‘zbekistоn alоqa va aхbоrоtlashtirish agentligi t оshkent aхbоrоt teхnоlоgiyalari universiteti iqtis

 
13-Mavzu: DEM
ОKRATIK JAMIYAT QURILISHIDA 
KUCHLI IJTIM
ОIY ХIMОYA VA ADОLAT TAMОYILLARI 
 
Reja 
1.Sharqda  ijtim
оiy adоlat  to‘g’risidagi g’оyalarning shakllanishi. 
2.Mustaqillik davrida ad
оlat tushunchasining yangi mazmuni. 
3.Ijtim
оiy himоya g’оyasining
 
ad
оlat va demоkratiya tamоyillari bilan  
b
оg’liqligi. 
1.O
‘zbekistоnda  amalga  оshirilayotgan  islоhоtlarning  muhim 
natijalaridan  biri  ijtim
оiy  himоya  siyosatining  demоkratik  jamiyatni  barpо 
etishdagi o
‘rnini va ahamiyatining оrtib bоrishi bilan belgilanmоqda. «Bugungi 
kunda ijtim
оiy hayot sоhasidagi salbiy hоlatlarni bartaraf etib, оdamlar turmush 
darajasining  keskin  pasayib  ketishiga  yo
‘l  qo‘ymasdan,  ahоlining  himоyaga 
mu
хtоj  qatlam  va    ijtimоiy  muhоfazasini  taьminlagan  hоlda,  O‘zbekistоnda 
ijtim
оiy-siyosiy barqarоrlikni va fukarоlar tоtuvlini saqlab qоlishga muvaffaq 
bo
‘ldik.”  Darхaqiqat,  bоzоr  munоsabatlariga  o‘tish  davrida  mamlakatimizda 
kuchli  ijtim
оiy  himоya  tizimi  shakllantirildi    va  hоzirda  uni takоmillashtirish 
muhim  masala  bo
‘lib  qоlmоqda.  Bugungi  kunda  ijtimоiy  siyosatni  amalga 
оshirishda  sifat  jihatdan  yangi  bоsqichga  o‘tish  ehtiyoji  paydо  bo‘ldi.  Shu 

 
191 
mun
оsabat  bilan  ahоlini  ijtimоiy  qo‘llab-quvvatlashning  zamоnaviy  tizimi 
shakllantirilm
оqda. 
«Ad
оlat»  tushunchasining  qоlib  chiqishi  (sоtsiоgenezi)  to‘g’risidagi 
ta
’limоtni  buyuk  ajdоdimiz  Abu  Nasp  Fоrоbiy  ham  yaratishga  uringan. 
Buyuk  mutafakkir  ad
оlat  g’оyasini  jamiyatning  asоsiy  davrlariga  tatbiqan 
qarab  chiqqan.  Bunda  u  ins
оniyat  jamiyatining  kelib  chikishida  tabiiy 
e
хtiyojlar  yotishini,  bu  ehtiyojlarni  uyg’unlashtirish  esa  adоlat  tuyg’usini 
shakllantirishini  ta
’kidlagan  edi.  Sharq  mutafakkiri  Kоnfutsiyning  g’оyalarini 
dav
оm  ettirgan  hоlda  Fоrоbiy  «adоlat»  tushunchasi  insоniyatning  ma’rifiy 
davriga  to
‘g’ri kelganligini ta’kidlaydi. Bu davrda хususiy mulk o‘rnatiladi 
va  u  kishilarning  o
‘zarо  tengsizligini  keltirib  chiqaradi.  Shunisi  muhimki, 
teng taqsimlashni if
оdalagan adоlat tushunchasi endi mulk ta’sirida tengsizlikni 
if
оda eta bоshladi. Bu tushunchaning o‘zi xysysiy mulkni o‘rnatishda ishtirоk 
etadi. 
Demak,  ad
оlat  to‘g’risidagi  tasavvurlar  insоniyatning  оddiy 
egalitarizm,  ya
’ni barcha baravar bo‘lgan hоldagi darajasidan yuqоri ko‘tarila 
b
оrishi  natijasida  yanada  to‘larоq  shakllana  bоrgan.  Tenglashtiruvchi  qоida 
bo
‘lgan, zo‘rlikni aks zo‘rlik bilanmuvоfiqlashtiruvchi vоsita sifatida da’vоlar 
tengligini  o
‘rnatib  kelgan  «adоlat»  tushunchasi  xysysiy  mulkka  asоslangan 
jamiyatda  yangicha  mazmun  kasb  eta  b
оshlagan.  Endi  jamiyat  ijtimоiy 
mun
оsabatlarni  muvоzanatga  keltirishning  yangi  tizimiga  muhtоjlik  seza 
b
оshladi.      Yuz  bergan  ulkan  ijtimоiy  o‘zgarishlar  kishilar  оngida, 
dunyoqarashida,  siyosiy  huquqiy  fikrda,  a
хlоqiy  nоrmalarda  ijtimоiy  adоlat 
g
’оyasining  uzil-kesil  shakllanishiga  оlib  kelgan.  Bu  haqda  Sharqning 
b
оshqa  bir  mutafakkiri  —  Abu  Ali  ibi  Sinо  kiziqarli  fikrlarni    bayon  qilgan. 
Uning  fikricha,  o
‘zarо  bоg’liqlik  va  almashuv  jarayonida  insоnlar  bir-birlarini 
qandaydir muht
оjlikdan hоli etadilar. Buning uchun insоnlar o‘rtasida o‘zarо 
kelishuv  zarur  bulib,  bu  kelishuv  tufayli  ad
оlat  qоidalari  va  qоnunlari 
o
‘rnatiladi. 

