Ózbekistan respublikasi joqari hám orta arnawli bilimlendiriw ministirligi

Kurs jumisinin ob'ekti – Haywanat dúnyasına tiyisli parazitlar zooparazitlar dep atalip, olar tárepinen shaqıriletug’ın kesellikler invazion kesellikler dep ataladı. Ósimliklerge tiyisli parazitlar toparazitlar dep atalip, olar shaqıratug’ın kesellikler infeksion kesellikler dep ataladı.
Kurs jumisinin predmeti.Parazitologiyaning basqa pánler menen baylanısı. Parazitar kesellikler qozg’awtıwshıları morfologiyası, biologiyasi hám sistematikasi boyınsha parazitologiya ulıwma biologiya hám zoologiya pánleri menen bekkem baylanıslı. Keselliklerge kesellikti anıqlaw qoyıwda klinikalıq diagnostika, ziologiya, patziologiya hám patanatomiya pánleri boyınsha alıng’an bilimlerge tayaniladi. Invazion kesellikler tarqalıwınıń ekologiyalıq qasiyetleri, antigelmintiklarni tańlaw hám emlew-prolaktik ilajlardı shólkemlestiriw boyınsha parazitologiya pániniń epizootologiya, farmakologiya, ishki jug’ımsız kesellikler, veterinariya jumısın shólkemlestiriw hám ekonomikası pánleri menen jaqinligini kórsetedi.
Kirisiw
Parazitologiya (grekshe parasitos - jatıpisher, parazit; logos - táliymat ) kompleks biologiyalıq pán bolıp, parazitlar, parazit menen xojayın hám de sırtqı
1
ortalıq arasındag’ı munasábetlerdi, parazitlar sistematikasi, morfologiyası, biologiyasi hám ekologiyalıq qásiyetlerin uyreniwshi pán hám de parazitar keselliklerga qarsı gúres ilajların islep shıg’adı. Ulıwma, medisina, veterinariya hám agronomiya parazitologiyalari parq etiledi.
Ulıwma parazitologiya tiri organizmlerdiń óz-ara munasibetleri, parazit organizmler sistematikasi, logeniyasi hám evolutsiyasi, parazitar kesellikler patogenezi, emlew-prolaktik ilajlardıń prinsipleri hám basqa teoriyalıq mashqalalardi úyrenedi. Medisina parazitologiyasi, tiykarınan, adamlarda kesellik shaqırıwshı parazit organizmlerdi úyrenedi.
Agronomiya parazitologiyasi materiallıq ósimliklerde parazitlik etiwshi gelmintlar, ápiwayı haywanlar hám buwinayaqlilardi úyrenedi hám olarg’a qarsı gúres sharalardı islep shıg’adı. veterinariya parazitologiyasi haywanlarda ushraytug’ın parazitlerdi, olar keltirip shıg’aratug’ın keselliklerdi hám olarg’a qarsi gúres usılların úyrenedi. veterinariya parazitologiyasi tómendegi tarawlarg’a bólinedi: protozologiya - parazit ápiwayı haywanlar hám olar shaqıratug’ın kesellikler haqqındag’ı pán; gelmintologiya - parazit jawın qurtılar hám olar shaqıratug’in kesellikler haqqındag’ı pán; araxnologiya - órmekshisimonlar hám olar shaqıratug’ın kesellikler haqqındag’ı pán; entomologiya –shibin-shirkeyler qozg’awtıwshı retinde hám de infeksion hám invazion keselliklerdiń tasıwshısı retinde úyrenedi.
Haywanat dúnyasına tiyisli parazitlar zooparazitlar dep atalip, olar tárepinen shaqıriletug’ın kesellikler invazion kesellikler dep ataladı. Ósimliklerge tiyisli parazitlar toparazitlar dep atalip, olar shaqıratug’ın kesellikler infeksion kesellikler dep ataladı. Mısalı, sibir kuydirgisi infeksion kesellikler qatarına kiredi, qaysı onıń qozg’awtıwshısı Basillus anthrasis - ósimlik dúnyası wákili, koksidioz - invaziya, sebebi koksidiya - ápiwayı haywanlar tipi wákili. Sonlıqtan, keselliklerdi infeksion hám invazion dep tasniash kesellik qozǵawtıwshısınıńhaywanat yamasa ósimlik dúnyasına tiyisliligine tiykarlang’an.
Haywanlar bárháma hár qıylı parazit organizmler (gelmintler, ápiwayı haywanlar, órmekshisimonlar, shıbın-shirkeyler) menen kontaktda boladı, biraq haywanlardıń olar menen zıyanlanıwı mudamı da kuzatilavermaydi. Bul qatar faktorlarg’a baylanıslı : parazit-xojayın munasábetleriniń spetsikligiga, haywannin jasına, ziologik jag’dayına, qozg’awtıwshınıń virulentligi hám basqalarg’a.
Parazitologiyaning basqa pánler menen baylanısı. Parazitar kesellikler
2
Qozg’awtıwshıları morfologiyası, biologiyasi hám sistematikasi boyınsha parazitologiya ulıwma biologiya hám zoologiya pánleri menen bekkem baylanıslı. Keselliklerge kesellikti anıqlaw qoyıwda klinikalıq diagnostika, ziologiya, patziologiya hám patanatomiya pánleri boyınsha alıng’an bilimlerge tayaniladi. Invazion kesellikler tarqalıwınıń ekologiyalıq qasiyetleri, antigelmintiklarni tańlaw hám emlew-prolaktik ilajlardı shólkemlestiriw boyınsha parazitologiya pániniń epizootologiya, farmakologiya, ishki jug’ımsız kesellikler, veterinariya jumısın shólkemlestiriw hám ekonomikası pánleri menen jaqinligini kórsetedi.
Parazitologiya pániniń rawajlanıwı. Parazitologiya rawajlaniwinin dáslepki dáwirlerinde baqlaw hám baqlaw qilish tán edi. Parazitlar tuwrısında júzeki qıyallar ámeldegi edi. Aristotel (eramızdan aldıng’ı 384-342- jıllar ) 3 tur shu-Valshang haqqında (askarida, teniya, ostritsa) bilgen hám sho'shqalardin nnozini usinis bergen. Eramızdan aldın jasap ótken Gippokrat (460 -370) bir qansha parazit jawın qurtılardıń adam organizmine tásirin belgilep ótken. Birpara dereklerde keltiriwine qarag’anda, helmins- jawın qurtı sózin pánge Gippokrat kirgizgen. Sol dáwirdiń izertlewshilerdińi parazit jawın qurtılar adam hám haywanlar organizminde óz-ózinen payda bolıp qaladı degen oyda sawlelendiriwge iye edi.
Parazit organizmler tuwrısındag’ı mag’lıwmatlar watanımız ilimpazlarınan óz kashyotlari menen dúnyag’a belgili ullı túp babaımız, ataqlı táwip, naturalist, psixolog hám filosof alım Abu Ali inb Sino dóretpelerinde ushraydı. Medisina nızamlari shıg’armasında lentasimon jawın qurtılar, askarida, ostritsa, hám sabaq tuwrısında jazıp, olardıń dúzilisi, kóbeyiwi hám olar sebepli kelip shigatin kesellikler, olardı emlew hám aldın alıw ilajları haqqında anıq mag’lıwmatlar berdi. Ibn Sino parazit organizmlerge qarsı qollanılatug’ın dári-dormonlar tuwrısında da keń pikir júrgizgen.
Parazitizmtábiyatdakeń tarqalg’anbioekologikhádiysebolıp, haywanyamasa ósimliklerdiń túrliwákilleriarasındag’ı óz-aramunasábettiń ayriqshakórinisibolıptabıladı. Parazitizmda bir organism (parazit) dıń basqa bir organism (xojayın )den ózine jasaw ushın mákan, azıqa tabıwı túsiniledi. Xojayın organizmi parazit ushın sırtqı ortalıq (endoparazitlar ushın xojayın organizmi baslang’ısh, sırtqı ortalıq ekilemshi esaplanadı, xo'jayinlar parazit hám sırtqı ortalıq ortasında dáldalshı bolıp xızmet etedi) wazıypasın atqaradı hám sol sebepli parazitning turmısı xojayın organizminiń turmısı menen bekkem baylanıslı. Bul jag’day bolsa uzaq evolutsion rawajlanıw dawamında qáliplesken bolıp, quramalı morfo-anatomik, fiziologikalıq, bioximiyalıq, ekologiyalıq, genetikalıq
3
munasábetler hám ózgerislerdi óz ishine aladı. Tiri organizmdi ayriqsha ózgesheligi bul onı sırtqı ortalıq menen baylanıslılıg’ı bolıp tabıladı. Tiri organizmler ortasında biotik baylanısıwlar quramalı hám túrli-tumanlıg’ı menen xarakterlenedi jáne onı tiykarında azıqa hám mákan baylanısıwları jatadı. Sol baylanısıwlardan biri parazitizm kórinisinde kórinetug’ın boladı. Sonday eken, organikalıq dunyadag’ı eki basqa -basqa túrge tiyisli organizmlerdi bir-biri menen bolg’an munasábetlerin bir ko'rinisi bul parazitizm hádiysesi esaplanadı. Akademikalıq J. A. Azimovning serqirra ilimiy jumısı 600 den artıq ilimiy maqalalarında óz sawleleniwin tapqan. 35 ten zıyat monografiya hám oqıw qóllanbalar avtorı, atap aytqanda, Ózbekstannıń sút emiziwshi úy haywanları gelmintlari siyaqli shigarmalari menen bir qansha pazaritler haqinda magliwmat bergen. M. Melnikov ıyt hám úy haywanların búrgesi hám de junxo'rlar lenta sıyaqlı jawın qurtılar klasına kiretug’ın Dipyllidium saninum turning aralıq xojayınları ekenligin anıqladi.
Organizmlerdiń óz-ara munasábetleri
Planetamızda tarqalg’an barlıq organizmler azıqzatlardi qabıllawı boyınsha eki úlken gruppag’a bólinedi. Birinshi gruppa organizmler anorganik elementlerden organikalıq elementlerdı sintez etedi hám autotrof organizmler dep ataladı. Olarg’a barlıq ósimlikler hám bir qansha bakteriyalar tiyisli. Ekinshi gruppa organizmler autotrof organizmler tárepinen sintezlangan tayın elementlar menen azıqlanadı hám geterotrof organizmler dep ataladı. Barlıq haywanat dúnyası wákilleri hám bakteriyalardıń kópshilik bólegi sol usıl menen azıqalanadi. Parazitlar da geterotrof organizmlerge tiyisli esaplanadı. Tiri organizmler bólek-bólek jasamastán, óz-ara bir-biri menen baylanısqan halda, quramalı munasábetler ónim etip turmıs keshirediler. Tábiyaatda bunday munasábetlerdiń tómendegi xillari ámeldegi: betaraf (indifferent), óz-ara paydalı (simbioz), keri munasábette jasawshılar. Betaraf munasábet degi organizmler birdey sharayatta hám bir aymaqta birgelikte jasaydılar. Mısalı, aktiniyalar, teńiz juldızları, teńiz shayanımonlar teńiz astında birgelikte jasap, bir-birine zálel de jetkezmeydi, payda da keltirmeydi. Óz-ara paydalı yamasa simbioz (grekshe syn - birgelikte; bios - turmıs ) munasábette eki yamasa odan artıq organizmler birgelikte, óz-ara mápdarlıqta jasaydılar. Bul munasibetler tiykarında ijarada jasag’ıshlıq (sinoykiya) hám azıqaviy baylanısıw (kommensalizm) jatadı. Ijarada jasag’ıshlıqta yamasa sinoykiya (grekshe syn - birgalikda oikos - turar jay, mákan ) bir haywan ekinshi haywan Organizminen og’an hesh qanday zálel jetkizbewden jasaw mákanı, yaǵnıy ijara retinde paydalanadı. Kópshilik mayda haywanlar (balıqshalar, mayda
4
teńiz teńiz shayanıları, oligoxetlar) molluskalarning mantiya boslig'idan jasaw mákanı retinde paydalanadılar.
