Zbek isto n respu blikasi fanlar akad em iyasi

So'z va morfemaning ma'lum qurshovdagi variatsiyalari 
A. Agglyutinatsiya jarayonidagi almashinuvlar
Garchi agglyutinativ tillarda o'zak va affiks morfemalaming 
chegarasi aniq va o'zakka affiks morfemalar qo'shilishi o'zak fonetik 
strukturasini keskin o'zgartirib yubormasligi tipik bo'lsa ham, ammo bu 
narsa agglyutinatsiya jarayonida hosil bo'lgan ko'p bo'g'inli so'zlaming 
o'zak va affiks morfemalari oralig'ida yoki birinchi morfemasi tarkibida 
fonologik qimmatga ega bo'lmagan turli xil o'zgarishlar ro'y berishi 
mumkin. Bu o'zgarishlar morfonologik qimmatga egadir. Affiks 
morfemalaming o'zak morfemaga qo'shilishi natijasida o'zak morfema 
fonologik sostavida ro'y beradigan o'zgarishlar turkiy tillarda ham mavjud 
bo'lgan fuziya elementlaridan dalolat beradi. Agglyutinatsiya jarayonida 
o'zak va affiks morfemalar oralig'ida quyidagi morfonologik holatlarni 
kuzatish mumkin.
Unlilar almashinuvi.
1. 
Tor unli. Agar afiks morfema qo'shilayotgan asos qism ikki 
bo'g'inli bo'lsa, affiks morfema qo'shilgandan so'ng asos qismning 
ikkinchi bo'g'inidagi tor unli ko'p hollarda nolga aylanadi. Natijada 
ko'pincha asos qismni ajratishga qiyinchilik tug'diradi. Bu jarayon yopiq 
bo'g'in bilan tugagan ikki bo'g'inli morfemaga unli bilan boshlangan affiks
88

---

morfema qo'shilganda ro'y beradi va quyidagicha almashinuv sodir 
bo'ladi:
a) i-о. Masalan, og'zaki (og'iz-aki); o'yna (o'yin-a), ayri (ayir-i), 
ayra (ayir-a), ayrim (ayir-im), o'g'lon (o'g'il-on), sorg'ay (sarig'-ay), chiq 
(tish, tosh-ik) o'gril (o'gir-il), qayril (qayir-il), bo'yni (bo'yin-i), qorni 
(qorin-i), o'g'il (o'g'il-i), ik-kov (ikki-av), ikkala (ikki-ala), oltov (olti-ov), 
(olti-ila) va boshq.
u-o, masalan, buyruq (bunur-uq), ulg'ay (ulug'-iy), sovrul (sovur- 
ul) va boshq.
2. о-a, Ong, ot, son kabi so'zlarga fe'l yasovchi morfemalar 
qo'shilganda o'zak morfema tarkibidagi о unlisi a ga aylanadi. Masalai: