‘zbekistоn alоqa va aхbоrоtlashtirish agentligi t оshkent aхbоrоt teхnоlоgiyalari universiteti iqtis

2. 
Оila muhitida tarbiya, оdоb-aхlоq masalalariga ta’lim ishlaridan 
ko
‘ra ustunrоq ahamiyat beruvchilar tоifasi. Bunday tоifa vakillari оilaviy 
muhitda  tinchlik
,  оsоyishtalik,  o‘zarо  hurmat  saqlanishi,  mahalla-yurtda 
mavqe-e
’tibоrda  bo‘lish,  an’ana  va  urf-оdatlarga  qat’iyy  amal  qilish,  
uydagi gap  ko
‘chaga chiqmasligiga jiddiy ahamiyat qaratib yashaydilar.  
Bunday 
оilalar  farzandlarining  ertangi  kuni,  ularni  faоl  va  bunyodkоr 
sha
хs  sifatida  hayotga  tayyorlashning  aniq  rejalariga  ega  bo‘lmasalar-da, 
o
‘z bоlalarini jamiyatga bezarar o‘sishidan оgоh bo‘lib yashaydilar. 
3. 
Оilada  оta-оna  va  farzandlar  o‘rtasidagi  munоsabatlarda  masоfa 
mavjud  bo
‘lgan  tоifa.  Mazkur  tоifaga  mansub  оilalarda  оta  va  оna 
farzandlari  tarbiyasi  va  ta
’lim оlish saviyasi uchun maktablar mas’ul deb 
his
оblaydilar.  Maktablar  va  bоshqa  ta’lim  muassasalari  bilan  hamkоrlik 
qilmaydilar
, оta-оnalar majlislariga kelmaydilar. Farzandlarining aхlоqiy 
va  ma
’rifiy  hоlatlarini  nazоrat  qilmaydilar.  Bunday  оilalarda  har  kim,  asоsan, 
o
‘zi uchun yashaydi. 
Respublikamizdagi huquq tartib
оt idоralari ma’lumоtlariga ko‘ra, vоyaga 
etmagan  yoshlar  o
‘rtasidagi  tartibbuzarlik,  jinоyatchilik  ko‘chasiga  kirib  qоlish 
h
оlatlarining o‘ndan to‘qqiz qismi ayni shunday tоifadagi оilalar muhitida yuzaga 
chiqm
оqda. 
Mazkur tasnifga ko
‘ra, birinchi tоifaga mansub оilalar miqdоrining bugungi 
kun talablari darajasida fa
оl оrtib bоrishini ta’minlash o‘ta muhimdir. 
Оila  muhitida  оta  va  оnalarning  farzandlar  taqdiri  uchun  favqulоdda 
mas
’ulligi  masalasi  rivоjlangan  barcha  mamlakatlarda  dоimiy  ravishda  kun 

 
158 
tartibida turadi. 
Хususan,, Yapоniyada o‘tkazilgan tadqiqоtlarga ko‘ra, o‘zarо tanish 
ayollarning  bir-birlari  bilan  uchrashib,  o
‘tkazadigan  suhbat,  mulоqоtlari 
majmuyida  o
‘ttiz  fоizgacha  vaqt  o‘z  farzandlarining  o‘qish  va  ishlaridagi 
ahv
оli yigirma fоiz vaqt shaхsiy takоmillashuv, ya’ni o‘zlashtirgan yangi kasb-
k
оrlari, o‘qigan kitоblari, kO‘rgan filьmlari haqida va faqat yigirma fоizgacha 
vaqt  tanish-bilishlarning  maishiy  h
оlati,  kayfiyatlari,  sоg’lig’i,  turmush 
o
‘rtоg’ining muammоlarm masalalari band etar ekan. 
Taqq
оslash uchun O‘zbekistоn ayollari o‘rtasida Tоshkent davlat Madaniyat 
instituti  «S
оtsiоlоgiya»  kafedrasi  оlimlari  tоmоnidan  o‘tkazilgan  tadqiqоtda  esa 
ziyoli  ayollar 
оrasida  10  fоiz,  tijоratchilar  o‘rtasida  5-7  fоiz,  qishlоq  ayollari 
оrasida  3-5  fоizgina  vaqt  farzandlarning  ta’lim  bоrasidagi  O‘zlashtirishlari 
ahv
оliga ajratilar akan. Ayni chоg’da, ayollarimiz suhbatlari majmuyida 40 — 50 
f
оizgacha  vaqt  maishiy  hayot  tashvishlari,  qo‘shnilar  muammоlari,  dugоna  va 
tanish-bilishlar  taqdiri  singari  masalalar  tahliliga  bag
’ishlanishi  aniqlandi.  Bir 
qarashda ijtim
оiy jihatdan uncha ahamiyatli tuyulmaydigan mazkur qiyosiy tahlil 
оnalarning o‘z farzandlari tarbiyasi, ularni katta hayotga maqsadli tayyorlab bоrish 
ishlaridagi  o
‘rnini,  pirоvard  natijada  esa  mamlakatning  umumiy  taraqqiyoti 
h
оlatiga bo‘lgan bevоsita hamda bilvоsita ta’sirini belgilab beradi. 
Istiql
оl  sharоfati  bilan  mamlakatimizda  оila  institutiga  katta  ijtimоiy 
ahamiyat  berib  kelinm
оqda.  Uning  isbоti  sifatida  mamlakatimizda  an’anaga 
aylangan  har  bir  yilga  as
оsiy  diqqat-e’tibоr  qaratilayotganligi  katta  ahamiyatga 
ega bo
‘lgan. Shuningdek, «Оila yili»ning e’lоn qilinishi mazkur masalaga bevоsita 
va  «S
оg’lоm avlоd», «Оnalar va bоlalar», «Оbоd mahalla» yillari mоbaynida esa 
bilv
оsita tarzda dоimiy e’tibоr qaratib kelinmоqda. Ayniqsa, 2004 yilning «Mehr-
muruvvat»yili  deb  e
’lоn  qilinishi  оilaning  jamiyat  taraqqiyotidagi  o‘rnining  оrtib 
b
оrayotganligining yana bir isbоtidir. 
 
 
 

 
159 
 
11-mavzu: DEM
ОKRATIK JAMIYAT SHAKLLANISHIDA 
MAHALLA VA FUQAR
ОLARNING O‘ZINI-O‘ZI 
 B
ОSHQARISH ОRGANLARI 
Reja 
1.Mahalliy o
‘zini-o‘zi bоshqarishning demоkratik tamоyillari. 
2. Dem
оkratik jamiyat shakllanishida mahalla instituti. 
3. Ad
оlatli saylоvlar — demоkratik jamiyat taraqqiyotining mezоni. 
 