Azıqliq baylanısıw yamasa kommensalizm (latınsha sommensalis - birge awqatlanıwshı, hamtovoq) - túrli haywan túrlerinin birgelikte jasaw forması bolıp,bunda bir organizm (kommensal) basqasınıń esabınan, og’an zálel keltirmegen halda bir orından ekinshi jayg’a jılısıw quralı retinde yamasa azıqalanishda paydalanadı. Mısalı, teńiz teńiz shayanı ayaqlariga aktiniyani jabıwtirip alıp yuradi hám aktiniya járdeminde ózin qorg’aw etedi, sebebi aktiniyada otiliwshikletkalar boladı. Aktiniya bolsa teńiz teńiz shayanı járdeminde bir jaydan ekinshi jayg’a kóship juredi, azıqalaniw hám dem alıw prosessleri ámelge asadı. Keri munasábette jasawshılar tábiyaatda keń tarqalg’an bolıp, bunda bir organizm basqasına zálel jetkizedi. Bul munasábettiń tábiyaatda jırtqıshlıq hám parazitizm ko'rinisleri bar. Keri munasábetlerdiń jırtqıshlıq kórinisinde jırtqısh haywan oljag’a salıstırg’anda kúshli bolıp, onı jismonan joq etedi yamasa qattı ziyan jetkeredi. Parazitizm jırtqıshlıqtan parq etip, bunda bir organizm (parazit) basqa tur organizm (xojayın ) den azıqalanish deregi hám jasaw mákanı retinde paydalanadı. Parazitlar óz xojayını organizminde jasawg’a joqarı dárejede maslasqan bolıp, olar xojayınsız g’árezsiz túrde jasay almaydılar. Tuwrısıda, óz-ara paydalı munasábet hám parazitizm, parazitizm hám jırtqıshlıqlar ortasında keskin parq joq bolıp, bul kórsetip ótilgen sırtqı kórinisler ortasında bir-birin toltırıw, aralas tárepleri kuzatilib turadı. Mısalı, taxtakeneler ortasında Reduvius áwladına tiyisli haqıyqıy erkin jasawshı jırtqısh túrleri bolıp, shıbın-shirkeylerdi yeydi, biraq R.personatus jırtqıshlıq benen birgelikte, geyde insanlar qanın sorıw arqalı parazitlikka ótip ketedi. Simex lestularius taxtakanasi bolsa tek g’ana adam, úy qusı hám basqa haywanlar qanı menen azıqlanadı. Parazitlik túsiniginen tısqarı, giperparazitizm (og’ada parazitlilik) - bir parazitning basqa bir parazitda jasaw forması bar. Mısalı, Heterakis gallinarum nematodasining máyeklerinde xivshinlilar tipining wákili, bir kletkalı ápiwayı haywan Histomonas meliagridis parazitlik etedi. Giperparazitizm hádiysesin úyreniw úlken ámeliy ahmiyetke iye. Sebebi zıyankesler hám parazitlerge qarsı gureste biologiyalıq usıl retinde og’ada parazitlilik hádiysesinen ámeliyatta paydalanıw múmkin. Tábiyaatda jalg’an parazitizm hádiysesi de ushırasıp turadı. Bunda erkin jasawshı organizmlerdiń basqa haywan organizmine kútilmegende túsip qalıwı áqibetinde málim múddet jasaw qábileti túsiniledi. Mısalı, dán zıyankesleri bolg’an tiroglifoidkeneleri omuxta jem menen haywanlar as sińiriw jolına túsip qalıwı áqibetinde ishekler iskerliginiń buzulishiga alıp keledi.
5

Parazitizmning kelip shıg’ıwı hám onıń tábiyaatda tarqalıwı

Barlıq parazitlar evolutsion rawajlanıw prosessinde erkin jasawshı organizmlerden kelip shıqqan. Kópshilik ektoparazitlar jırtqıshlıqtan aste menen azıqlanıw múddetiniń sozılıwı, atap aytqanda, jırtqısh turbellariyalardan hár túrlı monogenetik so'rg'ishlilar kelip shıqqanligi haqqında mag’lıwmatlar bar. Ektoparazitm bo'g'imoyoqlilar ortasında kóp ushraydı. Evolutsiya prosessinde bo'g'imoyoqlilar omırtqalı haywanlar menen tez-tez azıqaviy baylanısıwda bolıwı arqalı uyań aste ektoparazitlerge aylanıp barg’an. Mısal jol menende, keneler, mamıq hám patxo'rlar, junxo'r, bıyt hám búrgelerdi keltiriw múmkin.
Endoparazitlarning kelip shıg’ıwı kóp tárepten ektoparazitlerdin evolutsiyasi menen tikkeley baylanıslı. Atap aytqanda, terinde jabıwıp parazitlik etiwshi infuzoriyalarning bir topari, shıbın-shirkeyler lishinkalari endoparazitlerge aynalg’an. Pánge málim bolg’an 2 million túrdegi haywanlardıń 4-6% parazit tárzde turmıs keshiredi. Sonlıqtan, parazitizm tábiyaatda keń tarqalg’an hádiyse bolıp, haywanat dúnyasınıń hámme gruppaları quramında ushraydı.
Parazitler túrleri
Parazitlik penen turmıs keshiriwshi organizmler óz xojayını organizminde jasaw múddetlerine qaray waqtınshalıq hám statsionar parazitlerge bólinedi. waqtınshalıq parazitlarning rawajlanıw basqıshları - máyekdeliginen baslap tap voyaga yetguniga shekem bolg’an basqıshları xojayın organizminen sırtda bolıp, xojayın denesine olar tek g’ana azıqlanıw maqsetinde ótedi. Olarg’a sonalar, shıbınlar, taxtakeneler hám basqa kenelerni kirgiziw múmkin. Bunday parazitlar udayı tákirarlanatug’ın túrde óz xojayınlarına azıqalanish maqsette taslanıp turadı hám olar ektoparazitlar esaplanadı. Statsionar parazitlar óz xojayınların uzaq waqıt yamasa pútkil omiri dawamında zálellab, xojayınnan tek g’ana azıqa derekyi retinde emes, bálki jasaw mákanı retinde de paydalanadı. Bunday parazitlar xojayındıń dene maydanında yamasa onıń ishki ag’zalarında parazitlik etedi. Óz gezeginde, bul parazitlarning turaqlı jáne udayı tákirarlanatug’ın formaları bar. Turaqlı parazitlar (bıytlar, qotır keneler, patxo'rlar, junxo'rlar hám basqalar ) xojayın denesinde yamasa onıń ishki ag’zalarında barliq biologiyalıq rawajlanıw basqıshların ámelge asırıp, pútkil omiri dawamında jasaydı. Udayı tákirarlanatug’ın parazitlar rawajlanıwınıń málim basqıshlaridagina xojayındı zálelleydi. Bul jag’dayda parazit hám erkin jasawshı awladlar almasınıp turadı. Mısalı, teri astında parazitlik qiluvshi sonalardıń lishinkalik basqıshları xojayın
6
organizminde keshedi, quwırshaq hám voyaga jetken formalarında parazitlik menen turmıs keshirmeydi. Parazitlar xojayın organizminde jaylasıwına kóre ekto- hám endoparazitlerge bólinedi. Ektoparazitlar xojayın organizminiń terisi, juni, mamıq hám párleri, saǵaqlarına jabıwıp turmıs keshiredi. Monogenetik so'rg'ishlilar, súlik qurtlar, ayırım teńiz shayanımonlar, keneler, bıyt, búrge, shıbınlar, shıbınlar sonday parazitlar qatarına kiredi. Endoparazitlar xojayın organizminiń ishki aǵzalarında, toqıma hám kletkalarında jasaydı. Tábiyaatda kópshilik parazitlar endoparazitlar esaplanıp, olar arasında ápiwayı haywanlardan tartıp, bo'g'imoyoqlilargasha ushraydı. Turmıs prosesi bir xojayın menen baylanıslı bolǵan parazitler bir xojayınlı yamasa gomoksen parazitlar dep ataladı. Mısalı, Eimeria stiedae tek ǵana qoyanlardı zálelleydi. Rawajlanıw prosessinde eki hám odan artıq xojayın qatnasıwga mútajlik sezetuǵın parazitlar kóp xojayınlı yamasa geteroksen parazitlar dep ataladı. Mısalı, trematodalarning jınıslıq voyaga jetken formaları omırtqalı haywanlar organizminde, lishinkalik formaları bolsa dushshı suw molluskalari organizminde parazitlik etedi.
Xojayın túrleri. Parazitning jınıslıq erjetiwi hám kóbeyip áwlad beriwi qaysı organizmde o'tsa, sol organizm parazit ushın tiykarǵı yamasa denitiv xojayın dep ataladı. Aralıq xojayın organizminde parazitning lishinkalik basqishi jınısız jol menen rawajlanadı. Mısalı, dushshı suw molluskalari trematodalar rawajlanıwda aralıq xojayın wazıypasın atqaradı. Birpara parazitlar ómir prosessinde bir neshe aralıq xojayınlar qatnasadı. Ekinshi aralıq xojayın qosımsha xojayın dep atalib, parazit onıń organizminde rawajlanıwınıń málim basqıshların ótedi. Mısalı, lansetsimon sorgishtin rawajlanıwinda Formisa hám Proformisa áwladına tiyisli qumırsqalar qosımsha xojayın wazıypasın atqaradı. Rezervuar xojayın organizminde parazit óz jasawshanligin saqlap qaladı hám toplanıp turıp, turdin saqlanıw dárejesin asıradı. Rezervuar xojayın parazitning rawajlanıw basqıshlarinda qatnasıwı shárt emes, sebebi bul xojayın organizminde parazitning rawajlanıwı baqlanbaydı. Antilopalar - tripanosoma ushın rezervuar xojayın, kemiriwshiler leyshmaniya ushın, shortan balıq keń qayıs jawın qurtı ushın rezervuar xojayın bolıp xızmet etedi. Parazit rawajlanıwı ushın xojayın organizminde qolay sharoit tapa alsa, bunday xojayın obligat (latınsha obligatus - mudamıǵı, álbette zárúr bolǵan degen mánisti ańlatadı ) xojayın esaplanadı. Parazitlar birpara haywanlar organizminde málim múddet jasawı múmkin, biraq bunday xojayınlar organizmine olar evolutsiya prosessinde jasawǵa hám rawajlaniwina toliq maslaspaǵan. Bundayxojayınparazitushınfakultativ (latınshafasultas, fasultatis - mudamıǵı emes, shártbolmaǵanmánisinberedi) xojayındepataladı. Kópshilik hallarda bunday
7
xojayınlar organizminde parazitlar ózleriniń rawajlanıw basqıshların tamamlay almaydı hám tez nobud boladı.
Qaramallar gipodermozi
Kesellik Hypodermatidae shańaraǵına tiyisli Hypoderma bovis hám Hypoderma lineatum teri bo'kalari lishinkalari tárepinen shaqırıladı. Kesellik sozılmalı keship, lishinkalar jaylasqan orınlarda isiw prosessleri, organizmniń ulıwma intoksikatsiyasi hám jemisdorlikning tómenlewi menen xarakterlenedi. Qozǵawtıwshısı. voyaga jetken bo'kalar uzınlıǵı 2 sm shekem bolıp, sırtqı kórinisinen hárrelerdi yadǵa saladı. Denesi sarı - qızg'ish qalıń túkler menen oralǵan. Máyekleri mayda, uzınlıǵı 0, 85-0, 86 mm. Qozǵawtıwshısınıń rawajlanıwı. Eki tur qozǵawtıwshı ushın da tiykarǵı xojayın qaramallar esaplanadı Bo'kalar tolıq ózgeris menen rawajlanatuǵın shıbın-shirkeyler qatarina kiredi. Rawajlanıwdıń tolıq dáwiri bir jıl dawamında tamamlanadı.Teri bo'kasi aprel hám may aylarında payda bolıp, tuqimlangan urǵashı bo'ka máyek qo'ya baslaydı. Urǵashı bo'kalar qaramallardin arqa oyog'lari hám qarın júniga máyek qo'yad.Oradan 2-4 kún ótkennen, máyekten mayda lishinkalar shıǵıp, terini tesip, onıń astına ótedi, keyininen teri astı biriktiriwshi toqımaları arqalı haywannıń moynı tárep jıljıydı hám óńesh diywaline ótip, onda 5 ay jasaydı, keyininen molning arqa tárepine qaray jol aladı. Ózbekstan sharayatında bo'ka lishinkalari molning jelkesine dekabr, yanvar hám fevral aylarında jetip keledi. Bul jerde lishinkalar g'uj bolıp (isik payda etip) jasaydı, dem alıw ushın haywan terisini shotdi. Lishinka arqa tárepinde jaylasqan kekirdagi menen nápes alıp, jelke degi isikte shama menen bir ay jasaydı, keyininen isiktegi tesikten shıǵıp, jerge túsedi. Lishinkalar, ádetde, haywan terisidan fevral ayınıń aqırlarında jerge tusha baslaydı. Jerde quwırshaqqa aylanıp, 20 -25 kunnen keyin bul quwırshaqlardan qanatlı bo'kalar shıǵadı. Olardin awızı bolmaǵanlıǵı sebepli, sırtda azıqlanmaydi. Sol sebepli qanatlı bo'kaning omiri júdá qısqa bolıp, ol bir neshe kungina jasaydı, tek. Sol dáwir ishinde ol buyım terisiga máyek qóyadı.

8

Epizootologik maǵlıwmatlar. Invaziya derekyi - kesel haywanlar. Jas haywanlar úlken haywanlarǵa qaraǵanda kóbirek zálellenedi.
Kesellik belgileri. Qishda hám erte báhárde qaramallardıń bel hám jelke terisi astında mayda -mayda qattı túynekler ónim boladı. Túyinler ólpeń úlkenlesedi. Keyininen onıń orayinda tesikshe payda bolıp, odan seroz yamasa irińli ekssudat ajralıp turadı. Túyinler atirapindagi júnga jabıwǵan iriń quriganidan keyin, qabıqloqlar payda boladı. Hawa isiganda, qanatlı bo'kalar ushganida, qaramallar qashıp, xilma - qıylı jaraqatlar payda etiwi múmkin (sınıw, shıǵıw, jara hám b.).
Patologoanatomik ózgerisler. Haywan jarıp kórilgeninde lishinka menen zıyanlanıw dáwirinde teri astı kletshatkasi ishinde 1-5 mm uzınlıqqa iye bolǵan kóbikshelerdi kóriw múmkin. Lishinkalarning migratsiya etken jollarında ios jasıl
9
ajratpaning jolsha sızıǵı bilinib turadı. Terinde, teri astı kapsulasida irińli tesik jara yarali kapsula jaqsı kórinip turadı, bul orınlarda seroz - gemorragik isiw gúzetiledi.
Kesellikti anıqlawı. Gipodermatozga kesellikti anıqlaw haywanlardıń jawırıninan dumg'o'zagasha bolǵan orında II hám III basqıshlı lishinkalar tóplanǵan jaylardı kóriw hám qol menen sıypalap kóriw tiykarında qóyıladı.
Emlew. Gipodermatozlar menen gúresde haywan organizminde migratsiya qılıp atırǵan I basqıshlı lishinkalardi jogaltiwga qaratılǵan erte ótkeriletuǵın ximiyaterapiya hám irińli tesik jara yarali kapsulalarda jaylasqan lishinkalar joytıwǵa qaratilgan kesh ótkeriletuǵın ximiyaterapiya tiykarǵı áhmiyetke iye. Erte ótkeriletuǵın ximiyaterapiya kuzda - sentyabr-oktyabr aylarında ótkeriledi. Jaylawda boqilgan barlıq buyımlar dárilenedi. Onıń ushın gipodermin-xlorofos, dioksafos-K, gipoxlofos (xlorasetofos), ivomek, sidektin, aversekt (farmatsin), faskoverm hám basqalar isletiledi. Kesh ótkeritladigan ximiyaterapiya bir márte irińli tesik jara jarali kapsulalarda lishinkalar maksimal rawajlanıw basqıshında qollanıladı. Teri paypaslab kórilgeninde, gipoderma lishinkalari qol menen siqib shıǵarıp jiberiliwi de múmkin. Keyin ornına yod demlemesi jaǵıw kerek.
Aldın alıw ilajları. Qaramallar teri bo'ka keselligine qarsı gúres hám aldın alıw ilajlarına haywan terisiga jazda, guzde insektitsid preparatlarni búrkiw; úzliksiz tásir etetuǵın insektitsidlar menen gipodermatozga qarsı aldınan aldın alıw jumısların ótkeriw; haywan terisidagi ekinshi hám úshinshi dáwirler degi bo'ka lishinkalarini qıs-báhár, hátte jazda insektitsidlar járdeminde óltiriw hám basqalar kiredi. Teri bo'ka lishinkalari menen zálellengen qaramallardı dárilamasdan turıp jaylawǵa aydaw qadaǵan etiledi. Kún isigan waqıtta buyımlardı ımaratlarda saqlaw hám olardı salqın waqıtlarda o'tlatish kerek.
Qoy estrozi
Qoy estrozini murın, mańlay hám bastıń qosımsha boslıqlarında parazitlik etiwshi Oestridae shańaraǵına tiyisli Oestrus ovis - qoy bo'kasi lishinkasi shaqıradı. Joqarı demaliw jolları silekey perdeleriniń isiwi, oraylıq nerv sisteması, as sińiriw qılıw hám nápes aǵzaları iskerliginiń buziliwi menen gúzetiledi.
Qozǵawtıwshısı. Qanatlı bo'kalar sarı -gúren yamasa sarıkulrang bolıp, uzınlıǵı 10 -12 mm. Urǵashıları er adamlarina qaraǵanda irilew. Urǵashı bo'kalar lishinkalar tug'adi.
10

Oestrusovis:
a - urǵashısı ; b - lishinka: 1 - arqa tárepi; 2 - qarın tárepi.
Qozǵawtıwshısınıń rawajlanıwı. Hár bir urǵashı bo'ka 450-700 dane lishinka tug'adi. Bo'ka óziniń mayda lishinkalarin qoyning tanawǵa qóyadı. Qo'ydin murnina túsken lishinkalar demde murındıń ishkerisine qaray jıljıydı hám I basqısh lishinkalar dep ataladı. Murın kovagi ishine túsken lishinkalar iyul-avgust aylarida haywandıń miyasiga qaray jıljıydı hám mańlay boslig'iga Ótiwi de múmkin. Bul jerde eki márte tullab, II hám III basqısh lishinkalarga aylanadı. III basqısh lishinka mańlay boslig'idan taǵı murın boslig'iga qaytıp shıǵadı hám qoy aksirganida jerge túsip, topıraq arasına kiredi hám onda g'umbekke aylanadı, 18-25 kúnden keyin bolsa qanatlı bo'ka ushıp shıǵadı. Urıwlanǵan urǵashı shıbın-shirkey diywal yorig'i yamasa bınaga ushıp baradı hám onda qandayda bir tereńge jaylasıp, ishinde lishinkalar payda bolganidan keyin qoy arasına ushıp barıp, qoyning murın kovagiga lishinkalarini shashadı. Epizootologik maǵlıwmatlar. Estroz dúnyanıń ko'pgana mámleketlerinde ushırasıp, shól hám yarım shól aymaqlarinda keń tarqalǵan. Invaziya ekstensivligi, ádetde, 70-100% ni tashkil etip, bir qo'yda bir neshe o'nlab nusqanı tashkil etedi. Qoyning lishinkalar menen eń joqarı zıyanlanıwı bo'kalarning ushıw dáwiri aqırında gúzetiledi.
12
Kesellik belgileri. Bo'ka lishinkalari denesindegi túkleri menen qoydin murın diywalinı jalınlantıradı. Nátiyjede haywannin burnidan qan aralas silekey oqadi. Qoy pishqiradi, hákisiradi, ıshteyi joǵaladı, oriqlaydi. Mańlay boslig'ina ótken lishinkalar qoyni júdá dárdeserge saladı. Nátiyjede kesel haywan talıp qalıwı múmkin, bir orında aylanadı hám senuroz keselligi sıyaqlı soxta aylanıw beligilari kórinetuǵın boladı. 3-5 kúnden keyin bunday haywanlar nobud boladı.
Patologoanatomik ózgerisler - invaziya intensivligi hám dawam etiw waqtine baylanıslı. Barlıq ózgerisler murın hám mańlay boslıqlarında, geyde traxeya hám bronxlarda da gúzetiledi.
Kesellikti anıqlawı. Estrozga kesellikti anıqlaw klinikalıq belgiler hám ólgen yamasa májbúran so'yib kórilgen haywanlardı jarıp kóriw nátiyjesinde qóyıladı. Bunda ulıwma epizootologik jaǵday, kesellik mawsimligi hám regionlıq ekologiyalıq ayrıqshalıqlar esapqa alınadı.
Emlew hám aldın alıw ilajları. Qoy bo'kasining lishinkasi yodning 0, 25% li suwdaǵı eritpesi, geksaxloranning kreolindagi emultsiyasi, 2-4% li xlorofosning eritpesi pulverizatorda qo'yning murın silekey perdesine purkalib óltiriledi. Qoyga duz beriletuǵın nawalarǵa tesik qaqpaq etilip, qandaydaiyisli insektitsid surkab qóyılsa, qoy duz jalaw waqıtında tumsig'ina preparatlardi juqtıradi, nátiyjede bo'ka hújim etpeydi.
Gamazoidlar (Gamasoidea) úlkenotryadwákilleriiksodhámargazkenelerinenparqetip, olarjúdá maydaboladı (denesiniń uzınlıg’ı 0. 2 mm den 4 mm ge shekemkeledi. Gamaz keneler ulken otryadg’a 30 jaqin otryad, 300 den aslam awladlar ham 5000 ge jaqin utr kiredi. Bul keneler ishinde erkin jasag’anlarda ham parazit turleri ham bar. G’MA da 700 tur ushrasadi, solardan 200 dan artiq turi adam ham haywanlarda parazitlik qiladi. Ozbekistanda gamaz kenelerinin’ 11 den tur aniqlangan. Olarnin’ teri qaplami kushsiz xitinlesken, reni sari ham bir az qon’ir. Denesi gnatsoma ham idiosomalardan ibarat. Onda serge organi wazifasina orinlawshi har qiyli formatsindag’i tuksheler jaylasqan. Xartumi ham ayaqlari uzin. Xelitserasi jinishke, uzin iynege uqsaydi, teri tesip qan soriw maslasqan. Haqiqiy denesi oval formasida, ayrim uzinshaq. Jinsiy dimorfizm jaqsi seziledi. Erkakleri urg’ashilarina qaraganda anshe kishi. Gamaz keneler mayek qoyip kopeyedi, lekin tiri tuwadi. Mayekden shiqqan 6 ayaqli lishinka tullep, birinshi ham ekinshi nimfaga ham onnan keyin imagoga aylanadi. Bul kenelernin’ rawajlaniwi sikli ortasha 12-15 kunge tuwri keledi. Bir jilda 8-10 marte nasl qaldiriladi. Olar bir mayek qoyganda
13
20 ga shekem, omiri dawaminda 100 ga shekem mayek qoyadi. Gamazoidlarnin’ kopshiligi jirtiqliq qilip tirishiligi keshiredi. Olar topiraqda, togayda, jaylawda, haywan uyalari ham malxanalarda jasaydi. Olarnin’ xojayinlari har qiyli haywanlari; kemiriwshiler, mayda jiritqishkar, parrandalar ham jer bawirlawshilar esaplanadi. Olarda ektoparazitlik qilip qan soradi. Ayrim turleri tawiq opkeside, murin boslig’ida, morj, tyulen ham basqa taq ayaqli sutemiziwshiler, iyt, maymunlarinin’ bronxlarida ham qaramallarnin; sirtqi qulaq suprasi parazitlik qiladi. Ayrim turleri adamlarinin’ qan soriwga maslasqan. Gamazidler ulken otryad ishinde adam ham haywan parazitlik qilatug’in turleri tiykarinan, dermanizzidlar (dermanyssidae) otryad koplep ushradi. Epidemiologik ham epizootologik siyaqli tawiq kenesi (Dermanyssus gallinea) ahmiyetli orin iyeleydi,
Tawiq gamaz kenesi (Dermanyssus gallinea) tawiq ham basqa uy harreler ham jabayi quslarda parazitlik qiladi. Haqiqiy qan soriwshilar. Tiykarinan, taiqxanalarda, kepterlerinin’ uyalarina ham uy quslari keteklerinde jasayadi.
(1-2 suwret. Dermanyssus gallinea kenesinin’ duzilisi, 2. Suwretde Dermanyssus gallinea keninin’ jetiliwi ham jugiwi)
14
Urgashilari har dayim qan soriw toygannan keyin tawiqxana deywalina ham pollar jarigina, quslar uyasina 10-12 shekem mayek qoyadi. 2-3 kunde keyin bul mayeklerden lishinkalar shiqip, bir kunde keyin olar pronimfalarga aylanadi. Pronimfalar tuned quslar qan menen aziqlaniwi, kundizler deywal jariqlarida jasiriw jatadi. 4 kunde keyin pronimfalardan deytonimfalar rawajlanadi, deytonimfalar 2-4 kun qan sorip aziqlanganda keyin jinsiy jetilisken urg’ashi ham erkek kenelerge aylanadi. Kepterxanalarga koplep migratsitya qiladi ham ol jerde ayrim adamlarina ham hujim qiladi. Tawiq keneleri tiykarinda bahar ham jaz aylarinda juda ham koplep ketedi, harrelershilikke ulken ziyan jetkizedi, natiyjesi harrelerinin’ mayek qoyiww kemeyedi, der,atit ham anemiyaga ushrasadi ayrim nabit boladi. Joqarida keneler sistematikasida aytiliwi boyinsha, akariformli keneler otryad 15 min’nan artiq tur kiredi.
Qishima (qotir) keneler ( Sarsoptidae ) otryad wakilleri kozge korinbeydi, juda mayda. Olar adam ham har qiyli sutemizishiler; ot, qoy, it, tuya ham basqalarinin’ teri epidermiyasida pazaritlik qilip jasaydi. Olar terini qatti jaraqatlap, kushli qishiwni payda keltiredi. Qishima kenelerinin’ dene tuzilisi basqa keneler siyaqli baskokrek ham qarin boleklerge bolinedi, lekin olar aniq bir sistema qosilip ketgen. Dene formasida domalaq, jassi, usti kondeleng ketgen domalaq joli xitin menen qaplang’an. Imago ham nimfalarida 4 juft ayaqlari bar. Olarinin’ formasi konus tarizli. Sorg’ishlari urg’ashi keneler birinshi ham ekinshi, erkeknin’ birinshi, ekinshi ham ushinshi juft ayaqlari panjesinde boladi. Bul kenlerinin’ arnawli dem aliw organi joq, kozi ham bolmaydi.
Qishima keneler metamfoz jol menen rawajlanadi: mayek, lishinka, birinshi nimfa, ekinshi nimfa ham imoga dawirinde oteydi. Erkek kene jetiliskende urgashi kene menen emes, balki ekinshi nimfa dawirindegi urgashi kene menen qosiladi. Urgashi kene eki qavat perde menen qaplang’an oval formasindag’i mayek qoyadi. Mayeklerinin’ uzinlig’i 0.1-0.2 mm. bir urgashi kene 20-50 ge shekem mayek qoyadi. Soni xarakterlenedi, teridegi jolindaginin’ aksariyatida urgashi keneler qaziydi. Bul tesikler arqali keneler hamme rawajlanawi dawirinde atmosfera kislorod menen dem alip turadi. Erkek keneler urg’ashlari qazig’an tayyar jollari arqali hareket qiladi. Kenelerinin’ rawajlanawi 2-3 hapte dawam etedi, olarda juda tez kopeyedi. Kene 21- kunge shekem ash jasawi mumkin. Qishima kenesi menen ziyanlang’an haywan akarioz, yani qishima-qonirkeseligin sebepshi esaplanadi. Kesellik saw haywanlarg’a jaylawda ham koplew malxanalarda qasinda turg’an, suykelgen, haywanlardi tazalaw buyimlardan,shotka taraq, kiyim ham malga qarawshi arqali jug’iwi mumkin.
15
Qishima-qotir kenelerinin’ juda kopshiligi adamda parazitlik qiladi solardan en kop tarqalgan turi Sarsoptes ssabiei esaplanadi. Bul tur kene adamda ushraytug’in qishima-qotir keseligin qozgatiwshisi esaplanadi. Bul kene juda kishi – urgashisinin’ 0.2-0,5 mm, erkek 0,2-0,3 mm keledi. Denesi oval tarizli korinedi, ren’I xira aq, xitini koplew bolgan bolegi biz az qonir renli. Olardin’ embrional raajlaniwi 2-4 kun dawam etedi. Kenenin’ mayek qoyiwidan imagoga shekem bolgan rawajlaniwi dawiri 9-12 kun dawaminda etedi. Jetilisken kene1,5 ay deyin jasaydi. Qishima-qotir keneler teri epidermiyasinin’ shax bolegi jasaydi, Qotir-keneler terinin’ nazik jerinde, yani barmaqlar arasinda, bilek menen tirsek arasinda, qoltiq astinda ham basqa jaylarda parazitlik qiladi. Qotir keseligi adamga kop azap berip, darmandi quritadi, jumis qabiletin pasaytedi jiberedi. Bunnan tisqari, terinin ziyanlangan bolegi ham qishiwdan turli mikroplarnin’ organizmge kiriwi ushin jol ashadi. Qishima kenelerdin’ uy haywanlarda tarqalg’an turleri – sarsoptes equi – at ham esheklerde, sarsoptes saprae – eshkide, sarsoptes ovis – qoyda, sarsoptes qaramalda, sarsoptes sani – itde ham basqa haywanlarda parazitlik qilatugin turlerinde bar.
Bukur shivini otryadi – wakilleri qan soriwshi juda mayda shivin bolip, denesi uzinligi 2-6 mm keledi. Bul shivinlar uliwma koriniwiden peshshelerge uxsap, denesi tigiz, jelke bolegi koterilgen, saqlari qisqa, denesi arti qisqa ham tigip soriwshi tipde duzilgen. Lishenkalari aqiba suwda jasaydi. Olar adamlarda ham uy haywanlarda ayrim waqtlari parazitliklerin, sonday-aq tulyaremiyanin’ tarqalgan.
Toksoplazmalar tuqimi bir toxoplasma gondi turi kiredi. Toksoplazmalar pishiqlarda ham basqa pishiq tarizlilerdin’ wakillerinin’ jinishke isheginde quramali rawajlangan dawirlerinin otip, onndan 2 sporali otsista – sporozoitlar payda qiliw menen tamamlaydi. Parazit daslep 1908-jil fransuz alimlari Nikol ham Manso kemiriwshilerden aniqlagan. Toksoplazmalarnin’ rawajlaniw xoajyin almasii menen baradi, yani pishiqlar parazitnin’ tiykargi xojayin, basqa hamme haywan ham adamlar parazit ushin araliq xojayin esaplanadi. Uliwma post menen oralgan merozoitlar toplami sista delinedi. Bunday sistalar ziyanlangan organlarda yamasa haywanlar soleginde, suti, dareti, siydigi ham basqa shigindilarda boladi. Haywanlar sistalardı jutqanında yamasa kesel haywanlardı jegeninde parazitni juqtıradi. Sistalar organizmge teriniń jaralang’an jaylarınan da ótiwi múmkin. Sutemiziwshilerde bolsa toksoplazmalar joldas arqalı ana organizminen embriong’a ótedi. Ayırım jag’daylarda toksoplazmalar keneler arqalı da jug’ıwı múmkin. Toksoplazmalarning jınıslıq kóbeyiwi tek pıshıqlar organizminde
16
ótedi.Pıshıqlar kesel kemiriwshilerden parazitni ózlerine juqtıradi. Pıshıq organizminde toksoplazmaning turmıs sikli, basqa koksidiyalarda bolg’anı sıyaqlı, jınıslıq kóbeyiw hám sporotsistalar payda bolıwı menen tamamlanadı. Toksoplazmalarnin’ rawajlanıwda jınısız kóbeyiw joqarı turadı. Toksoplazmalar adam hám haywanlarda toksoplazmoz keselligin qozg’atadı.Toksoplazmalar adamg’a aziq-awqat zatlari (gósh, sút, tuxurn) hám kesel úy haywanları (qoyan, pıshıq, ıyt hám basqalar ) arqalı ótip, asqazan -ishek jollarına túsedi. Parazitlar ishek diywalların tesip, limfa hám qan tamırları arqalı túrli organlar (bas mıy, arqa mıy, bawır, talaq, búyrek, bulshıq et hám bas.) kletkaları sitoplazmasida rawajlanıp, toqımalardı jalınlantıradı. Adamlardıń toksoplazmoz menen zıyanlanıwında úy haywanları, ásirese, pıshıq úlken orın tutadı. Toksoplazmoz menen keselleniw limfatik sistema, nerv sisteması hám kózdiń zaqım aliwine baslawshı boladı. Adam hám basqa Sutemiziwshiler embrionı ana qornida toksoplazmoz menen ziyanlang’anda, túsip ketedi yamasa onıń ayırım zárúrli shólkemleri salmaqli jaralanadı.
Sarkosporidiyalar yag’nıy gósh sporalilar urıwınıń da bir qansha túrleri bolıp, olar ayırım úy haywanları, ya g’nıy qaramallar, sshoshqaqalar hám qus hám de jabayı haywanlardıń muskullarında parazitlik etedi. Olar góshda uzın qalta formasında 0,5-5 mm shama dag’ı sistalar payda etedi. Sistalar ishinde bolsa júzlegen jawın qurtısimon bir yadrolı merozoitlar boladı.Gósh sporalilarnin’ rawajlanıwı koksidiyalarnikiga uqsas, lekin rawajlanıwı eki xojayında ketedi. O'txo'r sutemiziwshilar hám quslarparazitinin’ araliq xojayınları, jırtqısh sutemiziwshilar (pıshıqlar, ıytlar ) hám adamlar bolsa tiykarg’ı xojayınları esaplanadı. Aralıq xojayınlar organizminde parazit jınısız - shizogoniya jolı menen hám tiykar g’ı xojayınları organizminde jınıslıq usılda ko'payadi. Gósh menen tiykarg’ı xojayını organizmine túsken sistalardan júdá kóp sistazoidlar shi g’adı hám olar ishek epiteliysi kletkalarına kirip aladı. Kletka ishinde mikro hám makrogamontlar, olardan bolsa mikro hám makrogametalar jetisip shig’adı.Urıwlanishdan keyin payda bol g’an zigota qabiqg’a oralip ootsistaga aylanadı. Hár bir otsista ishinde 2 den spora payda boladı. Ot-jem menen aralıq xojayınınıń organizmine túsken ootsistalardan sporozoitlar shı g’adı. Sporozoitlar qan arqalı qan tamırları diywaline, keyininen muskuiiarga ótip, demde ko'payadi hám qalta g’a uqsas iri sistalardı payda etedi. Gósh sporalilari menen zálellengen haywanlarda, ádetde, keselleniw belgileri kem bilinedi.
Qan sporalilar (Haemosporidia) kenje tipi otryadi wákilleri adam hám ıssı qanlı haywanlardıń qızıl qan kletkaları - eritrotsitlarida parazitlik etedi. Bul
17
gruppag’a 100 ge jaqın tur kiredi. Qan sporalilar eymeriyasimonlar sıyaqlı kletka ishinde jasaytug’ınlıg’i parazitlar bolsada, lekin olardıń turmıs sikli bir neshe xojayında ótedi. Mısalı, bul genje gruppanıń eń zárúrli wákili adamda bezgek keselligin keltirip shıg’aratug’ın bezgek plazmodiysining rawajlanıwı eki xojayında ótedi. Jınısız rawajlanıwı hám de makro hám mikrogametotsitlar adam qızıl qan deneshalarida jetiwedi. Bezgek shıbınında (Anopheles) bolsa jınıslıq rawajlanıw ketedi. Eymeriyasimonlardan parq etip, bezgek plazmodiylarning turmıs sikli xojayınlar (shıbın hám adam ) organizminde ótedi, sırtqı ortalıqqa shıqpaydı. Adamlar arasında bezgek keselin taratıwshı sporalilar plazmodium dep ataladı. Bul kesellik eramızdan aldın da málim bol g’an. Ol waqıtlarda bul keselliktiń kelip shı g’ıw sebebi hám adamlarg’a jug’ıw jolları anıqlanba g’an. Lekin, sog’an qaramastan, bul keselliktiń batpaqlıqlarg’a baylanısı bar ekenin biliwgen, sol sebepli de batpaq ısıtpası dep atalg’an. Bezgek plazmodiumlarini birinshi ret 1879 -jılda orıs alımı v. I. Afanasyev hám 1880-jılda fransuz alımı Alfons Laveren jańalıq ashqanlar. Bezgek keselin shıvınlar juqtırıwın bolsa 1895-jılda ingliz alımı R. Ross hám Italiyalıq alım J. Grassi anıqlawg’an.

Piroplazidalar (Piroplasmida) genje gruppası wákilleri sutemiziwshilarning
18
qanında parazitlik etedi. Bul genje gruppa wákilleriniń rawajlanıwıd a 2 xojayında, yag’nıy tiykarg’ı xojayınları qan so'riwshi jaylaw keneleri hám aralıq xojayıniari - túrli úy hám jabayı sutemiziwshilarda ótedi. Bul genje gruppag’a 170 dan 96 artıq tur kiredi. 3 shańarag’ı bar: 1. Babezidlar (Babesidae) otryadi. 2. Teyleridlar (Theileridae) otryadi. 3. Piroplazmidalar (Piroplasmidae) otryadi. Qaramal babeziyasi babeziidlar (Babesiidae) otryadina kiredi. Forması jalg’ız hám jup anar tarizli, máyeksimon, halqatarizli hám amyobatarizli. Anar tarizli formaları tiykarınan haywanlardıń eritrositlarida jup-jup bolıp jaylasıp parazitlik etedi. Úlkenligi 1, 5 - 2, 4 mkm (12-súwret). Babeziyaning tiykarg’ı xojayını jaylaw keneleri hám aralıq xojayınları túrli úy haywanları esaplanadı. Babezioz qozg’awtıwshısın Ixodes risinus, Boophilus bovis, Rhipisephalus áwladı túrleri hám basqa tur jaylaw keneleri tarqatadı. Bul kenelerning urg’ashıları kesellengen buyımlardan qan so'rganda, kesellik qozg’awtıwshıların ózlerine juqtıradi. Kesellik qozg’awtıwshıları voyaga etken kenelerdan olardıń keyingi áwladına, yag’nıy máyeklerine de ótedi. Keneler barlıq rawajlanıw dáwirlerinde, yag’nıy lishinkalik, nimfa hám imago dáwirlerinde de kesellik qozg’awtıwshıların buyımlarg’a ótkeziwi múmkin. Lekin tiykarg’ı kesellik qozg’awtıwshısın juqtıradigani - voyaga etken keneler esaplanadı. Keneler bir jılda bir ret generasiya beredi. Qaramallar eritrositi babeziya menen 7-15 % ziyanlang’an. Qaramallar babezioz menen tiykarınan báhár hám jaz aylarında, yag’nıy may-iyul aylarında kesellenedi. Kesellengen haywanlardıń temperaturası 40 -420 S ge shekem kóteriledi, olar holsizlanadi, birinshi 2 kúnde suti 40 -60 % ga azayadı, keyinirek bolsa 80 % ge shekem azayadı. Qaramallardıń siydigi qızg'ish hám qıp-qızıl reńda boladı. Haywanlardıń ıshteyi pasayadi, kavsh qaytarmay qóyadı, ishi ketedi, eritrositlari sanı 1 mm kubda 2 mln ge shekem hám gemoglobini 30 % ge shekem azayadı. Nátiyjede, 97 qaramallar kesellengennen 4-8 kún ótkennen keyin o'ladi. Geyde bolsa kesellengen buyımlar kútpegende talog'i jarılıp ketib, 3-4 kúnde o'lib qaladı. Babeziyalar eritrositlarda ápiwayı ekige bolınıp yamasa urıqlanıp ko'payadi. Babezioz menen qaramallardan tısqarı qoy, at, túye, sho'shqa hám ıytlarde kesellenedi. Mayda shaqlı buyımlarda, atap aytqanda, qoyda - Babesia ovis túri parazitlik etedi. Bul parazitinin’ taratıwshısı Rhipisephalus áwladına kiretug’ın keneler esaplanadı. Teyleridalar (Theileriidae) otryadinıń wákillerinen - Theileria annulata daslep qaramallardıń limfa kletkalarında, keyinirek bolsa eritrositlarida parazitlik etedi hám teylerioz keselligin qozg’atadı. Teylerioz úy hám jabayı gúysewshi haywanlardıń obligat transmissiv keselligi esaplanadı hám sharbashılıq xojalıqlarına úlken zálel etkazadi.Teylerioz da eń qáwipli, ólimge alıp keletuǵın keselliklerden esaplanadı. Kesellengen haywanlardıń 40 -80 % o'ladi. Bul kesellik
19
ıssı ıqlımlı mámleketlerde,sonday-aq, Ózbekstanda da sharba buyımlarına, birinshi náwbette, qaramallarg’a úlken zálel etkazadi. Teyleriya ko'pga bolınıp, yag’nıy shizogoniya usılında ko'payadi,nátiyjede shizontlar – ánar donashalari payda boladı. Teylerioz qozg’awtıwshısınıń forması hár túrlı eritrositlar ishinde tayaqsha tarizli, halqatarizli, súyri-sopaq, domalaq, anar tarizli, útirtarizli, noqatımon (ánar doniga uqsas ) boladı. Hár bir eritrosit ishinde 1 den 7 danege shekem parazit boladı. Teyleriyalar xojayın almasınıw menen rawajlanıp, keneler organizminde kóplegen bóliniw (gametogoniya) jolı menen ko'payadi. Teyleriya kenelerdan ıssı qanlı haywanlar organizmine túskende, daslep limfa sistemasında shizogoniya jolı menen kobeyedi, ánar donashalarini payda etedi, keyin bolsa eritrositlarga ótip aladı. Kesellik qozg’awtıwshısın tiykarınan voyaga etken jaylaw keneleri tarqatadı. Tábiy ortalıqta eń kóp kesellengen haywanlar tiykarınan iyun, iyul hám avgust aylarına tuwrı keledi. Jas buyımlarda teylerioz salmaqli keshedi. Qaramallar teylerioz menen kóbirek malxanalarda kesellenedi. Kesellengen qaramallarda inkubatsiya dáwiri 6 -25 kunga, ádetde, 9 -12 kunga tuwrı keledi. Kesellengen haywanlarda daslab limfa jolları úlkenlesedi hám temperatura kóterile baslaydı, ıshteyi pasayadi, jemisdorligi azaya baslaydı. Qan aralas ishi ketedi. Sidik ajırasıwı qıyınlasadı.
G’MA de, sonday-aq, Ózbekstanda teyleriyalarning 7 túri ushraydı. Eń qáwiplisi Theileria annulata esaplanadı. Bul parazit Oraylıq Aziya respublikalarında kóp ushraydı. Taratıwshısı Xyalomma áwladına tiyisli keneler esaplanadı. Kesellengen haywanlardı olardan qan surtpesi tayarlab, mikroskop astında kóriw arqalı anıqlanadı.
Piroplazmidalar (Piroplasmidae) otryadi. Kesellengen haywanlar eritrositlarida ovaltarizli, amyobasimon, halqatarizli hám jup anar tarizli forma daǵı piroplazmalarushraydı. Parazitlar eritrositlarning orayında jaylasqan. Anar tarizli formadag’ıları iri bolıp eritrositlarni tolıq qoplab alǵan boladı. Piroplazmidlar otryadi wákilleriniń úlkenligi 2, 2 mkm den 4, 5 mkm ge shekem, anar tarizlilari bolsa 6 mkm ge shekem baradı. Piroplazmalar qaramallar organizminde tuwrıdan-tuwrı ekige bolınıp, 2 qız kletkalardı payda etedi. Jaylaw keneleri kesellengen qaramallardı qanın so'rganda, parazit qan arqalı keneler ishagiga túsedi hám shizogoniya usılında ko'payadi. Keyinirek parazitlar kenelerning gemolimfasiga hám gemolimfa arqalı urg’ashı kenelerning jınıslıq shólkemlerine baradı. Keneler ko'paya baslag’anda parazit keneler máyeki arqalı kelesi áwladına da ótedi. Keneler máyekinen báhárde piroplazma menen kesellengen lishinkalar shıǵıp qaramallarg’a hújim etedi hám olardı
20
kesellentiredi. Ózbekstanda qaramallarǵa piroplazmozni tiykarınan bir xojayınlı kenelerdan Boophilus salsaratus hám Ripisephalus bursa juqtıradi. Qaramallar piroplazmoz menen tiykarınan tábiy sharayatta keneler kóp bolg’an jaylawlarda ziyanlang’an. Sonıń menen birge, piroplazmalardan - Piroplasma saballi atlarda, Piroplasma ovis mayda shaqlı buyımlarda parazitlik etedi. Sonday etip, babezid, teylerid hám piroplazmidlarning barlıq wákilleri eritrotsitlarda parazitlik etip, qaramallar, qoy hám eshkiler, atlar, túyeler hám ıytlarg’a úlken zálel jetkeredi. Kesellengen haywan qanın so'rgan kana parazitni ózine juqtıradi. Keneler organizminde jınıslıq gametalar yetilib, olar óz-ara qosıladı hám zigota-ookineta payda boladı. Ookineta kana máyekdoniga hám máyekdonda rawajlanıp atırg’an máyeklerge ótip sporotsistaga aylanadı. Sporotsista ishinde bolsa sporozoitlar rawajlanadı. Sporozoitlar kenelerning so'lek bózida da toplandı.Bundaykeneler saw haywanlarǵa jabıwıp olardıń qanın so'rganda sporozoitlar kene so'lagidan jemisdor haywanlar qanına ótedi. Bul kesellikler sharbashılıqqa úlken ekonomikalıq zálel jetkeredi. Kesellengen buyımlardıń 40 -50% i nabit boladı. Piroplazmidalar keltirip shıǵaradıgan100 keselliklerge qarsı gúresiw ushın onıń taratıwshısı - jaylaw kenelerini qirip, kesellengen buyımlardı emlew kerek.
Se-se shıbınları (Glossidae) otryadina 20 dan artıq tur kiredi. Olar tropif Afrikada tarqalg’an bolıp, Afrika uyqı keselliginiń qozg’awtıwshıları - tripanosomalar-ni tarqatadı. Olardıń úlkenligi 6, 5-14 mm boladı. Urǵashıları tiri tug'adi. Bar-jog’I 1 lishinka tug'adi. Turmısı dawamında (3-6 ayda ) ug’ashısı 6 -12 danege shekem lishinka tug'adi. Se-se shıbınlarınıń lishinkalari tısqarına shıg’ıwı menen topıraqqa túsedi hám demde topıraq ishine kirip, quwırshaqlıq dáwirine ótedi. 3-1 hápteden keyin jınıslıq voyaga jetken shıbıng’a aylanadı. Olar tiykarınan jabayı hám úy haywanlarınıń, sonıń menen birge, adamlardıń qanı menen azıqlanadı. Keń tarqalg’an túrlerine Glossina palpalis hám Glossina morsitans kiredi. Glossina palpalis tiykarınan Afrika kontinentiniń batıs mámleketlerinde tarqalg’an. Uzınlıg’ı 1 sm den úlken. Adamlardıń úylerine jaqın bolg’an dárya hám kól arqalında jasaydı.Tiykarınan, adam qanı menen azıqlanadı. Sol sebepli de adam tripanosomoz keselligin taratıwshı deregi bolıp xızmet etedi. Se-se shıbınları denesinde tripanosomalar 2-3 ay tiri halda saqlanıwı múmkin, Glossina morsitans turining kólemi 1 sm den kishi. Tiykarınan, Afrika ormanlarında jasaydı. Kóbirek iri yowoyi haywanlardıń (Antilopalar, buyvollar, nosorog hám basq.) qanı menen azıqlanadı. Adamg’a kemnen-kem hújim etedi. Tripanosomoz keselliginen Afrikada hár jılı mińlag’an adamlar o'ladi. Afrikada se-se shıbın -lariga qarsı kóp jıllardan berli túrli pestitsidlar qollanıp kelinedi. Lekin bul jumıslar unamlı nátiyje
21
bermeyapti. Kerisinshe, pestitsidlar bul jerdegi flora hám faunaga unamsız tásir qilrnoqda. Ólikse shıbınlar (Salliphoridae) shańarag’ı. Bular metallsimon yamasa jıltır reńli, orta tós epimerlari qılshıqlı, murtining pıshqısı uzın párli. Lishinkalari haywanlardıń ólimtiklerinde, batıl góshda rawajlanadı, geyparaları sútemizuvshllarda parazitlik etip miaza (kesellik) hádiysesin shaqıradı, geyparaları bolsa shıbın-shirkeyler hám omırtqasızlardıń paraziti bolıp tabıladı. Kópshilik túrleri sinantrop bolıp, asxanalar, qushxonalar, taslandıq or Iler aldında jasap mikrob hám gelmintlarning máyekin tasıydı. Sinantroplardan kók (Salliphora) hám jasıl (Lusilia) o'laksxo'r shıbınlar áwladı wákilleri keń tarqalg’an. Bulardan birparaları ashıq jaralarg’a máyekin qoyıp, fakultativ miazalarni shaqıradı. Sol jol menen úy haywanlarına úlken zıyan jetkeredi.
Gamazoidlar (Gamasoidea) úlken shańaraǵı wákilleri iksod hám argaz kenelerinen parq etip, olar júdá mayda, denesiniń uzınlıǵı 0, 2 mm den 4 mm ge shekem keledi (104- súwret).
Gamaz keneler úlken shańaraǵına 30 ǵa jaqın shańaraqlar, 300 den artıq áwladlar hám 5000 ga jaqın tur kiredi. Bul keneler arasında erkin jasaytuǵınlıqları hám parazit túrleri de bar. MDH de 700 ta túri ushraydı, usılardan 200 den artıq túri adam hám haywanlarda parazitlik etedi. Ozbekistonda gamaz kenelerinig 11 túri anıqlanǵan. Olardıń teri oramı kúshsiz xitinlashgan, reńi sargish hám bir az qongir. Denesi gnatosoma hám idiosomalardan ibarat. Olarda sezim organı wazıypasın hár qıylı forma daǵı tukshalar atqaradı. Tumsıqı hám ayaqları uzın. Xelitserasi jińishke, uzın ignaga oxshash, terini tesip qan sorishga maslasqan. Haqıyqıy denesi súyri-sopaq formada, ba‟zan uzınshoq. Jınıslıq qapırıqorfizm jaqsı bilinedi. Er adamları urgashilarina salıstırǵanda talay kishk boladi. Gamaz keneleri máyek qyip kobeyedi, biraq tiri tuwatinlari da bar. Máyekten shıqqan 6 ayaqlı lishinka tullab, birinshi hám ekinshi nimfaga hám odan keyin imagoga aylanadı. Bul kenelerning rawajlanıw sikli ortasha 12-15 kunga togri keledi. Bir jılda 8-10 ret násil qaldıradi. Olar bir máyek qoyganda 20 danege shekem, turmısı dawamyda bolsa 100 danege shekem máyek qoyadi.
Gamazoidlarning kopshiligi jırtqıshlıq etip turmıs keshiredi. Olar topıraqta, ormon, jaylaw, haywan uyaları hám malxanalarda jasaydı. Olar kemiriwshiler, shıbın-shirkeyxorlar, mayda jırtqıshlar, qus hám sudralib juretuǵınlarda ektoparazitlik etip qan soradi. Ayırım túrleri bolsa tawıqlardıń opkasida, murın bosliginda, morj, tyulen hám basqa gúrekayaqli sutemiziwshilar, ıyt hám meshinlerdiń bronxlarida hám de qaramallardıń sırtqı qulaq sıpırasında parazitlik etedi.
22
Ayırım túrleri adamlardıń qanın soriwga maslasqan. Gamazidlar úlken shańaraǵı arasında adam hám haywanlarda parazitlik etetuǵın túrleri tiykarınan, dermanizzidlar (Dermanyssidae) shańaraǵında koplab ushraydı. Epidemiologik hám epizootologik tárepten tawıq kanasi (Dermanyssus gallinea), tıshqan kanasi (Allodermanyssus sanguineus), kalamush kanasi (Ornitonyssus basoti), pal hárrelerinde parazitlik etetuǵın varroa yakobsoni kanasi (varroa jasobsoni) zárúrli áhmiyetke iye. Tawıq gamaz kanasi (Dermanyssus gallinea) tawıq hám basqa úy qusı hám de jabayı quslarda qan sorip parazitlik etedi. Tiykarınan, tawıqxonalarda, kepterlerdiń uyalarında hám úy qusı kateklerinde jasaydı. Urgoshilari hár gezek qan sorip toygannan keyin tawıqxona diywallarına hám pollari yorigiga, qus uyasiga 10 -12 danege shekem máyek quyadi. 2-3 kúnden keyin bul máyeklerden lishinkalar shıǵıp, bir kúnden keyin olar pronimfalarga aylanadı. Pronimfalar tunda qus qanı menen azıqlanıp, kunduzlari diywal jarıqlarında jasırınıp jatadı. 4 kúnden keyin pronimfalardan deytonimfalar rawajlanadı. Deytonimfalar 2-4 kún qan sorip azıqlangandan keyin jınıslıq voyaga jetken urgashi hám er adam kenelerga aylanadı. Kepterxanalarǵa koplegen migratsiya etedi hám ondan ba‟zan adamlarǵa da hújim etedi. Tawıq keneleri tiykarınan báhár hám jaz aylarında júdá da kobeyipp, qusshilikka úlken zıyan jetkeredi, nátiyjede qustıń máyek qoyishi azayadı, dermatit hám anemiyaga ushraydı, ba‟zan nabit boladi. Joqarıda keneler sistematikasida ta‟kidlanganidek, akariformli kenelergruppaına 40 mıńnan artıq tur kirip, 2 ta: Sarkoptiformli keneler (Sarsoptiformes) hám Trombidiformli keneler (Trombidiformes) genje gruppalarına bolinedi. Bul genje gruppalardıń 170 ten artıq shańaraqları bar. Olar arasında kopshiligi osimliklar hám azıq - awqat zıyankesleri, adam hám haywanlar parizitlari esaplanıp, juqpalı keseliklarni taratıwshıları anaǵurlım kemrek bolıp tabıladı.
