Ózbekistan respublikasi joqari tálim, PÁn hám innovaciyalar ministrligi

Qosımsha maǵlumatlar
- Okeanda ovlanadigan jonivoriaming 90% i balıqlardan ibarat.
- Nekton aktiv háreket etiwshi haywan hám organizmler.
-Bektos okean tubida jasawshı organizmler.
- Plankton aǵımda suza almaytuǵın haywan hám orgatiizmtar.
- Teńiz hám okeanlıqta o'suvchi suvo'tlar uzınlıǵı 30 metrgachaboradi.
- 1 km3 okean suvida 35 mln. t. erigen elementlar bar.
- Okeandagi turmıstıń eń rawajlanǵan bólegi onıń joqarısındaǵı 50 - metri esaplanadı.
Okeanda: 90% balıqlar, 6 % teńiz haywanları (kit, morj, tulen, krevetki, krat, omar. salmaǵı 4-6 kg ge shekem baratuǵın lansetlar) bar.
- Okean biomassasining 90% i shelfda ushraydı, shetflar bolsa okeanning tek 10% ini quraydı.
Okeanlıq jer júziniń úshten eki bólegin qoplagan, azıqaning uzınnan uzaq dáregi. Biraq insan iskerligi nátiyjesinde teńiz hám okeanlıq pataslandi, ıqlım ózgeriwi sebepli tupten shıǵıs gazlar suwdı ashqıltım, sonday eken kem jemis etip jiberdi. Alım jáne onıń jazıwshı balası jazǵan kitap naǵız ózi máseleler haqqında. “Teńizdegi ayrıqsha turmıs” atlı ilimiy-kópshilikke arnalǵan dóretpe avtorları Vashington daǵı Smitson tábiyiy tariyx muzeyinde “Amerika Dawısı” menen sáwbetlesdi.
Muzeydiń okeanga arnalǵan zalida pát tirilayotganga uqsaydı. Olardı jaratqan qánigeler okean sırların ashıp beriwge bel baylanıstırǵan, deydi jazıwshı Toni Palumbi.
“Eń ájayıpu-g'aroyib jonzotlarga qaray, tábiyaat nelerge ılayıqlıǵın túsiniw múmkin”.
Áke hám ul okeandagi ajayıp janzatlardı úyrenedi. Mısalı, 20 million jıl aldın jasaǵan mine bul bahaybat megalodon akulani alaylıq. Onıń qanjar sıyaqlı ótkir tisleri bolǵan, deydi Stenford universitetinen alım Stiv Palumbi.
“Pákinen úsh teńdey ótkirlew tisler qanday shıǵadı? Akulada bolsa bunday tisler júdá kóp. Omiriniń aqırıǵa shekem jańası chiqaveradi, sebebi eskilari topırlashar eken, túsip ketedi. Olardıń tóbeog'idan jańa tisler ósip, keyininen milkni jarıp shıǵadı. Sol ótkir tisler bu”.
Jer júzindegi eń áyyemgi jonzot teńiz qa'rida jasaydı hám Gavayi atawları qasında ushraydı. Qara korall. 4200 jıldan beri bar. Eń tez háreketleniwshi jonzot bolsa jelken balıq. Oljanı quvganida tezligi saatına 60 kilometrge jetedi.
“Kishi balıq ketidan túskende bir sekunddıń 30 dan bir bólegi ishinde oǵan jetip aladı hám umıtılıwb utadı. Sonday eken, mıyı asa tez isleydi. Kózleri de júdá tez isleydi,” - deydi Stiv Palumbi.
Bul balıqlarning kózi arqasında hám mıyı ústinde isituvchi organı bar. Kóz hám mıy isiganida dene tezirek háreketlenedi.
Eń shıdamlı jonzotlardan biri - qara qalashlı muzdek bul balıq suwıq suwda jasaydı. Qanı muzlab qalmawı ushın denesi anti-friz rolin atqaratuǵın belok element islep shıǵaradı. Pompeya jawın qurtıı bolsa okeandagi gidrotermal qudıqlarda jasaydı.
“Bası muzdek suwda, odan 2, 5 santımetr berjaqta bolsa quyrıǵı ıssı suwda. Okean tubida mine sonday qara tútin yamasa ıssı suw shıǵıs qudıqlar ushraydı. Ol dumini sol suwǵa tiqib aladı,” - deydi Stiv Palumbi.
Bul g'aroyib maqluqlar - okean jonivorlari. Olar elege shekem tolıq úyrenilmagan. negizinde ayırımları oǵada kóp balıq tutıw, suwni bılǵaw yamasa ıqlım ózgeriwi sebepli joǵalıp ketiwi múmkin. Olardı qutqarıw ushın teńizler degi qorıq jerlerdi kóbeytiw kerek. Onıń ushın bolsa siyasiy shıdamlılıq zárúr, deydi Stiv Palumbi.
“Bul jonivorlar, mısalı, balıqlar, insanlar tutınıwı ushın jaratılǵan, deyiw ornına olardı sherik retinde kóriw kerek. Olar biz ushın paydalı ekenin tushunaylik. Biz naǵız ózi sheriklikti qayta tiklamoqchimiz,” - deydi ol.
Okean keleshegi biziń qolımızda. Onı qorǵaw insaniyattı saqlap -álpeshlew degeni, deydi ilimpazlar.
Okean baylıqları hám olardan paydalanıw. Ilimpazlardıń pikrine qaraǵanda, turmıs okean jaǵasındaǵı tolqınlar payda etgen „hayot sherbeti — bılamıǵımon ılaylı" li suw ortalıǵında payda bolǵan. Okean suwida mikroskop menen kórinetuǵın organizmlerden tartıp 150 tonna keletuǵın kók kitlargacha, hár qıylı organizmler jasaydı. Házir Dúnya okeanında 160 mıń haywan túri, 10 mıń átirapında ósimlik túri bar.
Okean organizmleri jasaw jaylarına kóre gruppalastırıladı. Mısalı, bentos organizmler — okean suwi tubida, yotqiziqlar arasında jasaydı. Nektonlar — erkin kóship juretuǵın organizmler bolsa, planktonlar suw aǵıslarına qarsılıq kórsete almay, muallaq jaǵdayda júzip juretuǵın organizmler bolıp tabıladı (fitoplankton hám zooplanktonlar).
Dúnya okeanı tábiyǵıy baylıqlardıń ǵáziynesi esaplanadı. Bul baylıqlar biologiyalıq, ximiyalıq, metalllı hám janar may -energetika resurslarınan ibarat. Házir biologiyalıq resurslarınıń 2 % idangina paydalanılıp atır. Lekin bul dúnyada tutınıw etiletuǵın belok elementlardıń 20 % ini quraydı.
Okean suwidan jılına treska, seld, skumbriya balıqlari kóplegen ovlanadi. Okean tubidan palaw duzı, brom, magniy, altıngugurt, aluminiy, mıs, uran, gúmis, altın alınadı.