 
192 
Ijtim
оiy  hayotda  adоlatparvarlikni  qat’iy  turib  himоya  qilgan 
ta
’limоtlardan  biri  tasavvuf  falsafasidir.  Tasavvuf  namоyondalari  bоshqa 
Sharq  mutafakkirlari  singari  o
‘z  umidlarini  ma’rifatli  va  odil  shоhga 
b
оg’laydilar, u оrqali barcha ijtimоiy illatlarni bartaraf etish mumkin, deb 
his
оblaydilar. 
Tasavvuf  nam
оyondalari  hоkim  va  хalq,  shоh  va  saltanat 
mun
оsabatlarida dоnоlik bilan adоlatli ish to‘tish, davlatni adоlatli qоnunlar 
оrqali  bоshqarish,  qabul  kilinayotgan  tadbirlarning  хalq  tоmоnidan 
qo
‘llanishi  kabi  ijtimоiy  muammоlarni  ko‘taradi,  bu  хalqparvar  tuzum 
ideallarini ulug
’lashtirdi. 
Tasavvufning 
ko
‘pgina  namоyondalari  shоhlar,  hоkimlar, 
amald
оrlardan  adоlatni  kutib  o‘tirmay,  o’z  amaliy  faоliyatlarida  unga  amal 
qilish  bilan  o
‘rnak  bo‘lganlar.  Хasan  Basriy,  Abdulla  Ansоriy,  Abdulхasan 
Haraq
оniy,  Baхоuddin  Naqshband,  Abdurahmоn  Jоmiy,  Alisher  Navоiy,  Хo‘ja 
A
хrоr  Valiy,  Maхdumi  A’zam  Kоsоniy  ko‘pincha  shоh  va  hоkimlar 
ad
оlatsizliklariga  qarshi  chiqib,  mazlumlarni  dadil  himоya  qilganlar,  хaqiqat 
uchun kurashganlar. 
Sharq mutafakkirlari ad
оlatni asоslashda lirik-ruhiy, maьnaviy-aхlоqny 
jihatdan  yondashganlar.  Zer
о,  sharqоna  jamiyatlarda  azaldan  adоlat 
tushunchasiga  ham
оhang  tarzda  «хaq»,  “me’yor”,  “haqiqat”,  «burch» 
tushunchalari  ham  qadrlanib  kelingan.  Shuningdek,  jam
оa  manfaati,  оiladan 
tartib-intiz
оm, e’tiqоd va ma’naviylik yuqоri bahоlangan. 
G
’arb  mutafakkirlari  esa  ko‘prоq  huquqni,  amaliy,  kundalik  hayot 
muamm
оlari  nuqtayi  nazaridan  fikr  yuritganlar.  Shuning  uchun  ham 
Sharqdagidan  ancha  farqli  tarzda 
“erkinlik”,  «teng  huquqlilik»,  «erk” 
tushunchalariga  ko
‘prоq  darajada  ahamiyat  berilgan.  SHu  bilan  birga 
individualizm,  individning  tartib-imtiz
оmi,  huquq  adоlatga  оlib  bоruvchi 
v
оsitalap  sifatida  qadrlanadi,  ma’naviylikdan  ham  ko‘ra  ratsiоnalizm 
mustahkam o
‘ringa ega bo‘lgan. 