Sarkoptiformli keneler (Sarsoptiformes) genje gruppası wákilleriniń barlıǵındaawiz apparatı shaynovshi tipda tuzulgan bolib, olar keń tarqalıw haqqındayatiga iye. Bul kenelerning bir qansha túrleri osimliklar menen da boglan-gan. Túrli qıylı osimliklar bargida orgimshakkeneler (Titranenshidae) shańaraǵı wákilleri parazitlik etip, úlken zıyan keltiredi. Sonıń menen birge, osimliklarning túrli organlarida bortma ónim etiwshi keneler (Eriophyidae) shańaraǵı wákilleri parazitlik etip zıyan keltiredi. Olar osimliklarni hám olardıń qattı denelerin ozlashtirishga maslasqan organizmler yamasa teri, pár, shash hám teri bózi parazitlari bolıp tabıladı. Bul genje gruppa qalqanlı keneler yamasa orbatidlar hám akaridlar sıyaqlı shańaraqların oz ishine aladı. Oripatidlar shańaraǵına tiyisli bolgan túrlerde imago dep atalıwshı joqarı faza kopayish, tarqalıw hám qolaysız sharayattan saqlanıw sıyaqlı zárúrli funksiyalardı atqaradı. Erkin jasawshı
23
akaridalarda bolsa tarqalıw, qolaysız sharayattan saqlanıw tiroglifoid kenelerning deytonimfa yamasa gipopus dáwirine togri keledi. Mamıq hám pár kenelerida hám de qishitma kenelerinde, sonıń menen birge, basqa ayırım kenelerda deytonimfa dáwiri ulıwma bolmaydi. Sawıplı, yagniy oripatid keneleri imago dáwirinde qattı qalqanshaga oralgan, traxeyasi bar boladi. Qattı qalqanshası bolganligi ushın olar sırtqı ortalıqqa júdá da maslasqan, lishinka hám nimfalarida bolsa qattı qalqansha hám traxeyalari bolmasdan substratda ashıq halda jasaydı. Bul keneler jer júziniń hámme jayında tarqalǵan, koproq shirindine bay ormon topraqlarında eń kop ushraydı. Azıqlanıw tipi boyisha olar shaynovshi saprofaglar bolıp tabıladı. Olar shiriyotgan osimlik qaldıqları menen kop muǵdardaǵı mikroflorani ozlashtiradi. Osimlik qaldıqları menen birge bakteriyalardı, zamburuglarni hám olardıń sporalarini basqa hár túrlı organizmlerdi de iste‟mol etedi. Ba‟zan ayırım orbitad keneleri túrlerinde (ayaqlarında, jelke bóleginde) zamburug mitsellalarini hám bakteriyalar koloniyasini ushıratıw múmkin. Oripatidlarning rawajlanıw sikli bir ay hám odan artıqlaw bolib, olardıń omiri, imago dáwiri menen birge esaplaǵanda, bir neshe jıldı quraydı. Olarda tuqimlaniw spermatofor arqalı bolib, urgoshilari jınıslıq konus járdeminde substratga máyek qoyadi, bazan máyekti ozi menen birge alıp yuradi. Kenelerda sonday sáykeslesiw bar, mısalı, ayırım túrlerdiń lishinkalari postini taslamaydı. Bul haqqındayat kana larning turmısında úlken ahamyatga iye bolib, sırtqı ortalıqqa bólek sáykeslesiw esaplanadı. Imagoga aylanıw dáwirinde da teriniń qabatma -qabat jaylasqanlıǵın ayqın korish múmkin.
Oripatidlar úlken ámeliy ahamyatga iye bolib, osimliklar qaldıgining shırıwında hám topıraq ónimliligi jaqsılanıwında, tupriq ónim bolish prosessinde zárúrli rol oynaydi. Usınıń menen birge olardıń unamsız tárepleri de bolib, jemisdor haywanlarda parazitlik liwshi ayırım lenta sıyaqlı jawın qurtılardıń aralıq xojayinlari vasifasini atqarıp sharwashılıqa úlken zálel jetkeredi. Ozbekistonda kavsh qaytarıwshı haywanlardıń ishagida parazitlik etip moniezioz keseligini qozgatadigan wákillerin buǵan ayqın mısal etip korsatish múmkin. Kesellik qozgatiwshilariga: Moniezia expansa, M. benedeni hám M. autumnalia túrleri kiredi. Bul kesellikten qaramallar, ásirese, jas baspaqlar úlken zálel koradi. Monieziyalar máyekleri tezak menen birge haywan organizimidan tısqarına shıǵadı hám olardı oz gezeginde otloqda keń tarqalǵan oripatidlar iste‟mol etiwi sebepli keneler organizmge otadi. Kenelerishinde parazit máyekinen onkosfera lishinkalar shıǵadı, olar kananing dene boshligiga otib sistiserkoid payda etedi. Bul dáwir haywanlardı kúshli zıyan jetkeziw uqıplıyatiga iye bolgan, yaǵniy invasion basqısh esaplanadı, ot, ot-jem menen birge sistiserkoidli keneler qaramal
24
organizmine otadi. Odan sistiserkoid lishinkalari shıǵıp jińishke ishek diywaline jabıwadı hám jınıslıq ulkeyedi. Qalqanlı keneler sanın organish hám olarǵa qarsı gúres tiykarında otloqlardan ónimli paydalanıw, kesellikti aldın alıw profilaktikalıq ilajlardan esaplanadı. Házirgi waqıtta MDH de gelmintoz kesellikleriniń tarqalıwina 50 den artıq tur oripatidkeneleri anıqlanǵan. Keselliktiń keshiwi, aralıq xojayin retinde kenelerning roli hám olardıń turmıslıq sikli organilmoqda, tazadan -jańa materiallar qolga kiritilip atır. Bul temada Galumna áwladı, Galumnidae shańaraǵı wákillerin, sonıń menen birge, Ssheloripates áwladına tiyisli Ssheloripatidae shańaraǵı túrlerin alıw múmkin. Bul áwlad hám shańaraqlarınıń wákilleri Ozbekistonda keń tarqalǵan. Qıshıma (qotir) keneler (Sarsoptidae) shańaraǵı wákilleri kozga korinmaydigan, júdá mayda. Olar adam hám hár qıylı sutemiziwshilar: at, túye, qoy, bugu, qaramal, qoyan, ıyt, eshak, bori, túlki hám basqalardıń teri epidermiysida parazitlik etip jasaydı. Olar terini qattı jaralap, kúshli qishishni payda etedi. Qıshıma kenelerining dene dúzilisi basqa keneler sıyaqlı bas-kokrak hám qarın bólimlerine bolinadi, lekin olar pútin bolib qoshilib ketken. Dene forması domalaq, tegis, ústi kondalangiga ketken jumsaq yolli xin menen oralǵan. Imago hám nimfalarida 4 jup ayaqları bar, forması konussimon. Sorgishlari urgoshi kananing birinshi hám ekinshi; erkagining birinshi, ekinshi hám úshinshi jup ayaqları pánjesinde boladi. Bul kenelerning arnawlı dem alıw organi hám kozi bolmaydi (105 A-su'wret). Qıshıma keneler metamorfoz yo1 menen rawajlanadı : máyek, lishinka, birinshi nimfa, ekinshi nimfa hám imago dáwirlerin otaydi. Er adam kana voyaga jetken urgoshi kana menen emes, bálki ekinshi nimfa dáwirindegi urgoshi kana menen qoshiladi. Urgoshi kana eki qabat perde menen oralǵan súyri-sopaq forma daǵı máyek qoyadi. Máyekleriniń uzınlıg’ı 0, 1-0, 2 mm. Bir urgoshi kana 20 -50 danege shekem máyek qoyadi. Sonısı xarakterliki, terindegi yolakshalarning kópshiligin urgoshi keneler kovlaydi. Bul tesikler arqalı keneler hámme rawajlanıw dáwirinde atmosfera kislorodı menen nápes alıp turadı. Er adam keneler urgoshilari kovlagan tayın yollari arqalı háreket etedi. Kenelerning rawajlanıwı 2-3 hápte dawam etedi, olar júdá tez kopayadi. Keneler21 kunge shekem ash jasay alıwı múmkin. Qıshıma kanasi menen zálellengen haywan akarioz, yag’ni qıshıma -qotir keselliginiń dáregi esaplanadı. Kesellik soglom haywanlarg’a jaylawda hám koproq malxanalarda qasında turıwı, surkalishi, haywanlardı tazalaytug’ın buyımlar, yopqish, shotka, taraq, kiyim hám aqır-aqıbetde molboqarlar arqalı otishi múmkin. Qıshıma -qotir kenelerining júdá kopshiligi adamlarda da parazitlik etedi. Usılardan eń kop tarqalg’an túri-Sarsoptes ssabiei esaplanadı. Bul kana júdá kishkene- urgoshisining uzınlıg’ı 0, 2-0, 5 mm,
25
erkaginiki 0, 2-0, 3 mm. Denesi ovalsimon korinishda, reńi gúńgirt aq, xitini koproq bolgan bólegi bir az bawır reńli. Olardıń embrional rawajlanıwı 2-4 kún dawam etedi, máyek qoyishdan imagogasha bolgan rawajlanıw dáwiri 9 -12 kunga togri keladl. voyaga jetken kana 1, 5 ayg’asha jasaydı. Qıshıma -qotir keneleri teri epidermisining shaq qabatında jasaydı. Qotir keneleri teriniń názik jaylarında, yag’ni barmaqlar arasında, bilek menen tirsek ortasida, qoltiq astında hám basqa orınlarda parazitlik etedi. Qotir keselligi adamg’a kop azap berip, dármanın quritadi, jumıs qábiletin pasaytiradi. Bunnan tısqarı, teriniń zaqım aliwi hám qishishidan túrli mikroblardıń organizmge kiriwi ushın yo1 ashıladı. Qıshıma kenelerdan Sarsoptes equi at hám eshaklarda, Sarsoptes suis - shoshqada, Sarsoptes saprae eshkinde, Sarsoptes ovis qoyda, Sarsoptes bovis qaramalda, Sarsoptes sameli tuyede, Sarsoptes sani itda hám basqa haywanlarda parazitlik etetug’ın túrleri de bar. Qıshıma kana menen kesellengen adam qishigan jayların tutqıng’a alıwıg’anda keneler tırnaq arasına kirip, adam bul kenelerni denesiniń basqa jaylarına da juqtıradi. Kesel adam menen qol arqalı korishganda yamasa onıń kiyimlerinen paydalang’ande de yuqadi. Bul kesellik kisiler ortasida sanitariya -gigiyena, áwele, jeke gigiyena qag’ıydalarına ámel etpeslik nátiyjesinde payda boladi. Adam terisidagi yog bózi hám shash qaltasında bezew kanasi (Demodex follisulorum) parazitlik etedi. Bul kana ayırım adamlardıń júzinde, terisining túrli jaylarında, bag’zan, bózning kopayishi nátiyjesinde bezew tamaqtasıb ketiwine sebep boladi (105 b-su'wret).
