Òzbekistan Respublikasi Joqari Ham Orta

Òzbekistan Respublikasi Joqari Ham Orta
Arnawli Ministrligi
Ajiniyaz atindagi Nokis Pedodikaliq Instituti sirtqi bolim Matematika ham Informatika bakalavr talim bag'dari 2-B Topar (qaraqalpaq) studenti Qulmuratova Marziyaniñ Uliwma pedagogika pàninen 1-àmeliy jumisi



Tapsiriwshi:Qulmuratova M
Qabillawshi: Orazimbetov Sh
Nòkis 2022
Tema: Pedagogikalıq qábiletti qáliplestiriw jolları

Pedagogikalıq -psixologiyada oqıtıwshı qábiletiniń sheklengen turla­ri joq. Pedagogikalıq qábilet túrleri pánniń, jámiettiiń rawajla­nishiga qaray kóbeyip hám ózgerip turıwı múmkin. Filosofiyada qábilet uzaq waqıtqa shekem “ózgermeytuǵın genetika” naslden - naslge ótetuǵın process retinde aytılǵan. Ilimpazlardıń uzaq jıllar alıp barǵan ilimiy-tadqi­qotlari hám baqlawları nátiyjesinde pedagogikalıq qábilettiń tómende­gi tiykarǵı sapaları ajıratıp kórsetilgen:

1. 
   Óz kásipine muhabbat, oqıwshılardı súye alıwı.
   

2. 
   Qánigelik pánin jetilisken biliwi, oǵan qızıǵıwshılıqı.
   

3. 
   Pedagogikalıq taktga (ádep hám gózzallıqqa ) ıyelew.
   

4. 
   Balalar jámáátine sińip keta alıw.
   

5. 
   Óz miynetine dóretiwshilik jantasıw.
   

6. 
   Juwapkerlikti sezim etiw.
   

7. 
   Tárbiyalıq bilimlerdi iyelegenligi.
   

Oqıtıwshı iskerligindegi pedagogikalıq qábilettiń ayriqsha sistema­la­ri bar. Qábiletler sisteması tómendegi qásiyetleri menen parq etiledi:

• 
  tiykarǵı ayrıqshalıqlar ;
  

• 
  tayansh ayrıqshalıqlar ;
  

• 
  jetekshi ayrıqshalıqlar ;
  

• 
  járdemshi ayrıqshalıqlar.
  

Pedagogikalıq qábiletlerdiń tayansh qásiyetleri gúzetiwshenlik - kóre biliw kónlikpesi bolıp tabıladı. Bul - individual zattıń ayriqsha tóbeo­nini, dóretiwshilik iskerlik ushın baslanǵısh materialdı kóre biliwi sonday eken­ bolıp tabıladı. Súwretshiniń bayqaǵıshlıǵı, tábiyatshi alımdıń gúzetiw­chan­ligidan parıq etiwi óz-ózinen ayqın. Olardıń gúzetiw­chanligi túrli­cha jóneliste bolǵanlıǵı sebepli, hár biri óz oylawı hám dúnya­qarashiga iye.

Qábilettiń jetekshi ózgesheligi dóretiwshilik oyda sawlelendiriw bolıp tabıladı. Bul ózgeshelik tek súwretshine, matematika oqıtıwshına, ádebiyatshı qánigege tán bolmaydıden, bálki áyne barlıq pán oqıtıwshılarına da tiyisli.

Hár qanday kásip sırların jetilisken iyelew ushın qábilet kerek. Pedagogikalıq qábilet saw oqıtıwshıdagina qáliplesedi. Biraq ol joqarı, ortasha hám tómen dárejede bolıwı múmkin. Bul túrli dárejedegi qábiletlerde sáwlelengen ayrıqshalıqlar arasında geyparaları járdemshi rol oynaydı.

Pedagogikalıq qábiletler sistemasına kiretuǵın járdemshi ayrıqshalıqlar hám hislatlar tómendegilerden ibarat :

aqıl -aqıldıń arnawlı bir túrleri, házirjavoblik, kemshiliklerge sın kózqarastan itibar, turaqlıqadamlik;

oqıtıwshınıń sóylewi: aratorlıq kórkem óneri, sóz baylıǵınıń tereńligi;

aktyorlıq ózgesheligi: mimika hám pantomimika, qıyalıy fantaziya isleta alıw, psixik sezimdi jılawlay alıw.

pedagogikalıq ırǵaq hám pedagogikalıq ádeplilikke ıyelew.

Hám taǵı basqa.

Oqıtıwshınıń didaktik hám akademikalıq qábiletleri.
Uzaq jıllar alıp barılǵan izertlewler pedagogikalıq qábiletler quramalı hám kóp qırlı psixologiyalıq bilimlerden ibaratlıǵın kórsetip berdi. Áne sol izertlew maǵlıwmatlarınan paydalanı, pedagogikalıq qábiletler dúzilisinde zárúrli orın iyeleytuǵın qatar komponentler /tarkibiy bólimler/ ni ajıratıp kórsetiw múmkin:

Didaktik qábiletler - bul balalarǵa oqıw materialın anıq hám ayqın túsintirip, ańsat etip jetkiziw, balalarda pánge qızıqsh oyatıp, olarda ǵárezsiz aktiv pikirlewdi oyata biletuǵın qábiletler bolıp tabıladı.