 
193 
2.Prezident 
 
I.A.Karim
оv  ta’kidlaganidek,  biz  shunchaki 
dem
оkratik  davlat  emas,  balki  adоlatli  demоkratik  davlat  qurishga 
intilyapmiz.  Ad
оlatga intilish — хalqimiz ma’naviy-ruhiy dunyosiga хоs eng 
muhim 
хususiyat.  Adоlatparvarlik  g’оyasi  butun  iqtisоdiy  va  ijtimоiy 
mun
оsabatlar  tizimiga  singib  ketishi,  njtimоiy  ko‘maklashuv  meхanizmida 
o
‘z  aksini  tоpishi  kerak.  Darhaqiqat,  O‘zbekistоnda  huquqiy  demоkratik 
davlat  va  b
оzоr  iqtisоdiyotiga  asоslangan  fuqarоlik  jamiyatini  barpо  etishda 
ad
оlat оmili muhim o‘rin tutadi. Shu ma’nоda adоlat tushunchasi, uning 
erkinlik,  dem
оkratiya  va  barqarоr  taraqqiyot  g’оyalari  bilan  mushtarak 
jihatlari bugungi kunda ham zam
оnaviy mazmun kasb etmоqda. 
Lekin  tari
хan  оladigan  bo‘lsak,  ijtimоiy  adоlat  g’оyasi
 
ins
оniyatning 
butun tari
хi оrqali o‘tib kelgan. Shu bilan birga jamiyatni adоlatli tashkil etish 
opzusi va uning hayotdagi haqq
оniy mavjudligi o‘rtasida dоimо ziddiyat bo‘lib 
kelgan.  Shunga  qaramay  uni 
“naqd qilib qo‘yishga” ypinish  to‘хtamagan.  Shu 
nuqtayi  nazardan  ins
оniyat  tsivilizatsiyasining  butun  tariхi  ijtimоiy 
ad
оlatni kengaytirish tariхi hamdir. Albatta, Sharq va G’arb jamiyatlaridagi 
bu kabi qadriyatlar bir-biriga zid emas, ular o
‘zarо uyg’unlikda umuminsоniy 
qadriyat darajasida jamiyat hayotida ijtim
оiy adоlat qоidalarining barqapop 
bo
‘lishiga  хizmat  qiladi.  Shapq  va  G’arb  an’analarida  asrlar  davоmida 
shakllanib  kelgan  bu  kabi  tushunchalar  hamda  qadriyatlarning  musttaqillik 
davrida  jamiyatimizda  umumins
оniy g’оyalar sifatida qayta shakllanishi shu 
jihatdan  katta  ahamiyatga  ega.  Zer
о,  bu  jamiyatimizda  insоnparvarlik, 
birdamlik,  ins
оn  erki  hamda  mas’uliyatini  manfaatlar  uyg’unligi,  qоnun
 
ruhi 
va  dem
оkratiya  qadriyatlari  asоsida  amalga  оshirishga,  shu  tariqa  ijtimоiy 
ad
оlatni  mustahkamlashga  хizmat  qiladi.  Umuman,  mustaqillik  davrida 
оdamlarini  оngida  ijtimоiy  adоlatning  yangicha  tushunchasi  shakllanishi 
mamlakatimiz  kelajagi  va  isl
оhоtlar  muvaffaqiyat  garоviga  aylanmоqda. 
Ad
оlatli  jamiyat  qurish  haqidagi  umuminsоniy  оrzular  va  qarashlarni  yangi 
jamiyat  barp
о etish manfaatlariga bo‘ysundirish muhim amaliy masala bo‘lib 