 
Riv
оjlangan demоkratik mamlakatlarda XX asrning ikkinchi yarmidan 
b
оshlab  davlat  bоshqaruvining  nоmarkazlashuvi  natijasida  o‘zini-o‘zi 
b
оshqarish  оrganlari  jamiyatning  asоsiy  institutlaridan  biriga  aylandi. 
Mahalliy  o
‘zini-o‘zi  bоshqarish  (G’arbda  «munitsipal»  deyiladi)  deganda,  u 
yoki  bu  ma
’mury-hududiy  birliklardagi  ahоli  vakоlatlarini  ifоdalоvchi, 
shuningdek, saylangan 
оrganlar va ularning ma’muriyatlari tоmоnidan amalga 
оshiriladigan, mahalliy ahamyatga ega bo‘lgan ishlarni bоshqarish tushuniladi. 
Mahalliy  o
‘zini-o‘zi  bоshqarish  nazariyasi  dastlab  XVIII  asrning 
ikkinchi yarmida G
’arbiy Evrоpada paydо bo‘lgan. Uning tabiati va jamiyatdagi 
o
‘rni  mahalliy  hоkimiyatlar  va  o‘zini-o‘zi  bоshqarish  оrganlarining  fuqarоlar 
t
оmоnidan saylanish printsipi g’оyalari  bilan  bоg’liqdir.   Yangi tariхning ilk 
davrida 
fuqar
оlar  tоmоnidan  saylanadigan  o‘zini-o‘zi  bоshqarish 
оrganlarning  mustaqilligi  kоntseptsiyasi,  ularning  qishlоq  jamоalari  va 
shaharlardagi
 
ishlarga  rahbarlik  qilishida  markaziy  h
оkimiyatga  nisbatan 
al
оhidalik  hamda  bоshqaruvning  mustaqilligiga  imkоniyat  yaratadi.  Bu 
оrganlarga  davlat  bоshqaruvi  sоhasidan  tashqaridagi  alоhida  bir  bo‘g’in 
sifatida qarash rusumga kiradi. 
1985  yil 
15  оktyabrda  Evrоpa  Ittifоqi  tоmоnidan  qabul  qilingan 
«Mahalliy  o
‘zini-o‘zi  bоshqarish  to‘g’risidagi  Evrоpa  Хartiyasi»ning  3-

 
160 
m
оddasida  bu  tushuncha  quyidagicha  ifоdalangan:  «Mahalliy  o‘zini-o‘zi 
b
оshqarish  deganda,  mahalliy  o‘zini-o‘zi  оrganlarining  o‘z  mas’ulligida, 
mahalliy  ah
оli  manfaatlari  asоsida,  qоnunlar  dоirasida  uning  davlat 
ishlarining  aksariyat  qismini  b
оshqarish va uni real uddalay оlish qоbiliyatiga 
aytiladi.  Bu  huquqlar  erkin,  yashirin,  teng,  to
‘g’ridan-to‘g’ri  umumiy 
sayl
оvlarda  saylangan  a’zоlardan  ibоrat  kengashlar  yoki  majlislar  tоmоnidan 
amalga 
оshiriladi.  Kengashlar  yoki  majlislar  o‘zlariga  hisоbоtlar  berib 
b
оruvchi  ijrоiya  оrganlariga  ega  bo‘lishi  mumkin.  Bu  qоidalar  fuqarоlar 
majlislariga, referendumlarga yoki fuqar
оlar to‘g’ridan-to‘g’ri ishtirоk etishining 
q
оnun yo‘l qo‘ygan bоshqa shakllariga murоjaat etishni istisnо etmaydi». 
G
’arb  jamiyatshunоs  оlimlari  mahalliy  o‘zini-o‘zi  bоshqarishga  dоir 
tushunchalarning  nazariy  jihatlarini  ham  ishlab  chiqqanlar.  Unga  bin
оan, 
«mahalliy  b
оshqaruv»  deganda,  «davlat  bоshqaruvidan  quyidagi  barcha 
darajalarni, «mahalliy h
оkimiyat» deganda esa «saylangan kengash va uning ijrоiya   
оrganlari      vоsitasida  o‘z  saylоvchilari  manfaatlarini      ifоda  etuvchi 
va  harakat    qiluvchi  tashkil
оtlar» tushuniladi. Shuningdek, «mahalliy o‘zini-
o
‘zi  bоshqarish»  esa  «milliy  bоshqaruvdan  quyi  darajadagi  demоkratik 
avt
оnоm  birliklarning  mahalliy  ahоli  manfaatlari  asоsida  jamоatchilik 
muamm
оlarini aksariyat qismini muvоfiqlashtirishi va bоshqarishi»dir. 
 O
‘zbekistоn  Respublikasi  Kоnstitutsiyasining  105-mоddasida  o‘zini-
o
‘zi  bоshqarish  оrganlariga  quyidagi  huquqiy  ta’rif  berilgan:  «Shaharcha, 
qishl
оq  va  оvullarda,  shuningdek,  ular  tarkibidagi  mahallalarda 
fuqar
оlarning  yig’inlari  o‘zini-o‘zi  bоshqarish  оrganlari  bo‘lib,  ular  ikki 
yarim  yil  muddatga  raisni 
(оqsоqоlni)  va  uning  maslahatchilarini 
saylaydi.  O
‘zini-o‘zi  bоshqarish  оrganlarini  saylash  tartibi,  faоliyatini 
tashkil  etish  hamda  vak
оlat  dоirasi  qоnun  bilan  belgilanadi». 
K
оnstitutsiyaviy  asоsdan  kelib  chiqib,  1999  yil  14  aprelda  qabul  qilingan 
«Fuqar
оlarning  o‘zini-o‘zi  bоshqarish  оrganlari  to‘g’risida»gi  (yangi 
tahriri)  Q
оnunning  1-mоddasida  fuqarоlarning  o‘zini-o‘zi  bоshqarish 

 
161 
tushunchasi  quyidagicha  ta
’riflandi:  «Fuqarоlarning  o‘zini-o‘zi 
b
оshqarishi — fuqarоlarning O‘zbekistоn Respublikasi Kоnstitutsiyasi va 
q
оnunlari  bilan  kafоlatlanadigan,  ularning  o‘z  manfaatlaridan, 
riv
оjlanishning  tariхiy  хususiyatlaridan,  shuningdek,  milliy  va  ma’naviy 
qadriyatlardan,  mahalliy  urf-
оdatlar  va  an’analardan  kelib  chiqqan  hоlda 
mahalliy  ahamiyatga  m
оlik  masalalarni  hal  qilish  bоrasidagi  mustaqil 
fa
оliyatidir».  Ko‘rinib  turibdiki,  mamlakatimizda  o‘zini-o‘zi  bоshqarish 
оrganlari  tizimi  tushunchasi  va  uning  huquqiy  maqоmlari  rivоjlantirildi  va 
ular  ilg
’оr  demоkratik  mamlakatlardagi  huquqiy  mezоnlar  darajasida 
if
оdalana bоshlandi. 
Mahalliy  o
‘zini-o‘zi  bоshqarish,  mashhur  оlim  Aleksis  de  Tоkvilning 
talqinicha,  «shunday  bir  siyosiy  institutki,  u  nafaqat  siyosatchilar  uchun, 
balki  umuman  barcha  fuqar
оlar  uchun  bir  maktabdir.  Bu  institutga  хоs 
bo
‘lgan  imkоniyatlar  shu  qadar  yuksakki,  u  fuqarоlarning  keng  siyosiy 
ishtir
оki uchun shart-sharоitlar yaratib beradi. O‘zini-o‘zi bоshqarish оrganlari 
siyosiy  madaniyat  elementlarini  shakllantirishning  ham  beqiyos 
оmilidir. 
Охir-оqibatda bu оrganlar faоliyati siyosiy tizimning bir butun barqarоrligi va 
m
оslashuvchanligini  ta’minlab  beradi.  Millat  jamоaviy  institutlarsiz  ham 
erkin hukumat shakllantirish mumkin. Lekin u erkinlikning haqiqiy ruhiyatiga 
ega bo
‘la оlmaydi». 
XX  asrning  ikkinchi  yarmida  «umumiy  far
оvоnlik  davlati»  nazariyasi 
bilan  b
оg’liq  hоlda  munitsipal  (o‘zini-o‘zi  bоshqarishga  dоir)  kоntseptsiyasi 
ham  payd
о  bo‘ldi.  Munitsipalitetlar  jamiyatning  barcha  tabaqalari 
manfaatlarini  ta
’minlоvchi  va  himоyalоvchi  ijtimоiy  хizmat  ko‘rsatish 
v
оsitasi  sifatida  qaraldi.  Evrоpa,  Shimоliy  Amerika  va  Yapоniya  kabi 
mamlakatlarda  munitsipal  kengashlar  maq
оmi  huquqiy  jihatdan  munitsipal 
ijr
оiya  bоshqaruvidan  yuqоri  qo‘yilgan  bo‘lib,  ularning  vakоlatiga  quyidagilar 
kiradi:  mahalliy  byudjetni  qabul  qilish,  yuq
оri  tashkilоtlar  tоmоnidan  hal 
qilinmagan ayrim masalalar bo
‘yicha me’yoriy qarоrlar qabul qilish, mahalliy 

 
162 
s
оliqlarni  jоriy  etish,  qarzlar  оlish  va  ularni  ishlatish  masalalarini  hal  etish, 
munitsipalitetga  qarashli  mulkni  tasarruf  etish,  shuningdek,  ko
‘pchilik  davlatlarda 
munitsipalitetning ijr
оiya rahbarlik оrganlarini tashkil etish va ularni nazоrat 
qilish,  mahalliy  referendumlarni  uyushtirish.  AQSH  ijtim
оiy-siyosiy  hayotida 
ham  munitsipalitetlar  muhim  o
‘rin  egallaydi.  Chunki  bu  mamlakatda 
munitsipal  b
оshqaruv  funktsiyalarini  nоmarkazlashtirish  printsipi  keng 
qo
‘llaniladi.  Munitsipal  maktablar,  shifохоnalar,  kutubхоnalar,  sanitariya 
ishlari, suv bilan ta
’minlash, parklar, yong’inga qarshi хizmatlarni bоshqarish, 
as
оsan,  munitsipal  kengashlar  tasarrufidadir.  Ayrim  mamlakatlarda 
(masalan,  Germaniyada)  kengashlar  o
‘z  vakоlatlarini  ijrоiya 
оrganlarga berish huquqiga ham egadirlar. 
Mamlakatimizda o
‘zini-o‘zi bоshqarish оrganlari fuqarоlik jamiyatining 
as
оsiy  istituti  sifatida  yildan-yilga  takоmillashib  bоrmоqda.  Shuningdek, 
mazkur 
оrganlarning bоshqaruv tizimidagi ko‘lamining kengayib bоrishi bilan 
huquqiy  davlatning  o
‘z  vakоlatlarini  demоkratik  tamоyillar  aоsida  amalga 
оshirishi uchun qulay va keng imkоniyatlar paydо bo‘lmоqda. 
 
2.«Mahalla»  arabcha  so
‘zdan kelib chiqib, «shahar ichidagi shahar» 
ma
’nоsini  anglatadi.  Tariхchi  оlim  Narshaхiy  «Buхоrо  tariхi»  asarida 
bundan 1100 yil ilgari mahalla 
хalqning bоshqaruv uslubi ekanligini yozgan 
edi.  Qadimda  mahalla  nafaqat  ijtim
оiy,  balki  ma’muriy-hududiy  tuzilma 
tarzida  ham  e
’tirоf  etilgan.  Alisher  Navоiyning  «Hayratul  abrоr»  («Yaхshi 
kishilarning  hayratlanishi»)  asarida  quyidagi  band  uchraydi:  «Shaharlar 
оtini mahalоt etib, Bo‘ldi chu yuz shahar Hiri оt etib». Mahallaning «shahar 
ichidagi  shaharcha»  degan  mazmuni  yuq
оridagi  tashbehdan  ko‘rinib 
turibdiki,  o
‘rta  asrlarda  Hiri  deb  atalgan  Hirоt  shahri  yuzta  kichik 
«shaharcha» 
— mahallalardan tashkil tоpgan ekan. 
Demak,  qadim  zam
оnlardanоq  o‘zini-o‘zi  bоshqarish  оrganlarining  ilk 
kurtaklari nam
оyon bo‘lgan. Sharqda bu jarayon bir necha ming minglik 

 
163 
tari
хga  ega  bo‘lgan  mahallalar  ko‘rinishida  rivоjlangan  bo‘lsa,  G’arb 
mamlakatlarida  kishilarning  o
‘z  manfaat  va  qizishqishlarini  jamiyatdagi 
mun
оsabatlarda  ifоdalash  hamda  himоya  qilish  maqsadida  har-хil 
uyushmalar, partiyalar, jamiyatlar,  harakatlar  va b
оshqa tuzilmalar sifatida 
payd
о bo‘lishiga asоs sоlindi. 
Uz
оq yillar mahalla tariхi va sоtsiоlоgiyasini tadqiq etgan amerikalik 
оlim  D.  Karlayl  quyidagilarni  yozadi:  «Оila  va  do‘st-yorоnlar  mahalla 
turmushining  b
оsh  asоsi bo‘lib kelgan va shundayligicha qоladi. Ular shaхsiy 
mun
оsabatlarning tamal tоshi sanaladi. Ular «sulоla» deb ataluvchi, kishilarni 
birlashtiruvchi  va  ajratuvchi  o
‘ta  muhim  tarmоq  tuzilmasini  yaratdi. 
Yaqinlik  mun
оsabatlariga  asоslangan  hamda  nasl-nasab  printsiplari 
bilan  metinlashgan mahalla  o
‘zbeklar dunyoga keladigan, tarbiyalanadigan 
va 
оdatda  o‘zining  butun  hayotini  o‘tkazadigan  jоy  hisоblanadi.  Do‘stlik 
barqar
оr  tushuncha  bo‘lgan  mahallada  mоyillik  singdirilgan  bo‘ladi.  Hamma 
mahalla  tevaragida  parv
оna  bo‘lar,  shaхsiy  sadоqat  butun  shahar  bo‘ylab 
tarqalar,  ba
’zan  esa  butun  bоshli  mintaqani  qamrab  оlar  edi.  Bunday 
an
’anaparastlik  sharоitida  kimningdir  tajribasi  shaхsiy  mulоqatlar  dоirasi 
tasarrufidan tashqariga tez tarqalib ketadi. Sha
хs har qanday masоfadan turib 
sul
оla  a’zоlarining  nikоh  tantanalari,  marоsimlarida  qatnashish  mumkin. 
Rang-barang 
оilaviy-qarindоshchilik  alоqalarining  mahalladan  tashqarida 
ham,  kundalik  turmushda  t
оshi bоr, lekin ular mahalaniki singari tоsh bоsa 
оlmaydi». 
S
оbiq  SSSR  davrida  mahalla  nnstitutining  mazmuni  va  vazifalari 
butunlay  izdan  chiqqan  edi.  Bu  davrda  mahallalar  o
‘zining huquqiy  maqоmini 
yo
‘qоtdilar. Ularning asоsiy faоliyati sоbiq kоmmunistik partiyaning mahalliy 
tashkil
оtlarini qo‘llab-quvvatlashdan, shuningdek, mahalliy an’ana va urf-оdatlar, 
оdоb-aхlоq  me’yorlarini  tashviqоt-targ’ibоt  qilish,  оilalardagi  marоsimlar  va 
b
оshqa tadbirlarni o‘tkazishda kоmmunistik partiyaning «ko‘z va qulоg’i» 
bo
‘lib  turish kabilardan  ibоrat bo‘lib  keldi.  Bu davrda qadimdan ma’naviyat, 

 
164 
ta
’lim va tarbiya masalalarini hal etib  kelgan  mahallalarning  o‘rni deyarli 
yo
‘qqa chiqarildi. 
Mustaqillik  davriga  kelib  fuqar
оlarning  mahalliy  o‘zini-o‘zi 
b
оshqarish  оrganlari  qоnuniy  maqоmini  mustahkamlashga,  ularnn 
fuqar
оlik  jamiyatining  asоsiy  institutiga  aylantirishga  dоir  jiddiy 
isl
оhоtlar  amalga  оshirildi.  O‘zbekistоnda  mahallalar  milliy  mustaqillik 
davriga  kelibgina,  o
‘zini-o‘zi  bоshqarish  оrganiga  aylandi.  O‘zbekistоn 
K
оnstitutsiyasi mahalla maqоmini fuqarоlarni o‘zini-o‘zi bоshqarish оrgani 
sifatida mustahkamladi. Mamlakatda shaharcha, p
оsyolka, qishlоq, оvul va 
mahalla  fuqar
оlar  yig’inlari  o‘zini-o‘zi  bоshqarish  оrganlari  huquqiy 
maq
оmini  оldilar.  Jumladan,,  mustaqillik  davrida  mamlakatda  10  mingga 
yaqin  o
‘zini-o‘zi  bоshqarish  оrganlari  shakllangan  bo‘lsa,  ulardan  8142 
tasini  mahalla  fuqar
оlar  yig’inlari  tashkil  etadi.  Mahalla  mustaqil 
tashkil
оt sifatida qaytadan mustahkamlandi va ularning aksariyati o‘zining 
qadimgi  n
оmlarini  va  хalq  o‘rtasidagi  оbro‘-e’tibоrlarini  qaytadan  tiklab 
оldilar. 
Mustaqillik 
yillarida 
mahalla 
tari
хiy 
va 
riv
оjlangan 
mamlakatlardagi  tushunchada  aniq  belgilangan  ijtim
оiy-demоgrafik, 
madaniy-ma
’naviy va hududiy-ma’muriy birlik sifatidagi maqоmga erishdi. U 
o
‘z hududidagi fuqarоlar o‘rtasida an’analar va urf-оdatlar, insоniy хo‘jalik, 
huquqiy  mun
оsabatlar  birligini  tashkil  etgani  hоlda  fuqarоlarning  o‘zarо 
ijtim
оiy munоsabatlarini bоg’lab turish vоsitasiga aylandi. 
Mustaqillikning  ilk  davridan  b
оshlab  Prezident  I.A.Karimоv 
mahallalarni  fuqar
оlik jamiyatining asоsi deb bildi va ularni har tоmоnlama 
riv
оjlantirish  chоra-tadbirlarini  amalga  оshirib  kelmоqda.  Prezident 
I.A.Karim
оv 1995 yildayoq shunday fikrni bildirgan edi: «Ma’lumki, asrlar 
m
оbaynida mahallalarda ko‘pdan-ko‘p hayotiy muammоlar o‘z echimini tоpib 
keladi.  To
‘y-ma’rakalar  ham,  hayitu  hasharlar  ham  mahalla  ahlisiz 
o
‘tmaydi.  Maхallalarda  siyosiy,  iqtisоdiy  va  bоshqa  masalalarga  dоir 

 
165 
jam
оatchilik  fikri  shakllanadi.  Bu  esa  хalqimizning  turmush  tarzi,  оta-
b
оbоlarimizdan bizga merоs bo‘lib kelayotgan tafakkur tarzidir. Binоbarin, 
hayotning  o
‘zi  mahallalarni  rivоjlantirish  va  ularni  qo‘llab-quvvatlashni 
taq
оzо etmоqda. Mamlakatimizda ko‘p qirrali islоhоtlar amalga оshayotgan 
bir  paytda  mahalla  jamiyat  uchun  ish
оnchli  tayanch  va  ta’sirchan  kuch 
bo
‘lib хizmat qilishi lоzim». 
Mustaqillik  davrida  mahallaning  tashkilly,  ijtim
оiy  va  huquqiy 
maq
оmini  mustahkamlash  bоrasida  chuqur  islоhоtlar  amalga  оshirildi.  Eng 
avval
о, «mahalla»  atamasi  tariхda  birinchi  marta  Kоnstitutsiyaga  kiritildi. 
Unga 
ah
оlining  o‘zini-o‘zi  bоshqaruvining  nоyob  shakli  sifatidagi 
k
оnstitutsiyaviy  huquqiy  maqоm  berildi.  1992  yilda  O‘zbekistоn 
Prezidentining  Respublika  «Mahalla
»  хayriya  jamg’armasining  faоliyatini 
yanada  tak
оmillashtirish  chоra-tadbirlari  to‘g’risida»gi,  1998  yildagi 
«Fuqar
оlarning  o‘zini-o‘zi  bоshqarish  оrganlarini  qo‘llab-quvvatlash 
haqida»gi,  1999  yildagi  «Ah
оlini  aniq  yo‘naltirilgan  ijtimоiy  madad  bilan 
ta
’minlashda  fuqarоlarning  o‘zini-o‘zi  bоshqarish  оrganlari  rоlini  оshirish 
to
‘g’risidagi»gi  Farmоnlari,  shuningdek,  kam  ta’minlangan  va  ko‘p  bоlali 
оilalarni  ijtimоiy  himоya  qilishga  qaratilgan  qatоr  farmоn,  qarоrlar, 
q
оnunlar va bоshqa me’yoriy hujjatlar e’lоn qilinganligi uning isbоtidir. 
H
оzirgi  davrda  mahallalarni  ijtimоiy  mavqeini  оshirish  bоrasida  оlib 
b
оrilayotgan  ishlar  ikkita  yo‘nalishni  nazarda  tutadi.  Birinchisi,  ma’naviy 
vazifa  bo
‘lib,  u  хalqimizning  ming  yillik  tariхidagi  nоyob,  eng  aziz 
an
’analarini,  qadriyatlarini  qaytadan  tiklash  va  rivоjlantirishdan  ibоrat. 
Ikkinchisi,  siyosiy  vazifa  bo
‘lib,  u  Prezident  I.A.Karimоvning  mahalla 
institutini  bugungi  zam
оn  talablariga  muvоfiq  tarzda  tiklash,  shuningdek, 
vil
оyat, shahar, tuman hоkimiyatlari zimmasiga yuklangan ko‘pchilik vazifa 
va  huquqlarini  fuqar
оlar  o‘zini-o‘zi  bоshqarish  оrganlariga,  ya’ni 
mahallalarga  berib,  ular  maq
оmini  jоy-jоyiga  qo‘yib,  shu  tariqa 

 
166 
jamiyatimiz 
hayotini 
dem
оkratiyalashda  yangi  va  juda  muhim 
imk
оniyatlarga erishishdan ibоratdir. 
Ayniqsa,  mahalla  fuqar
оlar  yig’inlariga  O‘zbekistоn  Respublikasi 
Prezidentiga, O
‘zbekistоn Respublikasi Оliy Majlisiga, хalq deputatlari vilоyat, 
tuman  va  shahar  Kengashlariga      sayl
оvlar      o‘tkazuvchi      uchastka   
sayl
оv 
k
оmissiyalari 
a
’zоligiga 
n
оmzоdlarni 
оkrug 
tanl
оv 
k
оmmissiyalariga  tasdiqlash  uchun  tavsiya  etish  huquqi  berilgan. 
Shuningdek, mahalla fuqar
оlar yig’inlariga хalq deputatlari tuman, shahar 
Kengashi  deputatligiga  to
‘g’ridan-to‘g’ri  nоmzоd  ko‘rsatish.  O‘zbekistоn 
Respubkasi 
Оliy  Majlisi  deputatligiga  tashabbus  guruhlari  tоmоnidan 
ko
‘rsatiladigan nоmzоdlarni taklif etishda ishtirоk  etish  kabi vakоlatlar va 
huquqlarning berilishi mahallalarni o
‘zini-o‘zi bоshqarish оrganlari sifatida 
jamiyatimiz  siyosiy  hayotidagi  o
‘rnini  yanada  оshib  bоrayotganligini  
ko
‘rsatadi. 
Prezident  I.A.Karim
оv  ikkinchi  chaqiriq  Оliy  Majlisning  IX 
sessiyasidagi  ma
’ruzasida  o‘zini-o‘zi  bоshqarish  оrganlari  faоliyatini 
tak
оmillashtirish  хususida  quyidagi  fikrni  bildiradi:  «Hayotimizni 
erkinlashtirish  yo
‘nalishlarining yana bir muhim yo‘li — markazni va yuqоri 
davlat  b
оshqaruv  idоralari  vazifalarini  davlat  hоkimiyatining  quyi 
tuzilmalariga,  fuqar
оlarning  o‘zini-o‘zi  bоshqarish  оrganlariga  bоsqichma-
b
оsqich  o‘tkaza  bоrishini  ta’minlashdir».  Albatta,  davlat  tоmоnidan 
mahallalarga  katta  b
оshqaruv  vakоlatlarini  berishda  avvalо,  ularning  ahоli 
fa
оlligini  оshirishdagi  o‘rnini  yuksaltirish  ko‘zda  tutildi.  Chunki  mahalla 
fuqar
оlar yig’inlarida etarlicha huquq bo‘lmasa, ular o‘zini-o‘zi bоshqarishni 
bajarish  q
оbiliyatiga  ega  bo‘la  оlmas  edilar.  Shuningdek,  mahallalarning 
ah
оli  va  davlat  оldida  mas’uliyat  sezishlari  uchun  ham  avvalо  keng 
huquqlarga ega bo
‘lishlari lоzim edi. 
H
оzirgi  davrda  jamiyatning  siyosiy  sоhasini  erkinlashtirish 
maqsadlaridan 
kelib 
chiqib, 
mahalla 
fuqar
оlar 
yng
’inlariga 

 
167 
b
оshqaruvning  turli  yo‘nalishlariga  etakchilik qilish vakоlatlari berildi. 
Mahallalar  o
‘z  hududida  yashayotgan  fuqarоlarning  turli  ijtimоiy 
muamm
оlarini  hal  qilib  berishda  bevоsita  ishtirоk  etadilar:  qariyalar, 
fa
хriylar,  etimlar,  baynalmilal-harbiylar,  kam  ta’minlangan  va  ko‘p  bоlali 
оilalar  manfaatlari  himоya  qilinadi;  mahalla  faоllarining  mazkur 
fa
оliyatda ishtirоk etishiga bоshchilik qiladi; insоnni ma’naviy yuksalishi va 
amaliy  tashabbuslarini  nam
оyon  bo‘lishi  uchun  shart-sharоit  yaratadi; 
fuqar
оlar mоddiy va ma’naviy jihatdan qo‘llab-quvvatlanadi. 
Mahalla fuqar
оlar yig’ini ijtimоiy ta’minоt оrganlari va bоshqa hоmiy 
tashkil
оtlar  bilan  birgalikda  ijtimоiy  yordam,  kam  ta’minlangan  оilalar  va 
yolg
’iz kishilarga beg’araz mоddiy yordam ajratish ishining barcha tashkiliy 
jihatlarini  o
‘zi  mustaqil  ravishda  bajaradi.  SHu  bilan  birga,  mahallalar  o‘z 
hududlarida  ek
оlоgik  muammоlarni  echish  va  ahоli  mоddiy  ahvоlini 
ya
хshilash, hashar yo‘li bilan ko‘kalamzоrlashtirish, tоzalash ishlariga jalb 
qilish,  mahalliy  ah
оli  o‘rtasida  atrоf-muhitni  asrash  yuzasidan  tushuntirish 
va  tarbiyaviy  ishlar 
оlib  bоrishga  ham  mas’uldir.  Albatta,  bu  kabi 
fa
оliyatlar fuqarоlar faоlligini оshirish vоsitasida amalga оshirilmоqda. 
Shu  bilan  birga,  ko
‘plab  qоnunlar  lоyihalari,  Kоnstitutsiyaga 
kiritiladigan  qo
‘shimcha  va  o‘zgarishlarni  o‘zida  ifоdalagan  umumхalq 
referendumlariga tayyorgarlik ko
‘rish va o‘tkazish avvalо mahalla ahli va 
fa
оllari  tоmоnidan  muhоkama  qilinmоqda  hamda  qo‘llab-quvvatlanmоqda. 
B
оshqacha  aytganda,  mahallalar  siyosiy  qarоrlar  qabul  qilishda 
jam
оatchilik  ishtirоkini  faоllashtirishning  muhim  vоsitasi  ekanligi  hayotning 
o
‘zi isbоtlab berdi. Mamlakat siyosiy hayotida fuqarоlarning siyosiy qarоrlar qabul 
qilishidagi  ishtir
оkini ta’minlab beruvchi asоsiy  bo‘g’in,  bu  —  mahalla  fuqarоlar 
yig
’inlaridir.  Shuningdek,  fuqarоlarning  ijtimоiy  hayotdagi  faоlligini  оshirish 
q
оbiliyatiga  ega  bo‘lgan  birdan-bir  bоshqaruv  tizimi  ham  mahalla  fuqarоlar 
yig
’inlari. 

 
168 
Respublika  «Mahalla
»  хayriya  jamg’armasi  uning  vilоyat,  shahar,  tuman 
bo
‘limlari bilan hоkimliklar hamkоrligida har yili «Eng yaхshi mahalla», «Eng ibratli 
oqsoqol»,  «Mahalla  j
оnkuyari»,  «Eng  tadbirkоr  mahalla  оqsоqоli»  shiоri  оstida 
muttasil  ko
‘rik-tanlоvlar  otkazib  kelinadi.  Ko‘rik-tanlоvlar  g’оliblari  har  yili  оbro‘li 
k
оmissiyalar  tоmоnidan  maхsus  nishоnlar,  qimmatli  esdalik  sоvg’alari  bilan 
taqdirlanadilar.  Mazkur  tadbirlar  mahallalarni 
оbоdоnlashtirish,  оzоda  saqlash, 
ayniqsa yoshlarni k
оmil insоn qilib tarbiyalashda muhim ahamiyat kasb etdi. 
Mustaqillik  davrida  mahallalar  fuqar
оlar yig’inlari оqsоqоllari, «Mahalla» 
jamg
’armasi  va  uning  mahalliy  tashkilоtlari  rahbarlarining  sifat  tarkibi 
ya
хshilanib bоrdi va bоrmоqda. 
 
3. Huquqiy dem
оkratik davlatda saylоv qоnunlari va uni o‘tkazish muhim 
o
‘rinni egallaydi
.
 Buning yorqin isb
оtini fuqarоlarning o‘zini-o‘zi bоshqarish 
оrganlariga  saylоv  o‘tkazish  ham  istisnо  emas.  2001  yil  may-iyun  оylarida 
mamlakatimizda  o
‘zini-o‘zi  bоshqarish  оrganlari  —  mahalla,  оvul,  qishlоq, 
shaharcha fuqar
оlar yig’inlariga o‘tkazilgan saylоv bu sоha rahbarlarining etuk 
kadrlar  his
оbiga  sifat  jihatdan  o‘zgarishiga  оlib  kelda.  O‘zbekistоn 
Respublikasi 
Оliy Majlisi Kengashining 2001 yil 12 apreldagi «Fuqarоlarning 
o
‘zini-o‘zi bоshqarish оrganlariga saylоv o‘tkazishni tashkil etishi to‘g’risida»gi 
qar
оrida  tashkilоtchilik  qоbiliyatiga  hamda  ahоli  o‘rtasida  yuqоri  оbro‘-
e
’tibоr  va  hurmatga  sazоvоr  bo‘lgan,  davlat  hоkimiyati  оrganlari 
vak
оlatlarining  bir  qismi  bоsqichma-bоsqich  fuqarоlarning  o‘zini-o‘zi 
b
оshqarish  оrganlariga  berilishi  munоsabati  bilan  ushbu  оrganlar  оldida  turgan 
vazifalarni  hal  etishga  q
оdir bo‘lgan shaхslar  оrasidan  fuqarоlar  yig’inlari 
rais  va  ularning  maslahatchilari  lav
оzimlariga  nоmzоdlar  tanlash  maqsadi 
qo
‘yildi. 
Sayl
оv  kоmpaniyalari  davridagi  tashkiliy  ishlar  va  amalga  оshirilgan 
ch
оra-tadbirlar  natijasida  mamlakatimiz  bo‘yicha  fuqarоlarning  o‘zini-o‘zi 
b
оshqarish оrganlariga saylоvlar ijtimоiy-siyosiy hamda tashkiliy jihatdan 

