. Turg‘un o‘xshatishlarning o‘xshatish etalonida ifodalangan obraz barqarorlashgan va milliy-etnik xususiyatga ega bo‘ladi. Masalan, o‘zbek tilida musicha, ingliz tilida kabutar, koreys tilida esa sigir so‘zlari beozorlik etaloni sifatida qo‘llanadi. Baquvvatlik, pahlavonlik etaloni esa o‘zbek tilida Alpomish, rus tilida Axill, ingliz tilida Robin Gud nomlari orqali ifodalanadi.
Uyg‘un matn – Verbal va noverbal unsurlarning uyg‘unlashuvi natijasida hosil bo‘lgan o‘ziga xos matn. Uyg‘un matnda turli madaniy-semiotik maydonlar (til, musiqa, tasvir kabi) yagona vizual, tuzilmaviy va mazmuniy yaxlitlikni hosil qiladi. Reklama matnlari, kinomatnlar uyg‘un matnga misol bo‘la oladi.
Universal pretsedent birliklar – Dunyo xalqlari lingvomadaniyatida keng tarqalgan pretsedent birliklar. Masalan: Zevs, Napoleon, Gerostrat, Robinzon Kruzo, Gamlet, Don Juan, Otello, Aleksandr Makedonskiy, Samarqand, Xirosima, Eyfel minorasi kabi mashhur nomlar; mashhur ibora va matnlar.
Filologik vertikal kontekst – Matn mazmunidan assotsiativ ravishda idrok qilinuvchi muayyan filologik xarakterdagi axborot.
Chog‘ishtirma Lingvokulturologiya – Lingvokulturologiyaning muayyan millat mentalitetini boshqa til egalari hamda madaniyati pozitsiyasidan turib tadqiq etuvchi bo‘limi.
Evfemizm (grek. euphemismos < eu – yaxshi+phemi – gapiraman) – Narsa-hodisaning ancha yumshoq shakldagi ifodasi; qo‘pol, beadab so‘z, ibora va tabu o‘rnida qo‘pol botmaydigan so‘z, iborani qo‘llash.
Ekzotik leksika (grek. exotikos – yot, kelgindi) – Boshqa tillardan o‘zlashgan, nutqqa alohida kolorit berish uchun qo‘llanadigan so‘z va iboralar.
Etalon – Predmet, hodisa va obyektlarning sifat va xossalarni o‘lchaydigan mohiyat. Etalon ijtimoiy-psixologik miqyosda tabiat, jamiyat hodisalari, inson haqidagi me’yoriy tasavvurlar ko‘rinishida aks etadi. Etalon tanlash xususiyati va baholashga ta’sir ko‘rsatadi. Etalonlar, odatda, turg‘un o‘xshatishlar tarkibida mavjud bo‘ladi. Masalan, chiroyli ko‘z o‘zbek tilida ohuning, qozoq tilida bo‘taloqning, qirg‘iz tilida sigirning ko‘ziga o‘xshatilsa, rus tilida smorodina, oyna, osmon kabilarga qiyoslanadi.
Etnolingvistika (grek. ethnos – xalq + lot. lingua – til) –
1 Tilning ma’naviy madaniyat, xalq mentaliteti, xalq ijodi bilan munosabati va aloqadorligini tadqiq etuvchi soha. Shevashunoslik, folьklor tili, til tarixi (uning tarixiy shevashunoslik, xalqning etnik va madaniy tarixi bilan bog‘liq jihatlari) etnolingvistika tarkibiga kiruvchi sohalar hisoblanadi.
2 Tilning madaniyat bilan, shuningdek, etnomadaniy va etnopsixologik omillar bilan munosabatini diaxronik planda o‘rganuvchi soha.
Etnopsixolingvistika (grek. ethnos – xalq + psuche – qalb + lot. lingua – til) –
Nutqiy amaliyotlarda, nutqiy faoliyatda va uning yaxlit aktlarida, lisoniy ongda, shuningdek, nutqiy muloqot jarayonlarining yuzaga kelishida milliy-madaniy variantlilikni o‘rganuvchi soha; psixolingvistikaning bir bo‘limi.
Etnos (grek. ethnos – qabila, elat, xalq) – Kishilarning ma’lum bir tarixiy davrda va ijtimoiy tuzumda tarkib topgan alohida barqaror etnik uyushmasi. Etnos ma’lum bir tarixiy sharoitda, hududiy, iqtisodiy, lisoniy va madaniy umumiylik asosida shakllanadi.
Etnosemantika – ayn. etnolingvistika.
O‘xshatishlarning izohli lug‘ati – O‘xshatish etaloni vositasida ta’kidlanuvchi ma’no va uning reallashishi bilan bog‘liq jihatlar tavsiflanuvchi; semantik, uslubiy, lingvopoetik va lingvomadaniy kabi yondashuvlar asosida tuzilgan lug‘at. Masalan: Mokienko V.M., Nikitina T.G. Bolьshoy slovarь russkix narodnыx sravneniy. – M.: «OLMAmedia Grupp», 2008. – 800 s.; Mahmudov N., Xudoyberganova D. O‘zbek tili o‘xshatishlarining izohli lug‘ati. – T.: Ma’naviyat, 2013. – 320 b.
Qiyosiy Lingvokulturologiya – Lingvokulturologiyaning alohida, lekin o‘zaro bog‘liq bo‘lgan etnoslarning ligvomadaniyati tadqiqi bilan shug‘ullanuvchi yo‘nalishi.
Hissiy-mazmuniy – Muayyan shaxs tipi uchun xarakterli bo‘lgan dominanta hamda olam manzarasini yaratish, matnni metaforalashtirish va verballashtirish uchun psixik asos bo‘lib xizmat qiladigan kognitiv va emotiv etalonlar tizimi.
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI
XORIJIY FILOLOGIYA FAKULTETI
«TASDIQLAYMAN»
Urganch davlat universiteti
O‘quv ishlari prorektori
___________dots. S.U.Xodjaniyozov
“__” avgust 2021–yil