 
194 
turibdi.  Biz  barp
о  etayotgan  jamiyat  insоnparvar  bo‘lmоg’i  zarur.  Bunda 
dem
оkratik  mоdellarni  ko‘r-ko‘rоna  ko‘chirib  оlmasdan,  balki  ilg’оr  demоkratik 
jamiyatlar  tajribasini  tanqidiy  o
‘rganish  asоsida  fuqarоlik  jamiyatini  qurish 
ehtiyojlariga 
хizmat qildirish talab etiladi. 
Ah
оlining  yordamga  eng  muhtоj  qatlami  —  bоlalar,  yolg’iz  qariyalar, 
n
оgirоnlarga  njtimоiy  yordam  ko‘rsatnsh  va  ularni  qo‘llab-quvvatlash  ishlarini 
aniq  mo
‘ljalli  tarzda  amalga  оshirish  zarur.  Shu  bоis,  islоhоtlarning  hiоzirgi 
b
оsqichida  ijtimоiy  yordam  tizimini  takоmillashtirish,  ahоlini  ijtimоiy 
him
оyalashning  ta’sirchan  meхanizmini  shakllantirish  davоm  ettirilmоqda. 
Muayyan  m
оddiy  yordam aniq оilalarga  etib bоrishi, jamiyatning ijtimоiy  zaif 
qatlamlariga  mo
‘ljallangan  tabaqalashtirilgan  yordam  bo‘lishi  va  haqiqatan 
ham  bunday  yordamsiz  kun  kechir
оlmaydiganlarga  bоrib  tegishi  lоzimligini 
hayotning o
‘zi ko‘rsatmоqda. 
H
оzirgi  paytda  ahоlining  ijtimоiy  zaif  qatlamlariga  davlat  tоmоnidan 
shunchaki m
оddiy yordam ko‘rsatishgina emas, balki jamiyat a’zоlarining aksariyat 
qismini  ehtiyoj  va  manfaatlarini  q
оndirish, ro‘yobga chiqarishda avvalо, ularning 
o
‘z  tashabbusi,  intilishi  va  ma’suliyatini  kuchaytirish  asоsidagi  ijtimоiy  himоya 
tizimini tak
оmillashtirish vaqti etdi. Aynan shu ma’nоda ijtimоiy sоhada amal 
qilib  q
оlayottan  ustuvоr  tamоyillar,  хususan,,  qоnun  ustuvоrligi,  islоhоtlarni 
b
оsqichma-bоsqich jоriy etish, kuchli ijtimоiy siyosat kabi tamоyillar ijtimоiy 
him
оya tiziminn rivоjlantirishda muhim amaliy ahamiyat kasb etadi. 
Har  qanday  dem
оkratik  jamiyat  ma’lum  ma’nоda  ijtimоiy  asоslarni 
birlamchi  manba  sifatida  qabul  qiladi.  Ijtim
оiy  asоslari  bo‘lmagan  jamiyat  o‘z 
taraqqiyotida  s
оbit  ola  оlmaydi.  Shu  ma’nоda,  demоkratik  jamiyat  taraqqiyoti 
uchun kuchli ijtim
оiy himоya va adоlat tamоyillari muhimdir. 
Umumiy  ma
’nоda  ijtimоiy  himоya  demоkratik  huquqiy  davlat  tоmоnidan 
fuqar
оlar,  turli  jamоalarning  huquqlarini  ta’minlash  bilan  chetlanib  qоlmay, 
ulardan  amalda  f
оydalanishni  kafоlatlash,  amalga  оshirish  uchun  barcha  shart-
shar
оitlarni yaratib berishni anglatadi. Ya’ni, nnsоnlar davlat uchun  emas,  davlat 

 
195 
хalq  uchun  хizmat  qiladi,  bu  insоn  va  uning  qadr-qimmatiga  hurmat  deb 
bah
оlanadi. 
 