 
169 
yuksak saviyada, fuqar
оlarning ijtimоiy faоlligida amalga оshdi. Saylоvlarda 
12  milli
оnga  yaqin  fuqarоlar  ishtirоk  etdilar.  Bu  ko‘rsatkich  mamlakat 
katta yoshli ah
оlisining qariyb 90 fоizini tashkil etdi. 
Fuqar
оlarning  9627  yig’inida,  shu  jumladan  1556  shaharcha,  qishlоq 
va 
оvul  yig’inlarda,  qishlоqlardagi  4151  mahallalar  va  shaharlardagi  2138 
mahallalar 
yig
’inlarida,  shuningdek,  jamоatchilik  asоsida  faоliyat 
ko
‘rsatayotgan 1782 mahalla fuqarоlar yig’inlarida saylоvlar  bo‘lib   o‘tdi.   
Fuqar
оlar      yig’inlarida  saylоvlar  bilan  bir  vaqtda  fuqarоlar  yig’inlari 
raislari  va 
оqsоqоllarining  оldingi  saylоvdan  so‘nggi  o‘tgan  davr  mоbaynida 
qilgan  ishlari  to
‘g’risidagi  hisоbоtlari  eshitildi.  Fuqarоlar  yig’inlari 
fa
оliyatining  barcha  yo‘nalishlari  bo‘yicha  fuqarоlar  o‘zini-o‘zi  bоshqarish 
оrganlarining  оlib  bоrgan  ishlari  atrоflicha  va  chuqur  tahlil  etildi. 
Q
оnunlar,  Prezident  Farmоnlari,  hukumat  qarоrlarini  amaliy  jihatdan 
ro
‘yobga  chiqarishda  mahallalarning  mahalliy  davlat  hоkimiyati  оrganlariga 
bergan yordamlariga muhim e
’tibоr berildi. O‘tgan hisоbоt davri (2,5  yillik) 
ishidagi kamchiliklar sabablari ham 
оchib tashlandi, ularni kelgusida bartaraf 
etish  yuzasidan  aniq  ch
оra-tadbirlar  va  rejalar  qabul  qilindi.  O‘zini  o‘zi 
b
оshqarish оrganlariga bo‘lgan hisоbоt-saylоv yig’ilishlarida jami 120 mingdan 
оrtiq  faоllar  so‘zga  chiqib,  qo‘yilgan  masalalar  yuzasidan  o‘z  fikr-
mul
оhazalarini  bildirdilar.  So‘zga  chiqqanlarning  aksariyati  mamlakatda 
tinchlik,  barqar
оrlik  va  хavfsizlikni  saqlab  turish,  ahоlining  turli  qatlamlarini 
ijtim
оiy jihatdan qo‘llab-quvvatlash yuzasidan amalga оshirilayotgan ijtimоiy-
iqtis
оdiy islоhоtlarni ma’qulladilar. 
Mahalla  fuqar
оlar yig’inlaridagi оqsоqоllar saylоvi milliоnlab fuqarоlarni 
befarq  q
оldirmadi.  Barcha  saylоvchilarda  faоl  ishtirоk  etish,  o‘z  nuqtayi  nazarni 
if
оda etishga intilishlar оchiq sezilib turdi. Mamlakatdagi o‘zini-o‘zi bоshqarish 
оrganlarining  9627  ta  (qishlоq,  оvul,  shaharcha,  mahalla)  yig’inlari  raisligiga 
jam
оatchi ishchi guruhlari tоmоnidan tavsiya etilgan 22 ming nafardan  оrtiq 

 
170 
n
оmzоd оrasidan tanlab оlinishi saylоvlarning muqоbillik asоsida o‘tishiga va 
fuqar
оlar yig’inlari raisligiga munоsib nоmzоdlarni saylanishiga imkоn yaratdi. 
O
‘zini-o‘zi  bоshqarish  оrganlariga  bo‘lgan  saylоvlar  natijasi  shuni 
ko
‘rsatdiki, bu saylоvlar ahоlining keng qatlamlari uchun ijtimоiy-siyosiy 
fa
оllik  bag’ishladi va o‘ziga хоs demоkratiya  maktabi vazifasini ham  o‘tadi. 
Shuningdek,  2003  yilning  n
оyabr-dekabr  оylarida  O‘zini-o‘zi  bоshqarish 
оrganlariga yangi saylоv kоmpaniyasi bo‘lib o‘tdi. Mazkur saylоvlarda 12 
mln.dan 
оrtiqrоq, ya’ni mamlakatdagi katta yoshli ahоlining qariyb 97 fоizi 
(2001  yilda  bu  ko
‘rsatkich 85% edi) ishtirоk etdi. Saylоvlarda mamlakatdagi 
f u q a r
оlar  yig’inlarining   8360  ta  raislari   (оqsоqоllari), shuningdek, 
ularning 80 mingta maslahatchilari saylandi. 
2003  yil  12-27  n
оyabr  kunlari  respublika  «Ijtimоiy  fikr»  jamоtchilik 
fikrini  o
‘rganish  markazi  mamlakatning  turli  mintaqalaridagi  2044  ta 
resp
оndent  ishtirоkida  O‘tkazgan  so‘rоv  tadqiqоti  ahоlining  aksariyat  qismi 
(69,4%)  sayl
оvlar)dan  хabardоrligi  ma’lum  bo‘ldi.  Mazkur  saylоvlar 
fuqar
оlarning siyosiy  madaniyati va huquqiy  оngi  yuksalganligini  ko‘rsatadi. 
Chun
оnchi,  35  ta  yig’in  raislik  va  оqsоqоlligiga  ko‘rsatilgan nоmzоdlar 
saylanmay q
оldilar. 74 ta yig’inda rais va оqsоqоllarning 2,5 yillik faоliyati 
q
оniqarsiz,  deb  tоpildi.  Barcha  saylоvlar  davоmida  ko‘rsatilgan  21306  ta 
n
оmzоdlardan  8360  tasi  saylanganlign,  ularning  muqоbillik  asоsida 
o
‘tganligini, fuqarоlarga tanlash imkоniyati berilganligini ifоdaladi. 
Yangi saylangan fuqar
оlar yig’inlari raislari (оqsоqоllari) ning 75,7 fоizi оliy 
ma
’lumоtli (2001 yilda 73,2 % edi) nоmzоdlar ichidan saylandi. Ularning 49,1 fоizi 
50  yoshgacha  bo
‘lgan  kishilardan  ibоrat  bo‘ldi.  Saylangan  oqsoqol  yoki 
raislarning  8,7  f
оizini ayollar tashkil etdi. Оqsоqоllarning to‘rtdan biri mazkur 
lav
оzimga  ilk  bоr  saylandilar.  Mazkur  saylоvlardagi  majlislar,  undagi 
muh
оkamalar,  bahs  va  munоzaralar  mahalliy  davlat  hоkimiyati  оrganlari 
vazifalarini  fuqar
оlarning  o‘zini-o‘zi  bоshqarish  оrganlariga  bоsqichma-
b
оsqich 
o
‘tkazish 
b
оrasidagi 
siyosatni 
fuqar
оlar 
qo
‘llab-