Dúnya okeanında neft hám gaz eń kóp Parsı qoltıqınan, sonıń menen birge, Venesuela jaǵalawlannan, Arqa teńizden, Meksika qo'ltig'idan qazib alınadı.

Dúnya okeanı eń zárúrli hám arzan teńiz transportı jolı wazıypasın atqaradı. Sawda -ekonomikalıq baylanıslar sheńberindegi ónim tasıwdıń 60 % ten aslamı teńiz transportı arqalı atqarıladı. Dúnya xojalıǵınıń rawajlanıwı, xalıq aralıq miynet bólistiriwiniń júzege keliwi, sawda-satıqtıń rawajlanıwı teńiz transportı sebepli bolıp tabıladı. Házir Dúnya okeanı jaǵasında 2 700 den artıq teńiz port -qalaları bar.

Teńiz transportında tasılatuǵın tiykarǵı júk neft hám neft ónimlerine tuwrı keledi. Geyde bul ónimlerdi tasıytuǵın arnawlı keme — tankerlar apatqa ushırasıp, jaǵa tábiyaatına, teńiz organizmlerine úlken shıǵın keltirmoqda.

Teńiz turizmi da okean resurslarınan paydalanıwdıń bir tarawı retinde barǵan sayın rawajlanıp atır.

Dúnya okeanın qorǵaw milliy, regional hám xalıq aralıq kólemde ámelge asırilatuǵın ilaj. Dúnya okeanın izertlew hám paydalanıw hám de qorǵaw maqsetinde kóplegen xalıq aralıq shólkemler dúzilgen. Xalıq aralıq teńiz komiteti, Mámleketlikleraro okeanografik komissiya (UNESCO qasında ) hám basqalar Dúnya okeanı baylıqlarınan aqılǵa say hám puxtalıq menen paydalanıw, olardı qorǵaw, qayta tiklew hám ekologiyalıq sharayatın jaqsılaw boyınsha ibratlı iskerlik kórsetip atır.

Talıqlaw
Tolqınlı elektr stanciyaları teńiz hám okean arqalında energiya daǵdarısı mashqalasın sheshiwge járdem beredi. Digirmanlar da teńiz tolqınları járdeminde isleydi. Bógetlerdi qurıwdı talap etpeytuǵın joybarlar ámeldegi, suw toplaw ushın, atap aytqanda, ishimlik suwı hám aylanba kanallardı qurıw zárúrshiligi endi abay etpeydi - Arqa okean mızlıqları shólni suwǵarıwı múmkin.

Juwmaq
Maqalada juwmaq retinde ulıwmalastırıw tiykarında dúnya okeanı insaniyat keleshegi degen juwmaqqa keliw múmkin. Dúnya okeanı insaniyat turmısında barǵan sayın zárúrli rol oynaıp atır. Okeanlıq paydalı qazilmalar, energiya, ósimlik hám haywanot baylıqlarınıń úlken bazası bolıp, olardı aqılǵa say tutınıw qılıw hám jasalma kóbeytiw menen derlik tawsılmaytuǵın dep esaplaw múmkin. Dúnya boylap tez ósip baratırǵan xalıqtı azıq-túlik hám rawajlanıp atırǵan sanaat ushın sheki onim menen támiyinlew zárúrshiligi, energiya daǵdarısı qáwipi, dushshı suw jetiwmasligi insanlardı dúnya okeanı resurslarınan paydalanıwdı shólkemlestiriwdi jetilistiriwdi talap etpekte.

Paydalanılǵan Ádebiyatlar

1. Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi. Toshkent 2004.

2. Maʼmun akademiyasi axborotnomasi jurnali.
3. Turli xil internet saytlari. www.ziyonet.uz
4. www.wikipediya.org
5. www.fayllar.org