ZAMONAVIY LINGVISTIKA

fanidan

5A120102 – Lingvistika (roman-german tillari)

ISHCHI DASTUR

S emestr Mashg’ulotlar	1	2		Jami
Ma’ruza	30	30		60
Seminar	30	30		60
Reyting
Kurs ishi
Jami:

Urganch - 2021

Ishchi dastur Oliy va o’rta maxsus kasb-hunar ta’limi yo’nalishlari bo’yicha O’quv-uslubiy birlashmalar faoliyatini Muvofiqlashtiruvchi Kengashning 2020-yil 14-avgustidagi 3-sonli bayonnomasi bilan ma’qullangan va O’zbekiston Respublikasining Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining 2020-yil “14” avgustdagi 418-sonli buyrug‘i bilan tasdiqlangan fanning o‘quv dasturi asosida tuzilgan.

Tuzuvchi: _________f.f.n.,dots. M.Tillayeva

UrDU Roman-german filologiyasi kafedrasi
Taqrizchilar: _________Abdulla O‘rozboyev,
UrDU O‘zbek tilshunosligi kafedrasi dotsenti,
filologiya fanlari doktori
_________IrodaXajiyeva,
TATU Urganch filiali “Gumanitar va ijtimoiy fanlar”
kafedrasi mudiri, filologiya fanlari nomzodi, dotsent.

Mazkur o‘quv-uslubiy majmua Urganch davlat universiteti Kengashida ko‘rib chiqilgan va ishlatishga tavsiya etilgan («____ » _______ 2021_-yildagi №__-sonli bayonnoma).

Ishchi dastur «Roman-german fililogiyasi» kafedrasi yig‘ilishida muhokama qilingan va 2021-yil -avgustda tasdiqlangan (qaydnoma № 1).

Kafedra mudiri: ________ G.Abdullayeva

Ishchi dastur UrDU Xorijiy filologiya fakulteti kengashida ko‘rib chiqilgan va 2021- yil -avgustda tasdiqlangan (qaydnoma № 1).