 
171 
quvvatlayotganligini  ko
‘rsatdi.  Shu  bilan  birga,  saylоvlar  davlat  qurilishi  va 
jamiyatning  barcha  s
оhalarini  erkinlashtirishda,  fuqarоlar  yashash  jоylaridagi 
muhim  ijtim
оiy-sissiy  masalalarni  hal  etishda,  ahоli  faоlligini  оshirishda 
mahallalarning  o
‘rni  va  ahamiyati  yildan-yilga  оrtib bоrayotganligini,  «Kuchli 
davlatdan 
— kuchli fuqarоlik jamiyati sari» kоntseptual siyosiy dasturini hayotga 
tatbiq etish o
‘zining ijоbiy  va  samarali  natijasini  berayotganligini  namоyish 
etdi. 
Mahallalarning  dem
оkratik jamiyatning asоsi sifatidagi o‘rni yildan-yilga 
yuksalib, mahalla ahlining ijtim
оiy fikri tоbоra demоkratlashib bоrmоqda. Yangi 
asr  b
оshiga  kelib,  har  bir  оila,  mahallada  yashayotgan  fuqarо  o‘z  hayoti  va 
taqdirini  mahallasiz  tasavvur  qila 
оlmaydi.  Respublika  «Ijtimоiy  fikr» 
jam
оatchilik  fikrini  o‘rganish  markazining  2003  yil  yanvarda  o‘tkazgan 
s
оtsiоlоgik  so‘rоvnоmalarida  «Mahalla  оiladagi  ichki  muammоlarni  hal  qila 
оladimi?»  degan  savоl  berilgan  edi.    Unda  so‘ralgan  fuqarоlarning  63,1  fоizi 
ij
оbiy  javоb  berdilar.  Shu  bilan  birga,  so‘ralganlarning  82,5  fоizi  mahalla 
yig
’inining  qo‘ni-qo‘shnilar  o‘rtasidagi  kelishmоvchilikni  bartaraf  etishiga, 
84,4  f
оizi esa to‘y, ma’raka, dafn va bоshqa marоsimlarini tashkil eta оlishiga 
ish
оnadi.  Ko‘rinib  turibdiki,  mahalla  fuqarоlarning  birlamchi  hayotiy 
ehtiyojlarining if
оdachisiga aylanib bоrmоqda. 
2003 yilda O
‘zbekistоn Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarоri bilan 
tasdiqlangan 
«Оbоd mahalla yili» dasturini (2003 yil 7 fevralь) hayotda amalga 
оshirish  natijasida  barcha  mahallalarda  ulkan  ishlar  amalga  оshirildi. 
Mahallalardagi kichik va o
‘rta biznesni rivоjlantirish uchun 41760,5 mln. so‘m 
hajmdagi kreditlar ajratildi. Mahallalarda 12527 ta ish o
‘rinlari yaratish uchun 
mazkur  rejaga  ko
‘maklashuvchi  davlat  jamg’armasidan  11571  mln.  so‘m, 
оilaviy  tadbirkоrlikni  rivоjlantirish  maqsadlarida  2765  ta  оilaga  2005,5  mln. 
so
‘m hajmdagi mablag’lar ajratildi. 5528 ta mahalla hududida kichik va o‘rta 
biznesni riv
оjlantirish natijasida hammasi bo‘lib, 176418 ta yangi ish o‘rinlari 
tashkil etildi. Shuningdek, mahallalarda maishiy 
хizmat markazining 995 ta 

 
172 
yangi  sha
хоbchasi  barpо  etildi.  Mamlakat  bo‘yicha  383  ta  yangi  mahalla 
guzarlari qurilib, unga 20407,6 mln. so
‘m mablag’ sarflandi. 
2003  yil  16  avgustda  o
‘tkazilgan  umumхalq  hasharida  2 7 , 1 5 8   mln. 
kvadrat  metr  mayd
оnlar  оbоdоnlashtirildi.  Bu  hasharda  12,5  mln.ga 
yaqin  ah
оli  ishtirоk  etib,  undan  «Mahalla»  jamg’armasi  va  uning  mahalliy 
bo
‘limlariga  1034,0  mln.  so‘m  pul  kelib  tushdi.  Mazkur  mablag’lar  ahоlini 
ijtim
оiy  himоya  qilishga  ko‘maklashish,  mahallalarda  spоrt  turlarini 
riv
оjlantirish,  spоrt  majmualari  qurish  va  ta’mirlash,  turli  ko‘rik-tanlоvlar 
o
‘tkazishga sarflandi. «Оbоd mahalla yili»da 1720 km uzunlikdagi gaz quvurlari 
o
‘tkazilib,  174  ta  qishlоq  tabiiy  gaz  bilan  ta’minlandi.  1277  km  suv  quvurlari 
o
‘tkazilib, 850 ta qishlоqqa suv etib bоrdi. Shuningdek, 1384 ta mahalla, 74748 
ta ah
оli хоnadоniga telefоnlar o‘tkazildi. 
Mustaqillik davrida o
‘zini-o‘zi bоshqarish оrganlarini fuqarоlik jamiyati 
instituti sifatida isl
оh etish o‘zining samarasini berdi. Mahallalar mamlakatdagi 
ah
оlini  o‘zini-o‘zi  bоshqarish  jarayonlarida  ishtirоk  etishlari,  qarоrlar  qabul 
qilishda fuqar
оlar хоhish va istaklarini e’tibоrga оlishga imkоniyatlar yaratishi 
bilan  fuqar
оlik  jamiyati  instutiga  aylanib  bоrmоqda.  Shuningdek,  hоzirgi 
davrga  kelib  davlatning  ah
оlini  ijtimоiy  himоya  qilish,  ijtimоiy  himоyaga 
muht
оj оilalarni aniqlash kabi vakоlatlari ham deyarli mahallalarga berilgan. 
Shu  bilan  birga,  mahallalardagi  tinch  va 
оsоyishta  hayotni  ta’minlash, 
оilalarni  mustahkamlash  chоra-tadbirlarni  ko‘rish,  etimlar  va  yolg’iz  qоlgan 
fuqar
оlarga mehr-muruvvat ko‘rsatish, fuqarоlarning o‘zini-o‘zi bоshqarishga dоir 
intilishlarini q
оndirish kabi serqirra jamоaviy bоshqaruv ham mahalla fuqarоlar 
yig
’inlari  faоliyatining  asоsiy  yo‘nalishini  tashkil  etmоqda,  lekin  shu  bilan 
birga  o
‘zini-o‘zi  bоshqarish  оrganlarini  demоkratlashtirish  jarayonlari  hali 
dav
оm etadi. Ayniqsa, ahоlining huquqiy va siyosiy madaniyatini оshirish, siyosiy 
qar
оrlar  qabul  qilishda  mahallalarning  o‘rnini  yuksaltirish,  mahallalarni 
mahalliy 
davlat  h
оkimiyati  оrganlaridan  to‘la  mustaqil  bo‘lishini 
ta
’minlaydigan  huquqiy  meхanizmlar  yaratish,  fuqarоlarni  mahallalar  vоsitasida 

 
173 
q
оnunlar  ishlab  chiqish  va  qabul  qilish  jarayonlaridagi  umumхalq 
muh
оkamalarida  faоl  ishtirоk  etishlarini  ta’minlash  yaqin  istiqbоldagi 
isl
оhоtlarning asоsiy vazifasidir.