Didaktik qábiletke iye bolǵan oqıtıwshı zárúrshilik payda bolǵanda qıyın oqıw materialın - ańsatlaw, quramalırog'ini ápiwayılaw, túsiniw qıyın bolǵanın túsiniklilew etip oqıwshılarǵa maslastırıp bara aladı. Oqıtıwshınıń manna sol páziyletlerin úyrenip alǵan oqıwshılar ádetde: «Oqıtıwshınıń eń áhmiyetli tárepi de onıń hámme zattı anıq-ayqın hám túsinikli etip beriwidada. Bunday oqıtıwshınıń qolında mazalı etip o'qiging keledi»; «Unisi bolsa hyech zatqa jaramaytuǵın oqıtıwshı, hyecham anıq túsintirip bere almas edi»; «Oqıw materialın aldında tiri adamlar emes, bálki qanday da mexanizmler bar sıyaqlı, zerikarli hám uǵımsız - uǵımsız etip túsintiredi. Biz bunday oqıtıwshılardı unamaymiz»-deydilerAkademikalıq qábiletler - matematika, fizika, biologiya, ana tili, ádebiyat, tariyx hám basqa sol sıyaqlı pánlerge tán qábiletler bolıp tabıladı.
Qábiletli oqıtıwshı óz pánin tek kurs kólemindegi emes bálki hár tárepleme keń, chuo'ur bilip, bul tarawda erisilgen tabıslar hám jańa ashılıwlardıń turaqlı túrde gúzete barıp, oqıw materialın ulıwma erkin iyelep, oǵan kata qızıǵıwshılıq menen qaraydı hám de azǵantay bolsada izertlew jumısların júrgizedi
Perseptiv qábiletler - bul oqıwshınıń, tárbiyalaniwshiniń ishki dúnyasına kirey biliw, psixologiyalıq gúzetiwshenlik, oqıwshı shaxsınıń waqtınshalıq psixik jaǵdayları menen baylanıslı názik táreplerin tushuna biliwden ibarat qábiletler bolıp tabıladı.
Sóylew qábileti - kisiniń óz to'yg'u-xislarini sóylew járdeminde, usınıń menen birge mimika hám pantomimika járdeminde anıq hám ayqın etip ańlatpalap beriw qábileti bolıp tabıladı. Bul oqıtıwshılıq kásipine áhmiyetli qábiletlerden bolıp tabıladı
Shólkemlestiriwshilik qábileti - bul birinshiden, oqıwshılar jámáátin uyushtira biliw, bunday jámáátti jipslashtira alıw hám ekinshiden, óziniń jeke jumısın tuwrı tashkil ete alıw qábileti bolıp tabıladı.
Avtoritar qábileti - bul oqıwshılarǵa tikkeley emosional-shıdamlılıqlik tásir etip, olarda obru asıra biliwden ibarat qábiletler bolıp tabıladı.

Avtoritar qábilet oqıtıwshınıń rostguyligi, shıdamlılıqlik uqıplılıǵı, ózin tuta biliwi, túsingishligi, qatallıǵı sıyaqlı shıdamlılıqlik páziyletleri hám de qatar jeke páziyletlerge, usınıń menen birge oqıwshılardıń tálim-tárbiyasında juwapkerlikti sezim etiwi, onıń ıqtıqatı, oqıwshılarǵa ruwxıy hám bilimlendiriw ıqtıqattı sińira alǵanlıǵına isenim sıyaqlı páziyletlerine de baylanıslı

.
Kommunikativlik qábileti - bul balalar menen baylanısde bolıwǵa, oqıwshılarǵa jasdoshish ushın tuwrı jol tapa biliwge, olar menen pedagogikalıq noqatı -názerden maqsetke muwapıq óz-ara baylanıs bólewge pedagogikalıq taktning bar ekenligine qaratılǵan qábilet bolıp tabıladı.

Pedagogikalıq qıyal - kisiniń oqıwshılar shaxsın tárbiyalıq tárepden proyetlestiriwtirishda qz jumıs háreketleriniń nátiyjesin aldınan kura biliwde kórinetuǵın bolatuǵın arnawlı qábileti bolıp tabıladı

Dıqqattı bóliwlay alıw qábileti - bul qábilet bir waqtıniń ózinde dıqqattı bir qansha iskerlikke qarata alıwda kórinetuǵın bolıp, oqıtıwshı jumısında oǵada áhmiyetli axamiyatga iye esaplanadı.

Qábiletli, tájiriybeli oqıtıwshı óziniń dıqqat qoyıwın oqıw materialınıń qanday aytılıwına, onıń mazmunına, óz pikirlerin hár tárepleme etip qanday ashıp beriwge yamasa oqıwshı pikirine anıq qaratadı hám usınıń menen bir waqtıniń ózinde barlıq oqıwshılardı gúzetipyu, olardıń tolıqqan-tolıqmaganligiga, itibarlı yamasa itibarsızlıǵına, sabaqtı túsiniw-túsiniwmasligiga itibar berip, oqıwshınıń ıntızamın gúzetedi hám de, aqıbet nátiyjede óziniń jeke-qulıq atvoriga /juris-turıwǵa, ózin tutıwına mimika hám pontamimikasiga/ itibar beredi.