Fakultet ilmiy kengashi raisi: dots. Z.Jumaniyozov

Auditoriya darsining o‘quv rejasi va fan dasturi bilan ta’minlanishi

Jami soat ko‘lami	ma’ruza	Seminar	Reyting	Talabalarning ishchi dastur bilan ta’minlanishi
	60	60		100%

kirish

1. 
   O‘quv fanining dolzarbligi va oliy kasbiy - ta’limdagi o‘rni.
   

“Zamonaviy lingvistika” fani mutaxassislikning boshqa fanlari bilan integrallashgan holda o‘qitiladi va magistrantlarning chet tili bo‘yicha kommunikativ kompetentligini (lingvistik, ijtimoiy-lingvistik, diskursiv, strategik, ijtimoiy-madaniy) rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Ushbu dastur til va tafakkur, til va ong, til va madaniyat, til va nutq o‘zaro munosabatlarini, insonning tilda namoyon bo‘luvchi kognitiv faoliyatini har taraflama o‘rgatishni nazarda tutadi. Dastur zamonaviy lingvistika hamda uning yo‘nalishlarining metodologik prinsiplari, asosiy tushunchalarini, borliq, dunyo va voqelikni bilish va uni til orqali ongli idrok etish va kategoriyalash, tilda turli xil ekstralingvistik va madaniy xarakterga ega bilim tuzilmalarining aks etilishi, turli elatlar vakillari muloqoti jarayonida ekstralingvistik omillarning namoyon bo‘lishi masalalarini o‘z ichiga qamrab oladi. Zamonaviy lingvistika nuqtai nazaridan til - madaniyatlararo muloqot vositasi, bilim olish va saqlash, madaniyatni o‘zida aks etish, uni amalda qo‘llash va uzatish manbai va nihoyat, tafakkurni va insonning dunyoqarashini shakllantiruvchi vosita sifatida talqin etiladi. Til orqali inson borliq va voqelik haqidagi axborotni qabul qiladi, to‘playdi, qayta ishlaydi, tartibga soladi va idrok etadi. Til orqali inson boshqa elat vakillari bilan muloqot qiladi va o‘zga madaniyatni o‘rganadi. Shu xilda til nafaqat muloqot quroli, balki fikrni shakllantiruvchi va madaniyatni ifoda qiluvchi vosita rolini o‘ynaydi.
Zamonaviy lingvistika fanida ko‘rilayotgan masalalarning dolzarbligi ularning "antropotsentrik” xarakterga egaligi, ya’ni insonga yo‘naltirilgan, tilni bevosita inson bilan bogliq bo‘lgan masalalar (madaniyat, tafakkur, nutq, muloqot) bilan chambarchaslikda o‘rganilishi ushbu yo‘nalishlarning tilshunoslikda asosiy o‘rin egallashiga olib keldi. Hozirgi vaqtda, zamonaviy lingvistikada qo‘lga kiritilgan yutuqlar, undagi tushunchalar va terminlar, konsepsiyalar va nazariyalar kommunikativ tilshunoslik, lingvopragmatika, psixolingvistika, gender tilshunoslik, neyrolingvistika, madaniyatlararo muloqot, lingvomadaniyatshunoslik kabi tilshunoslikning zamonaviy yo‘nalishlarida ilmiy izlanishlar olib borishga zamin yaratdi.
Zamonaviy lingvistikada til va tafakkur, til va madaniyat, til va nutq, til va madaniyatlararo muloqot munosabatlari muhim ahamiyat kasb etganligi sababli, fanni o‘qitishda til va tafakkur, til va madaniyatning o‘zaro munosabatiga katta e’tibor qaratiladi. Dasturda zamonaviy lingvistik yo‘nalishlarda alohida ahamiyat kasb etgan lisoniy faoliyatining har bir turi modul sifatida (Kognitiv lingvistika, Qiyosiy lingvomadaniyatshunoslik. Lingvopragmatika) o‘qitilishi ko‘zda tutilgan.

2. 
   O‘quv fanining maqsadi va vazifasi.
   

O‘quv fanining maqsadi - magistrantlarda zamonaviy lingvistikaning metodologik prinsiplari, dolzarb muammolari va asosiy tushunchalari bo‘yicha mutaxassislik profiliga mos ilmiy bilim, ko‘nikma va malakalarni shakllantirish va takomillashtirish hamda zamonaviy lingvistik yo‘nalishlari sohasida ilmiy tadqiqot olib borish ko‘nikmalarini rivojlantirish.
O‘quv fanining vazifasi deb zamonaviy lingvistikaning asosiy muammolari bo‘yicha tayanch ilmiy bilimlarni; zamonaviy lingvistikada foydalaniladigan zamonaviy tahlil metodlari vositasida lisoniy va bilim tuzilmalarning, til va madaniyatlararo muloqot, til va nutq o‘zaro munosabatini; zamonaviy lingvistik yo‘nalishlari sohasida ilmiy tadqiqot olib borishga urgatish belgilandi.
Fan bo‘yicha talabalarning bilim, ko‘nikma va malakalariga quyidagi talablar qo‘yiladi.
Magistrantlar:

• 
  tilshunoslik tarixida ro‘y bergan paradigmalar siljishi, antropotsentrik paradigma xususiyatlari, zamonaviy lingvistik yo‘nalishlari (Kognitiv lingvistika, Qiyosiy lingvomadaniyatshunoslik, Lingvopragmatika) an’anaviy tilshunoslikdagi fanlardan farqli jihatlari; zamonaviy lingvistika fanining nazariy va amaliy yutuqlari; zamonaviy lingvistik yo‘nalishlaridagi turli nazariy qarashlar va yetakchi konsepsiyalar to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lishi;
  
• 
  zamonaviy lingvistik yo‘nalishlarining terminologik apparati, qonuniyatlari va asosiy tushunchalari, asosiy tamoyillari va ularning xususiyatlari; madaniy birliklar va ularning turlari, nutqiy akt, konsept va uning turlari, freym nazariyasi va uning tahlili; bilim tuzilmalari, axborot, kategorizatsiya, konseptualizatsiya, kognitsiya, prototip, konseptual va lisoniy dunyo tasviri; kognitiv metafora, uning turlari va verballashuv xususiyatlari; pragmatikadagi kooperatsiya tamoyili, nutqiy akt turlari, pragmatik vazifalar, kommunikativ-pragmatik xodisa, xushmuomalalik tamoyili, nutqiy aktning semantik-pragmatik xususiyatlari; zamonaviy lingvistik yo‘nalishlar bo‘yicha mavzularni bilish va egallagan nazariy bilimlarini amaliyotda qo‘llashni bilishi va ulardan foydalana olishi;
  
• 
  lisoniy material bilan ishlash, muayyan nazariy masalalarga oid fikrlarni bayon etishi, ayni fikrlarga nisbatan tanqidiy munosabatini shakllantirish va ifodalash; lisoniy birliklarni tahlil qilish metodlarini (kross-madaniy tahlil, konseptual tahlil, lingvopragmatik tahlil, freym tahlil, kognitiv xarita tuzish) bilish va ularni amaliyotda qo‘llash, til birliklari kognitiv va madaniy tahlilini boshqa yondashuvlardan (struktural, generativ, semantik) farqli jihatlarini qiyosiy tahlil qilish, til birliklarda aks ettirilgan milliy dunyo tasvirini ifoda etuvchi milliy-madaniy bo‘yoqdor lisoniy birliklarni ajrata olish, ilmiy tadqiqot jarayonida dolzarb masalalarni aniqlay olishi va til birliklarini tahlil qilishda ularning yechimini topa olish, egallagan bilimlarni o‘z ilmiy tadqiqot amaliyotida qo’llash ko‘nikmalariga ega bo‘lishi kerak.
  

Umumiy va o‘quv ishlari turlari bo‘yicha soatlar hajmi
Talabalarga 1va 2-semestrda 60 soat ma’ruza, 60 soat seminar mashg‘ulotlari o‘tkaziladi. Semestr davomida 1 marta oraliq nazorat va 1 marta yakuniy nazorat topshiriladi.
NAZARIY MASHG‘ULOTLAR (30 soat)

№	Ma’ruza mashg‘ulotlari mazmuni	Soati	Adabiyotlar
1	Paradigma ilmiy sistema sifatida Ilmiy paradigma tushunchasi. T. Kunning paradigmalar nazariyasi va uning fanga ta’siri. Tilshunoslik tarixidagi paradigmalar siljishi Qiyosiy-tarixiy paradigma, uning rivojlanish tarixi va xususiyatlari hamda tilshunoslik faniga qo‘shgan hissasi. Strukturalizm paradigmasi, uning rivojlanish tarixi va xususiyatlari. Strukturalizm paradigmasining tilshunoslik fani rivojlanishida egallagan o‘rni. Antropotsentrik paradigma va uning xususiyatlari. Antropotsentrik paradigmaning zamonaviy tilshunoslikda egallagan o‘rni va xususiyatlari	2	[2,3,4,5,6]
2