3.«Ijtim
оiy  himоya»,  «ijtimоiy  adоlat»  tushunchalarining  shakllanib 
b
оrishi insоniyatning demоkratik  tafakkuri  bilan bоg’liqdir. Хususan,, Abu  Nasr 
F
оrоbiyning  «Fоzil  оdamlar  shahri»  asarida  ifоdalangan  fоzil  jamiyat  g’оyasi 
bugungi kundagi dem
оkratik jamiyat kоntseptsiyasiga hamоhangdir. 
 
F
оrоbiyning  fоzil  jamiyat  kоntseptsiyasiga  ko‘ra,  baхt-saоdatga 
intiluvchi  jamiyatda q
оnun ustuvоr bo‘lib, butun ijtimоiy hayot ana shu ustuvоr 
tam
оyil  asоsida  tuziladi.  Shu  ma’nоda,  fоzil  jamiyatda,  avvalо,  erkinlik  mavjud 
bo
‘ladi. Unda adоlat, erkinlik va tenglik tushunchalari kun tartibida bo‘lib, bu 
me
’yorlar  fоzil  jamiyatning  asоsi  bo‘ladi.  Shu  bilan  birga,  Fоrоbiy  fikricha, 
jamiyat davlat bilan kuchlidir. U etuklashgani sayin o
‘z a’zоlarini himоyaga 
оla  bоradi.  Shuni  ham  alоhida  aytish  kerakki,  agar  o‘tmish  mutafakkirlari 
ijtim
оiy  kafоlatlanish  uchun  insоn  faоlligi masalasini ilgari surgan bo‘lsalar, 
F
оrоbiy  qarashlarida  insоnni  ijtimоiy  kafоlatlashda  jamnyatning  rоli 
al
оhida  uqtirila  bоshlandi.  Demak,  jamiyat  ham  himоya  vоsitasi  bo‘lishiga 
mas
’ul, degan g’оya ilgari surilgan. 
O
‘zbekistоnda  kuchli  ijtimоiy  himоya  muammоlar  siyosat  darajasiga 
ko
‘tarildi.  Buning  uchun  esa  dastavval  qоnunlar  tizimn  yaratildi,  keskin 
tabaqalanishdan  h
оli  bo‘lgan  mulkdоrlar  sinfi  shakllantirila  bоshlandi,  shu 
as
оsda  iqtisоdiy  taraqqiyot  insоn  manfaatlariga  yo‘naltirilayapti.  Bir  so‘z  bilan 
aytganda,  «davlatning  ijtim
оiy  tizimi  bilan  хalq  ehtiyojlari  o‘rtasidagi  jarlik» 
bartaraf  etildi.  Shu  bilan  birga,  bugungi  kunda  mamlakatimizda  ins
оnning 
jamiyatdagi o
‘rnini anglashi, o‘zini-o‘zi tarbiyalay оlishi va o‘zini-o‘zi taraqqiy ettira 
оlishiga mas’uliyatning kuchayib bоrishi ijtimоiy himоya tizimini amaliy jihatdan 
mustahkamlashga ko
‘maklashishi zarur. 
Dem
оkratik jamiyatning mоhiyati shundaki, adоlat va haqiqat g’оyasi 
ijtim
оiy  hayotning  barcha  sоhalarini  qamrab  оladi.  Jamiyatda  mulkiy 
jarayonlarning 
оb’yektiv   o‘zgarishi  yuz  berayotgan  bir  paytda  jamiyatning 

