‘zbekist0n respubukasi oliy уа ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Sitseron Mark Tulliy (m.av. Юб-43-уШаг) taniqli davlat arbobi va 
mashhur notiq bo‘lgan. U yashagan davrda davlat ancha markazlashgan 
bo‘lib, savdo-sotiq ancha o‘sdi, sudxo'rlik boyish manbayiga aylandi. 
U qishloq xo‘jaligini qo‘llagan holda (chunki bu soha bozor uchun 
ham mahsulot etkazar edi), yirik savdo va sudxrlikni boyish manbayi 
deb hisobladi. Demak, Sitseron boshqalardan farqli ravishda quldorlar 
bilan birga savdogar va sudxo‘rlaming manfaatini ham himoya qildi.
Quldorlik tuzumining ichki qarama-qarshiligi tobora o‘sdi, qullar 
qo‘zg‘oloni ro‘y berdi. Tarixda Spartak boshchiligidagi (m.av. 73-71- 
yy.) qullar qo‘zg‘oloni katta ahamiyatga ega, u beayov bostirilgan 
bo‘lsa ham, tuzum zaminiga jiddiy zarba bo‘ldi. Lusiy Sergey KataUna 
(m.av. 63-62-yy.) kambag‘al aholi yordamida hokimiyatni egallamoqchi,

---

qulchilikni yo‘q qilmoqchi va boyimoqchi bo‘ldi, ammo uning harakatlari 
ham zoye ketdi.
Eramizning I-II asrlarida Rim imperiyasida nisbatan barqarorlik davri 
bo'ldi, lekin quldorlik ekspluatatsiyasining samarasizligi tobora ayon 
bo‘lib qoldi, kolonat o‘sdi. Aristotel g'oyalarida qulchilik tabiiy zarurat 
deyilgan bo‘lsa, endilikda bunga sharoit taqozosi tufayli kelingan, degan 
fikrlar yuzaga chiqa boshladi.
Lusiy Anney Seneka (m.av.3-mil.65 yy.) qulchilikning siyosiy xavfini 
tushundi va qullar bilan yumshoqroq munosabatda bo‘lishni taklif 
etdi, ular ham tabiatan ozod odam ekanligini tan oldilar.
Shu davrda kolonatga, krepostnoylikka o‘tish kuchaydi. Ana shunday 
bir paytda milodning I asrida (2-yarmida) yangi diniy mafkura - xristianlik 
vujudga keldi. Uning asosiy aqidalari Injilda berilgan. Oddiy xo'jalik faoliyati 
(mehnat) zarur va ulug‘ ish deb qaraladi. Dastlab qullar haq-huquqini 
himoya qilgan bu din, bu ahvoldan qutulish yo‘li yuqoridan, xudodan 
deb bilgan. 0 ‘sha davrda bu dinning boshqa dinlardan afealligi shu bo'ldiki, 
xalqlar o'rtasidagi etnik va ijtimoiy tafovutlar inkor etildi, din oldida 
hamma barobar deb e’lon qilindi. Keyinchalik bu din boshqa toifalar 
orasida ham tarqaldi. Dastlab xristianlik mulki umumiy bo‘lib, 
ekspluatatsiya inkor etilgan, odatda, sadaqa hisobiga kun ko‘rilgan. 
Birinchi xristianlar ta’qib ostiga olingan, ammo 325-yili Nikey Soborida 
xristianlikka Rim imperiyasining davlat dini maqomini berildi, oqibatda 
u quldorlik va bo'lajak feodal jamiyatining mafkurasiga aylandi.
Milodiy yilning boshida ilk xristianlikning iqtisodiy g‘oyalari Avreliy