Zamonaviy oilada, farzand tarbiyasida milliy va umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirish masalalari

“Zamonaviy oilada, farzand tarbiyasida milliy va umuminsoniy qadriyatlarni shakllantirish masalalari”
mavzusidagi respublika ilmiy-amaliy anjumani materiallari to‘plami
132
qo‘shimcha turtki bo‘ldi. Bugun biz mamlakatimizning ma’naviy tiklanishida guvoh va ishtirokchilarmiz. 
O‘zbekistonda ro‘y berayotgan o‘zgarishlar nafaqat ijtimoiy-madaniy hayotning turli jihatlariga, balki 
odamlarning, ayniqsa, yosh avlodning ongiga ham ta’sir qiladi. 
Mazkur shart-sharoitlardan kelib chiqqan holda, ma’naviy sog‘lom yosh avlodni tarbiyalash ustuvor, 
davlat ahamiyatiga, vazifasiga aylanmoqda. Kelajakda o‘qituvchilarni ta’lim ishlariga tayyorlash mazmunini 
tahlil qilib, bugungi kunda ma’naviy-axloqiy tarbiya va zamonaviy pedagogik oliy o‘quv yurtlarining 
bunday mutaxassislarni tayyorlashga tayyor emasligi, talabalarning (bo‘lajak pedagoglarning) qiziqishi 
o‘rtasida kasbiy tayyorgarlikni amalga oshirishga qodir bo‘lgan pedagogik kadrlarga bo‘lgan ehtiyoj o‘rtasida 
ziddiyat yuzaga kelgan, degan xulosaga keldik. Ularning ma’naviy va axloqiy o‘sishida va bu jarayonni 
amalga oshirishga qodir emasligi. Bundan tashqari, pedagogik ta’limning milliy metodikasida bo‘lajak 
pedagoglarning o‘quvchilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashga tayyorligi mezonlari va darajalarini aniqlash, 
bo‘lajak mutaxassislarni tarbiyaviy ishlarni olib borishga tayyorlash modelini yaratish va shaxsning kasbiy 
shakllanishi uchun strategik ahamiyatga ega bo‘lgan boshqa qator masalalar hal etilmay qolmoqda.
Bugungi kun adabiyotlarida (O.Musurmanova, M.Kuronov, A.Erkayev, B.Ziyomuhamedov va boshqalar) 
kelajakda o‘qituvchilarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalashga tayyorgarlikning mohiyati haqida yagona, tizimli 
tushuncha mavjud emas, bu faoliyat uchun zarur bo‘lgan sifatlarni aks ettirish, ularning ma’naviy-axloqiy 
sohasini tushunish, o‘z-o‘zini takomillashtirish, o‘qituvchining mas’uliyatini anglash, o‘quvchining psixologik 
xususiyatlarini bilish kabi holatlarda namoyon bo‘ladi. Davlat ta’lim standartida ma’naviy-axloqiy tarbiya 
sohasidagi mutaxassisning pedagogik vakolatiga doir qoidalar ham yеtarli darajada shakllantirilmagan.
Ma’naviy-axloqiy tarbiya uchun tayyorgarlikning xorijiy modellari (mualliflar: E.A.Lixanov, A.A.Melik, 
Pashayev, T.M.Gorbacheva, T.A.Florenskaya) kamchiliklardan xoli emas, xususan, kelajakda o‘qituvchilarda 
ta’lim ishiga tayyorgarlik ko‘rishning ko‘plab rus konsepsiyalarida muqaddas (pravoslav) pedagogik merosni 
professional o‘qitish amaliyotida qo‘llashga yеtarlicha e’tibor qaratilgan. Shu bilan birga, yuqorida keltirilgan 
modellardan biri – tegishli metodik takomillashtirish bilan mahalliy o‘xshashlikni ishlab chiqishda asos 
sifatida qabul qilinishi mumkin bo‘lgan “T” modeli haqida gapiramiz. 
Ushbu modelga ko‘ra, o‘qituvchining o‘quvchilarning ma’naviy va axloqiy tarbiyasiga psixologik va 
pedagogik tayyorgarligi sifat va malakalarning rivojlanish darajasini ifodalovchi bir-biriga bog‘liq bo‘lgan 
tayyorgarlik to‘plamidir:
– shaxsning qiymat yo‘nalishlari va ma’nolarining tegishli darajasi sifatida qiymat-semantik tayyorlik;
– shaxsning zarur ehtiyojlari, intilishlari va niyatlarini shakllantirish uchun motivatsion tayyorgarlik;
– pedagogik muloqotning zarur fazilatlari va ko‘nikmalarini shakllantirish uchun kommunikativ tayyorlik;
– o‘z-o‘zini anglash, o‘z-o‘zini hurmat qilish va o‘qituvchining Holistik I-konsepsiyasini rivojlantirishning 
zarur darajasi sifatida refleksiv tayyorgarlik;
– kasbiy bilim, dunyoqarash, axloqiy tushunchalar tizimi sifatida bilimga tayyor bo‘lish;
– ma’naviy-axloqiy tayyorgarlik uning ma’naviyatini va ma’naviy-axloqiy yo‘nalishlarini tavsiflovchi 
o‘qituvchi-murabbiy shaxsiyatining ajralmas xususiyati sifatida.
Psixologik va pedagogik tayyorgarlikning tasvirlangan modeli kelajakdagi o‘qituvchining professional 
pedagogik va maxsus psixologik tayyorgarligi natijasidir. Bizning fikrimizcha, T.M.Gorbachevaning modeli 
jamiyatning zamonaviy pedagogik haqiqatlari va talablariga to‘liq mos kelmaydi va, shu asosda, qo‘shimcha 
elementni – innovatsion tayyorgarlikni (innovatsion vakolatni) tavsiya etamiz. Ma’naviy-axloqiy tarbiya, 
shuningdek, tarbiyaviy ishlarning boshqa yo‘nalishlari “shabloniga ko‘ra”, ishni bir marta va, umuman, 
tasdiqlangan metodik tavsiyalar bilan o‘z ichiga olmaydi, aksincha, o‘quvchilarning ehtiyojlariga, ularning 
yaqin rivojlanish zonasiga mos kelishi, shaxsni shakllantirishning ijtimoiy-madaniy xususiyatlarini hisobga 
olishi va natijada doimo rivojlanib, takomillashib, zamonaviy pedagogik tajribaning eng yaxshisini o‘ziga 
singdirishi kerak. Bunday yondashuv shuni anglatadiki, respublika oliy maktabida bilim olish yondashuvidan 
ta’lim natijalariga amaliy yo‘naltirilgan yondashuvga o‘tish kerak. Shunday qilib, an’anaviy bilimlar, 
ko‘nikmalar, ko‘nikmalar o‘rniga vakolatlar birinchi o‘rinda turadi.
“Innovatsion yеtuklik” tushunchasi bugungi kunda O‘zbekistonda ilmiy qo‘llanishda keng tarqalmagan. 
Xorijiy tadqiqotlarda bu ta’rif, asosan, menejmentga nisbatan qo‘llaniladi. Ushbu konsepsiyani talqin 
qilishning pedagogik sohasiga yanada yaqinroq bo‘lgan E.S.Simbirsk, Y.B.Suvorov: “innovatsion qobiliyat” 

---