Zamonaviy sanoat tarmoqlari

-davr xarajatlari:
Mahsulotni sotish bilan bog’liq bo`lgan xarajatlar:

• 
  tovarlarni tashish xarajatlari;
  
• 
  savdo va umumiy ovqatlanish korxonalarining muomala xarajatlari;
  

Ma`muriy xarajatlar:

• 
  boshqaruv xodimlarining mehnat to`lovlari;
  
• 
  ularga sug’urta ajratmalari;
  
• 
  xizmat avtomobillarini asrash;
  
• 
  boshqaruvning texnik vositalari, aloqa, signalizatsiya, hisoblash markazi va h.k.
  
• 
  boshqaruvdagi asosiy fondlar amortizatsiyasi;
  
• 
  xizmat safari xarajatlari.
  

Boshqa operatsion xarajatlar:

• 
  kadrlar tayyorlash;
  
• 
  qurilishdagi kamchiliklarni yo`qotish;
  
• 
  maslahatlar berish va axborotlar xizmati to`lovlari, auditlar xizmati to`lovlari va h.k.
  

-moliyaviy faoliyat xarajatlari:

• 
  banklarning uzoq va qisqa muddatli kreditlari uchun to`lovlar;
  
• 
  uzoq muddatli ijara uchun to`lovlar;
  
• 
  valyuta kursining o`zgarishi sababli foyda va zararlar;
  
• 
  korxonaning o`z qimmatbaho qog’ozlarini chiqarish va tarqatish xarajatlari.
  

-favqulodda zararlar:

• 
  bularga kutilmagan holda yuz beradigan zararlar kiradi.
  

YUqoridagilardan ko`rinib turibdiki, yangicha sharoitda mahsulot tannarxiga tijorat, ma`muriy, umumxo`jalik va moliyaviy xarajatlar kiritilmaydi. Balki ular har davrning o`zida korxona foyda summasi hisobidan qoplanadi va bu holat milliy hisoblar tizimiga mos keladi.

5-rasm

Davr xarajatlari – korxonalar faoliyatida yangi ko`rsatkich hisobla­nadi. Bu xarajatlar bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog’liq emas.

Bularga ishlab chiqarishni boshqarish, tijorat xarajatlari, umumxo`jalik xarajatlari shu jumladan ilmiy-tekshirish va tajriba-konstruktorlik xarajatlari kiradi. Ular umumxo`jalik xarajatlari bo`lib, ularning hajmi ishlab chiqarish mahsulot hajmi bilan bog’liq emas, balki davr, vaqt bilan bog’liq.
Mahsulot tannarxi korxona mahsulotini ishlab chiqarish va sotish bilan bog’liq bo`lgan, pul bilan ifodalangan xarajatlarning yig’indisidir. Mahsulot tannarxining ma`lum darajasi juda ko`p ishlab chiqarish omillarining o`zaro ta`sir natijasidir. Masalan, tannarxning pasayishiga mehnat unumdorligining oshishi, xom ashyo, elektroenergiya, yoqilg’gi materiallarning tejab tergab sarf qilinishi, asbob uskunalardan foydalanish darajasining oshirilishi, brak, bekor turishlarning kamaytirilishi va h.k. ta`sir ko`rsatadi.
Tannarxning pasaytirilishi bilan korxonalarning pul jamg’armalari oshadi, ishlab chiqarishni yanada kengaytirish va takomillashtirish uchun qo`shimcha mablag’ beradi, mahsulotlar chakana narxini pasaytirib bu bilan aholining turmush darajasini yuksaltirishga imkon yaratadi. Mahsulot tannarxi xarajat elementlari bo`yicha klassifikatsiyalanadi.
Xarajatlarning iqtisodiy elementlari quyidagilardan iborat:

1. 
   Xom ashyo va asosiy materiallar (chiqindilar kirmaydi);
   
2. 
   YOrdamchi va boshqa materiallar;
   
3. 
   YOqilgi;
   
4. 
   Energiya;
   
5. 
   Asosiy va qo`shimcha ish haqi;
   
6. 
   Ijtimoiy sug’urta ajratmalari;
   
7. 
   Asosiy fondlar amortizatsiyasi;
   
8. 
   Boshqa pul xarajatlari.
   

Bundagi 1-4 – elementlar mehnat predmetlari uchun, 5 va 6 – element­lar kishi mehnati uchun, 7 – element mehnat vositalari uchun sarflangan pul xarajatlarini ifodalaydi. 8 – element esa ishlab chiqarishni normal amalga oshirish uchun zarur pul xarajatlaridir (yollangan transport, xodimlarni xizmat safariga yuborish, pochta, telegraf, o`qishga yuborilganlarga to`lanadigan stipendiya va boshqa shu kabi xarajatlar).
Ishlab chiqarish xarajatlarini mazkur iqtisodiy elementlari bo`yicha klassifikatsiya qilish tannarxning tuzilishini o`rganish imkonini beradi. Birlik mahsulot uchun xarajat kal’kulyatsiya moddalari bo`yicha mahsulot tannarxidagi xarajatlar klassifikatsiyalanadi.
Ishlab chiqarish xarajatlari ishlab chiqarish jarayonida tutgan o`rniga qarab asosiy va qo`shimcha xarajatlarga ajratiladi. Asosiy xarajatlar bevosita mahsulot ishlab chiqarish bilan bog’liq bo`ladi. Qo`shimcha xarajatlar korxonani xo`jalik jihatdan boshqarish bilan bog’liq bo`lib unga ortiqcha xarajat va nobudgarchiliklar ham (jarima, kamomad, brak, bekor turishlar) qo`shiladi.
Mahsulot hajmi bilan bog’liqligiga qarab xarajatlar o`zgaruvchan va shartli doimiy xarajatlarga ajratiladi. O`zgaruvchan xarajatlar mahsulot hajmi o`zgarishiga qarab o`zgaradi (xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, energiya, asosiy ishchilarning ish haqi va h.k). SHartli doimiy xarajatlar mahsulot hajmi o`zgarishiga qarab o`zgarmaydi (boshqaruv xarajatlari). Mahsulot hajmining ortishi shu xarajatlar hisobiga uning bir donasi tannarxining pasayishiga olib keladi.
Mahsulotlarning ayrim turlari orasida taqsimlanishiga qarab xarajatlar bevosita va bilvosita xarajatlarga ajratiladi. Bevosita xarajatlar ayrim mahsulotlar tannarxiga to`g’ridan-to`g’ri qo`shiladi (xom ashyo yoki asosiy materiallar).
Bilvosita xarajatlar ayrim mahsulotlar turlari bo`yicha shartli ravishda qandaydir to`g’ri xarajat (masalan, ish haqi)ga nisbatan proportsional ravishda taqsimlanadi. Xarajatlarni bunday guruhlarga ajratish bir necha xil mahsulot ishlab chiqaradigan korxonalarga xos bo`lib, bir xil mahsulot ishlab chiqaradigan korxonalarga hamma xarajatlar ham o`sha mahsulot tannarxiga kiradi.
Mahsulot tannarxining dinamikasini o`rganishning muhim shartlari­dan biri o`rganilayotgan mahsulotning albatta solishtirma tovar mahsulot bo`lishidir. Solishtirma tovar mahsulotga solishtirilayotgan ikki davr (bazis va joriy)da ishlab chiqarilgan va shu bilan birga texnologiyasi, konstruktsiyasi bir oz o`zgarsa ham lekin iste`mol xususiyati o`zgarmagan mahsulotlar kiradi.