Ózbekistan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw minstirligi berdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti dene mádeniyatí fakulteti dene

II. BAP. Sabaqtan tısqarı islerdiń shólkemlestiriw stilistikası
II.1. Mektepten tısqarı fizikalıq mádeniyat jumıslarınıń mazmunı
Dene tárbiyası sistemasınıń barlıq zvenolarında dene tárbiyashılarda sportshılar kópshiligi arasında iqlasbent gruppa shınıǵıwlarına administraciyalıq etetuǵın aktivler talapları boyınsha rejeli túrde tárbiyalıq jumıslar alıp barıladı. Biziń mámleketimizde kóp mińlaǵan ģayratker jámiyetshiler iqlasbentler shınıǵıwlar menen dene tárbiyasınıń shólkemlestirilgen protsessi ortasındaǵı óz-ara bekkem baylanıstı támiyinlep kelip atır.
Oyınlar hám turistik sayaxatshılıq júriwler ótkerilip atırǵan waqıtta administraciya tańlaw menen birge social-paydalı islerdi orınlaw maydanınan túrli wazıypalar urıs qatnasıwshılar ortasında bólisip alınadı. Mısalı : utislar gruppasınan xojalıqtıń rejelestiriw azıq-túlik támiynatı hám basqalar ushın juwapker kisiler oyın urıs qatnasıwshısıları arasında bolsa sudyanıń járdemshileri oyın ótkeriletuǵın jerdi ásbap -úskenelerdi tayarlaw ushın juwapker kisiler ajratıladı. Iqlasbent gruppa shınıǵıwlarınıń mazmunı hám qaģıydalari haqqında aldınnan shártlesip alıwdıń oǵada zárúrli áhmiyeti bar. Oyınlarda da ásirese poxodlar waqtında da shınıǵıwlar mazmunı toptan ózgerip ketiwine qabıl etilgen joba hám qaǵıydalardan sheginiwge jol qoymaw kerek. Biraq iqlasbent sharayatında sonıń menen birge názerde tutılǵan jaǵdaylar júz beriw nátiyjesinde sonday qılıw zárúrshiligi payda bolıp qalıwı da múmkin. Bunday jaǵdaylarda máseleni kópshiligi sheshiliwi kerek. Iqlasbent gruppa shınıǵıwları shaxstıń kollektiv pikiri menen esaplanıwǵa, óz-ara doslıq munasábetlerine tiykarlanǵan ekenin olardı zárúrli tárbiya quralına aylantıradı.
Qánigeler administraciyalıǵında ámelge asırılatuǵın dene tárbiyası sabaqtan tısqarı fizikalıq shınıǵıw hám shınıǵıwlarınıń sport jarısları, kárxana hám mekemelerinde ótkeriletuǵın salamatlandırıw shınıǵıwları, dene tárbiyası bayramları kórsetiw shınıǵıwlar hám basqa túrleri tipik awqam gruppa shınıǵıwları esaplanadı. Sport jarıslardiń funktsiyaları hár túrliligi tabıladı. Olar ayırım sportshılar hám kollektivlerdiń sport jetiskenliklerin anıqlaw metodı dene tárbiya hám sporttıń keń jolǵa qoyıw jarıslar ortasında texnikalıq hám taktik hám metodikalıq tájriybe almasiw boladı. Sonıń menen birge xalıqaralıq baylanıslar ornatıw xalıqlar ortasında sheriklikti hám óz-ara munasábetlerdi bekkemlew quralı bolıp xızmet etedi. Usınıń menen birge barlıq sport jarısları, intensiv fizikalıq shınıǵıw hám shınıǵıwları bolıp tabıladı, sebebi olar kúsh ǵayrat jumsaw hám de kóterińki ematsional jaǵday sebepli jarıstaģilarģa úlken tárbiyalıq tásir kórsetedi. Tájriybe rásmiy jarıslarda kóp ret qatnasıw sportshılardıń fizikalıq tayarlıq dárejesi ósiwine járdem beriwin kórsetiwde.
Jarıslardıń programmaları hám dawam etiw waqıtı oǵada hár túrli bolıp tabıladı Barlıq jaǵdaylarda jarıslarda qatnasıw oǵan tikkeley tayarlanıw, jarısıwdıń ózi hám de onı tamamlawdan ibarat boladı. Tikkeley tayarlıq kóriw psixologiyalıq hám fizikalıq tayarlanıw, jarıslardıń ózi hámde onı tamamlawdan ibarat boladı. Tikkeley tayarlanıw psixologiyalıq hám fizikalıq tayarlanıw shólkemlestirilgen ilajlarda qatnasıw, startqa shıǵıw aldınnan razminka etiwden ibarat.
Jarıs shınıǵıwların orınlaw iskerliginiń barlıq kórsetkishleri boyınsha natijelerdiń joqarıliģi, taktik uqıp, shıdamlılıq hám xarakterdiń ámelde boliwı», eger qısqa múddetli iskerlik sonda da kúsh sınap kóriwdiń tiykarǵı bólegi esaplanadı. Jarıslar áste-áste ádetdegi iskerlik rejimine ótiwine kómeklesetuǵın jeńil shınıǵıwlar orınlaw, jarıstı juwmaqlaw, juwmaqlawshı dástúrde qatnasıw menen juwmaqladi. Sport jarısları, ayriqsha barlıq qásiyetlerine qaramay, fizikalıq shınıǵıw, shınıǵıwlarınıń ulıwma sxeması boyınsha ótkeriliwi kerek. Bunda wazıypanı konkretligi, dene tárbiyası sisteması principlerine muwapıqlıq, barlıq urıs qatnasıwshılar ushın sharayat birdeyligi, sraxovka bar ekenligi hám sol sıyaqlı kóplegen metodikalıq talaplarǵa iskerlik ayrıqshalıqlarǵa iykemlestirip ámel qılıwı kerek. Mısalı : sportshılardıń saw-salamatlıǵı haqqında ǵamxorlıq qılıw, jarıslar aldınnan shıpaker ko'riginen ótiw shárt ekenliginde, gúres jayınıń gigienik jaǵdayın qattı baqlaw hám t.b óz ańlatpasın tabadı. Dene tárbiyası bayramları, seyiller, shınıǵıwlar kórsetiwler, sport jarısları tipinde ótkeriledi. Olarǵa shınıǵıwlar metodikası hám nızam - qaǵıydaların jaqsı biletuǵın hám de tiyislishe huqıq berilgen arnawlı shaxslardan ibarat shólkemlestirilgen komitetler mandat komissiyaları, jyuriy, sudyalar, kollegiyaları administraciyalıq etedi.
Dene tárbiyası kóbirek shınıģıwlardiń áhmiyeti, sabaqtan tısqarı formaları esabına ámelge asırıladı. Bul tábiyiy bolıp tabıladı sebebi oqıw pedagogikalıq tárepten shólkemlestirilgen process retinde insannıń ómirinde salıstırǵanda kem waqıt aladı. Mısalı : 10 jıl ishinde mektep 700 saat sabaq ótkeriledi. Oqıwshılar menen ótkeriletuǵın sabaqtan tısqarı shınıǵıwları barlıq formaları ushın bolsa 8000 saatqa jaqın waqtın iyeleydi úlken jasli hám qariya kisiler tiykarınan ǵárezsiz fizikalıq shınıǵıw etedi.
Házirgi kúnlerde bir tárepten miynet ońimdarlıǵınıń rawajlanıwı hám tárbiyalıq áhmiyetin, sonıń menen birge adamlar áyyemgiden beriw fizikalıq kámalǵa jetken tárepke umtılısların esapqa alıp dene tárbiyası hám sport penen ǵárezsiz shuǵıllanıw xalıq turmısına barǵan sayın kóbirek sińip barıwı talap etedi.
Fizikalıq shınıǵıw shınıǵıwlarınıń sabaqtan tısqarı formaların xalıq turmısına sińiriwdi olardı ótkeriw sapasın tupten jaqsılaw menen birge, qosıp aparıw kerek. Mısalı, sabaqtan tısqarı fizikalıq, shınıǵıw shınıǵıwların ilimiy tárepten tiykarlanǵan, insannıń pútkil turmısı rejimi menen organikalıq sistemaǵa keltiriw hám sol jol menen onıń miyneti kúndelik turmısı, dem alıwına ámelde járdem kórsetiw oǵada zárúrli bolıp tabıladı. Sol munasábet menen shınıǵıwlardıń sabaqtan tısqarı formaların ótkeriw metodikası ilimiy tárepten islep shıģılmaqta hár qaysı áne sonday shınıǵıwdıń qásiyetleri hám tárbiyalıq, múmkinshilikleri anıqlanıp atır. Posyolkalarda, turar jay kvartiralarında, JEK larda hám de xalıq dem alatuǵın orınlarda sport imaratları qurılısınıń keńeytiriliwi kúndelik turmısta dene tárbiyası hám sporttı rawajlandırıw ushın birinshi dárejeli áhmiyetke iye esaplanadı. Fizikalıq shınıǵıw shınıǵıwlarınıń sabaqtan tısqarı formaların propaganda qılıwdı hám de bul shınıǵıwlardı maman ótkeretuǵın jámiyetshil aktivler tayarlawdı kúsheytiw hám jaqsı ǵalabalıq dene tárbiyası háreketin jáne de rawajlandiriwdiń zárúrli shárti bolıp tabıladı.