Tiroglifoidlar (Tyrogliphoidea) úlken shańarag’ı wákillerin baza keneleri dep da júritiledi. Sebebi olar bazalarda saqlanatug’ın dán, un hám basqa azıq-túlik ónimlerine koplab zálel jetkeredi. Tiroglifoid keneler qalqanlı keneleriga salıstırg’anda kemrek, lekin tábiyaatda azıq-túlik ónimlerine bogliq halda olardıń sanı júdá tez ozgarishi múmkin. Tiroglifoid keneler keń tarqalıwı, tez kopayishi hám qısqa múddet ishinde sanınıń tikleniwi menen basqalardan parıq etedi. Ádetde, voyaga jetken keneler 0, 3-0, 5 mm ga teń bolib, denesi súyri-sopaq formada, kozlari rawajlanbag’an, pedipalp bogimlari ozaro qoshilib, plastinka ónim etedi, xelitseralari kemuriwshi tipda dúzilgen (106 -súwret). Juftlashishi kopulyatsiya yoli menen baradı, er adamlarınıń kopulyativ organı rawajlang’an. Násil qaldırıw hár qıylı formalarında túrlishe bolib, máyekleri sanı 20 -30 ta, bag’zan 600 den artıq bolishi múmkin. Eger qolay sharayat ámeldegi bolsa, olardıń pútkil rawajlanıw sikli bir háptege shekem dawam etedi, tek. 0, 1-0, 2 mm shama dag’ı lishinkalari tez arada protonimfaga aylanadı. Eger protonimfa lishinkalar ushın qolay sharayat tugulsa, olar gipopus dáwirin otmasdan, togridan-togri voyaga jetken kanaga aylanadı. Olar paxta ónimlerine júdá úlken zálel jetkeredi.
26
Orta Aziyada hám Ozbekistondakenelerni professor A. A. Zaxvatkin, professor S. N. Alimuhammedov hám basqalar organgan. Olardıń jumısları sebepli házirgi waqıtta Orta Osioda tiroglifoid kenelerning 47 túri anıqlang’an. Trombidiform keneler (Trombidiformes) genje gruppası wákilleriniń barlıg’ı soriwshi akariform keneler bolib, olar osimliklar hám haywanlar denesiniń suyıqlıg’ı menen azıqlanıwg’a maslasqan. Olardıń xelitserasi sanshib-soriwshi tipda. Trombidiform kenelerining sistematikasi talay quramalı bolb, 20 g’a jaqın úlken shańaraq hám 70 ga jaqın shańaraqlalarni birlestiradi. Bul keneler turmıs sikliga qaray, eki úlken toparına bolinadi. Birinshi gruppag’a kopshilik shańaraqlrning wákilleri kirip, barlıg’ı topıraqta hám osimliklarda tarqalg’an, tetrannix hám gall ónim etiwshi keneler, usılar gápinen bolıp tabıladı. Ekinshi gruppag’a qızıl deneli hám dushshı suw keneleri kiredi, olarg’a lishinkalik dáwirinde parazitlik qılıw, sonıń menen birge, metafmorfoz, yag’niy formasın ozgartirish xos bolıp tabıladı. Topıraq trombidiform keneleri kopshilik keneler toparınıń tiykarın tashkil etedi. Áne sonday gruppalardan biri oziga tán tuzulishiga iye bolgan tarsonemed keneleri bolıp tabıladı. Bul gruppag’a awiz apparatı soriwshi tipda tuzulgan júdá mayda keneler kiredi. Olardıń bir bólegi topıraqta jasasa, qalg’anları osimliklar, shıbın-shirkeyler hám umirtqali haywanlarda parazitlik etedi. Bul kenelerning kopayishida neoteniya hádiysesi gúzetiledi, yag’niy rawajlanıwdıń barlıq dáwirleri ana organizminde otadi. Tarsonemid kenelerining barlıg’ı unamsız haqqındayatlarga iye. Mısalı, dán kanasi (Siteroptes graminum) tiykarınan gallasimonlarga zálel jetkezse, pal hárre kanasi (Asarapis woodi) aslarilarning traxeyasida parazitlik etip, palshılikkka úlken zálel jetkeredi. Sonıń menen birge, meshqorin kanasi (Pyemotes ventrisosus) bolsa tiykarınan hashoratlarda parazitlik etedi.
Meshqorin kanasining urgoshisi voyaga jetken kenelerni payda etedi. Kopayish dáwirinde jas er adam individler onasining meshqorni ústinde gemolimfa suyıqlıǵın sorip birge yuradi hám voyaga jetip urgoshilarini uruglantiradi. Pigmeforus áwladına tiyisli bolgan kana túrleri tek kemiriwshiler terisda, junda parazitlik etedi. Jırtqısh xeylitidlarni trombidiform kenelerining parazitlikka sáykeslesiwine mısal etip keltiriw múmkin. Hár túrlı keselliklerdi qozgatiwshi viruslar, bakteriyalar, spiroxetalar, parazit bir kletkalı haywanlar keneler yamasa shıbın-shirkeyler arqalı yuqadigan kesellikler transmissiv kesellikler dep ataladı. Tábiyaatda transmissiv keselliklerdiń tábiy dáregi bar. Lekin jabayı haywanlar organizminde, ádetde, sonday keselliklerge qarsı immunitet payda bolıwı sebepli olarg’a kesellik úlken zıyan jetkezmeydi. Tábiy derekke túsip qalg’an adam yamasa úy haywanları bul keselliklerdi keneler yamasa shıbın-shirkeyler arqalı
27
ozlariga juqtırıwı múmkin. Transmissiv kesellikleniń aldın alıw ushın kenelerhám shıbın-shirkeylerden saqlanıw ilajlarına ámel qılıw kerek. Kenelerga qarsı gúres quramalı kompleks ilajlardan ibarat bolib, bunıń ushın, birinshi náwbette, keneler pútkilley rawajlanıw dáwirinde mexanik usılda qirip taslanadı. Buyım terisiga jabıwıp turg’an keneler terip alınıp, kuydirip jiberiledi. Jabıwıp jatqan kenelerni terip alıwdan aldın denege benzin, kerosin yamasa basqa yoglar surtiladi. Mag’lumki, keneler buyım bag’ılatug’ın ımaratlarda, sonıń menen birge, jaylawlarda jasap kopayadi. Kenelerga qarsı gúres ushın qoriq jerlerdi ozlashtirish, jaylaw hám eski qotonlar (malxanalar ) orniga hár qıylı eginler egiw, biygana otlarni yoq qılıw hám basqa agrotexnikalıq hám de meliorativ ilajlardı ámelge asırıw kerek.
Qus geterakidozi
Geterakidoz sozılmalı dawam etetug’ın gelmintoz kesellik bolıp, tawıq, cesarka, túyetawıqlar ortasında keń tarqalg’an. Kasallikni Heterakidae shańarag’ına tiyisli Heterakis gallinarumQo'zg'aydi. Geterakis qustıń ko'richagida parazitlik etedi.
Qozg’atıwshısı. Er adamlarınıń uzınlıg’ı 5, 4-8 mm, urg'ashilariki 11 mm ge shekem. Awızı ush erin menen oralg’an, óńesh menen ichagining ortasında bulbusi bar. Máyekintin uzınlıg’ı 0, 05-0, 07 mm, eni 0, 03-0, 04 mm.
Qozg’atıwshısınıń rawajlanıwı. voyaga jetken urg’ashı geterakis denitiv xojayın ichagiga máyek qóyadı. Ol tezak bilan tısqarına shıg’adı. 20 -41 kúnde rawajlanıp, invazion dáwir jetedi. Qus invazion geterakis máyeklerin suw menen jutqanda, jińishke ishektiń joqarı bólegine jaylasıp, 1-2 saattan keyin odan lichinka shıg’ıp, bir kúnden keyin soqır ishekke ótedi, keyin onıń silekey perdesine kiredi. Shama menen 6 -12 kúnden keyin ishekke qaytıp máyek jutilgan kúnden baslap 25-34 kúnde jınıslıq voyaga jetken urg’ashı hám er adam geterakislerge aylanadı. Geterakislar qus organizminde shama menen 10 -12 ay parazitlik etiwi múmkin.
Epizootologik mag’lıwmatlar. Kesellik qozg’awtıwshısınıń tiykarg’ı deregi - kesel qus esaplanadı. Geterakidoz-tawıqlar arasında júdá keń tarqalg’an kesellik. Parazit mayegi hár túrlı fizikaliq hám ximiyalıq faktorlar tásirine shıdamlı. Jawın jawın qurtıı geterakidoz keselliginde rezervuar xo'jayin wazıypasın orınlawı múmkin.
Kesellik belgileri Qusta awqat as sińiriw qılıw ag’zalarıdin iskerligi buziladı. Íshteyi jog’aladı, ishiketedi, ariqlaydi. Shójeler kesellenip dúzelgeni menen ósiw
28
hám rawajlanıwdan orqada qaladı, tawıqlar kem máyek etedi yamasa pútkilley máyek etpeydi. Salmaqli kesellengen tawıqlar júdá ariqlap, nabit boliwi múmkin.
Patologoanatomik ózgerisler. Geterakidoz menen kesellanib ólgen tawıqlarda tiykarg’ı patologoanatomik ózgeris soqır ishek uchida hám bawırda bolıp, onıń xarakteri invaziyaning intensivligine baylanıslı. Geterakidozda soqır ishek silekey perdesinin ótkir yamasa sozılmalı keshetug’ın diffuz hamda túynekliIsiwi gúzetiledi. Bawırdıń ayırım bóleginde destruktiv ózgerisler júz bolıp, donador distroya hám nekroz bar ekenligi gúzetiledi.
Kesellikti anıqlawı. Kesellik belgilerine hám de gelmintokop rologik usılda qozg’awtıwshın jáne onıń máyeklerin tabıw menen anıqlanadı. Tawıq tezagi Fulleborn usılı menen tekseriledi. Ólgen qustıń ko'r isheginen jas óspirim hám jinsiy rawajlanbag’an geterakislar tabıw menen kesellikti anıqlaw tastıyıqlanadi.
Emlew hám profilaktik ilajlar tap askaridiozdagi siyaqli ótkeriledi.