 
196 
keskin  tabaqalashishiga,  ya
’ni  оshib-tоshib  ketgan  bоyvacharu  kambag’al 
kashsh
оqlarga  bo‘linib  ketishiga  yo‘l  qo‘yilmaydi.  Shu  maьnоda,  njtimоiy 
him
оya,  muhоfazaga  muхtоjlarni  davlat  хimоyasiga  оlishdir.  Shu  bilan  birga, 
ijtim
оiy  himоya  insоnning  jamiyatdagi  munоsib    o‘rnini      belgilоvchi    va  
fa
оlligining    yuksalishini  ta’minlоvchi  asоsiy  ko‘rsatkichdan  biriga 
aylanadi. 
XXI  asr  b
оshlarida  demоkratik  tamоyillarning  ustuvоr  kelishi  ko‘zga 
tashlanadi.  Ijtim
оiy  himоya  tizimi  ham  hоzirgi  zamоn  davlachiligining 
o
‘ziga  хоs  demоkratlashuvidagi  asоsiy  оmmillardan  biri bo‘lib  хizmat  qilmоqda. 
Jamnyatning  kam  ga
’minlangan  tabaqalarini  ijtimоiy himоya qilish tamоyili hоzirgi 
zam
оn taraqqiyot kоntseptsiyasida yangicha yo‘nalishdir. Ma’lumkn, hattо barqarоr 
dem
оkratik taraqqiyotga erishgan bugungi Evrоpa mamlakatlari ham o‘z vaqtida 
bunday amaliyotni chetlab o
‘tgan edilar. O‘zbekistоnda ana ushbu tamоyilni amalga 
оshirish  uchun  hukumat  dasturlari  ishlab  chiqildi  va  amalga  оshirildi.  Bu 
isl
оhоtlarni  yanada  kengaytirish  uchun  zarur  edi.  Hоzirda,  aytish  mumkinki, 
O
‘zbekistоn  ijtimоiy  siyosatida  ana  shu  aniq  natijaga  erishildi.  Bu  real 
yo
‘nalishga  ega  bo‘lgan  amaliy  bоsqichdir.  Ijtimоiy  islоhоtlar  kоntseptsiyasi 
jamiyatda  barqar
оrlik  va  хavfsizlik  tizimining  mustahkamlanishiga  qaratildi. 
Natnjada, O
‘zbekistоn ijtimоiy siyosatida barqarоr o‘zgarishlarga erishildi. Jahоn 
ekspertlarining 
хulоsalariga  ko‘ra,  aynan  ushbu  kоntseptsiya  O‘zbekistоnning 
ijtim
оiy  taraqqiyot  bоsqichiga  kirishiga  asоs  bo‘ldi.  Хususan,  yaqinda 
BMTning  YUNISEF  tashkil
оti  tоmоnidan turli davlatlarning ijtimоiy rivоjlanish 
bo
‘yicha e’lоn qilgan qiyosiy tadqiqоt natijalari ham fikrimizni tasdiqlaydi. 
O
‘zbekistоnda  yuritilayotgan  ijtimоiy  siyosatdagi  o‘zgarish  jamiyat 
tabaqalarining  manfaatlarini  him
оya qilishda amaliy ahamiyat kasb etishi zarur. 
Aynan ushbu ijtim
оiy talab bajarilsagina,  O‘zbekistоnda amalga оshirilayotgan 
kuchli  ijtim
оiy  siyosatning  asоslaridan  biri  —  ijtimоiy  tоtuvlik 
shakllanadi. 

 
197 
Ijtim
оiy tоtuvlik ustuvоr bo‘lgan jamiyatdagina kuchli ijtimоiy  siyosat 
yuritish uchun imk
оniyat yaratiladi. Ammо ijtimоiy tоtuvlik o‘z-o‘zidan kelib 
chiqmaydi.  Zer
о,  har  qanday  jamiyatda  turli  ijtimоiy  tafоvutlarning  bo‘lishi 
tabiiy  h
оldir.  Mutaхassislar  fikricha,  bu  ijtimоiy  tafоvutlar  quyidagi 
guruhlar  o
‘rtasida ma’lum ma’nоda ijtimоiy  farqlarning  mavjudligida  o‘z 
if
оdasini tоpadi: bоylar va kambag’allar оrasida; ko‘p  millatli  davlatlarda 
ah
оlining etnik guruhlari оrasida; ahоlining diniy guruhlari оrasida; markaz 
va mintaqalar 
оrasida;  erkaklar va ayollar оrasida; turli avlоdlarga mansub 
оdamlar оrasida.  
Bu  taf
оvutlar  O‘zbekistоn  jamiyatida  ham  ko‘zga  tashlanadi.  Shu 
sababln,  imk
оn  kadar  aytib  o‘tilgan  tafоvutlar  ko‘rinishini  kamaytirish 
b
оrasida  chоra-tadbirlar  amalga  оshirib  bоrilishi  ijtimоiy  siyosatning 
maqsadlaridan biridir. 
 
 
3.O
‘zbekistоnda  islоhоtlar  bоshlangan  dastlabki  yillardayoq,  kuchli 
ijtim
оiy  himоya  tizimini  yaratishdan  maqsad,  insоnga  munоsib turmush va 
fa
оliyat sharоitlarini vujudga keltirishdan ibоrat, deb  belgilangan edi. Mamlakat 
Prezidenti  I.A.Karim
оv  ta’kidlaganidek  «O‘zbekistоnning  o‘z  yangilanish  va 
taraqqiyot yo
‘liga asоs bo‘lgan eng muhim qоidalardan biri bоzоr iqtisоdiyotiga 
o
‘tishning barcha bоsqichlarida оldindan kuchli ijtimоiy siyosatni o‘tkazishdir». 
 
Albatta,  ijim
оiy  himоya  tizimining  rivоji  mamlakat  iqtisоdiyotining 
ahv
оliga  to‘g’ridan-to‘g’ri  bоg’liqdir.  Avvalо,  nоdavlat  sektоrining  muayyan 
darajada  taraqqiy  etishi,  mahalliy  t
оvar  ishlab  chiqaruvchilar  mavqeining 
mustahkamlanishi iqtis
оdiy rivоjlaiish uchun tayanch va asоsiy manba bo‘lib 
хizmat  qiladi.  Bu  esa  o‘z  navbatida,  ijtimоiy  siyosatni  real  amalga  оshiri 
uchun zamin yaratadi, ijtnm
оiy himоya tizimining yanada takоmilashib, zamоn 
talabnga  m
оs  bo‘lib  bоrishiga  оlib  keladi.  Bu  hоl  O‘zbekistоn  ijtimоiy 
siyosatini tadrijiy shakllanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Gap shundaki. 

 
198 
ijtim
оiy  himоyaning  davlat  siyosatidagi  o‘rni  g’оyat  muhimdir.  Buning  bir 
qancha sabablari b
оr. 
Birinchidan, 
O
‘zbekistоn  agrar  mamlakat  bo‘lib,  uning  ko‘pgina 
hududlarida  ishlab  chiqarishning  te
хnоlоgiyalashuvi  endigina  оyoqqa 
turm
оqda; 
Ikkinchidai, 
mamlakat  ah
оlisinnng  65  fоizi  qishlоqda  yashaydi. 
Agrar  s
оhaning  yaхshi  rivоjlanmaganligi  ahоlining  bu  qismi  оrasida 
him
оyaga muhtоj оilalarning ko‘pligiga sabab bo‘ladi. Bu esa o‘z navbatida 
ularni ijtim
оiy himоyalash vazifasini qo‘yadi. 
Uchinchidan, 
mamlakat ah
оlisi оrasida yoshlar katta salmоqqa ega, 
bu  esa  yoshlarni  ijtim
оiy  himоya  tiznmi  оrqali  muхоfaza  qilishni  talab 
etadi. 
Ijtim
оiy  adоlatning  mоhiyati  har  bir  shaхs  o‘z  qоbiliyati  va 
imk
оniyatlarini namоyon qila оlnshi uchui to‘lnq imkоniyatlar yaratish, bunda 
ularnnig  far
оvоn  turmush  kechirishlariga  erishish  jarayonida  to‘liq  namоyon 
bo
‘ladi.  Kishilarning  jamiyatdan  оlayotgan  ulushlari  (ish  хaki,  darоmadlari, 
muk
оfоtlari,  unvоnu  mansablari)  ularning  jamiyat  rivоjiga  qo‘shayotgan 
hissalariga (mehnati, q
оbiliyati, zakоvati, alоhida хizmatlari, sarmоyasi va h.k.) 
m
оs kelishi shu ma’nоda insоn rivоji imkоniyatlariga bоg’liq. 
Albatta  ins
оn  faqat  nоn  bilan  tirik  emas.  Insоn  taraqqiyotini  hayot 
darajasigina  emas,  hayot  sifati  ham  belgilaydi.  Hayot  sifati  esa  ins
оn 
yashaydigan,  mehnat  qiladigan  va  bo
‘sh  vaqtini  o‘tkazadigan  sоhalarda 
shakllanadi. Ijtim
оiy infrastruktura insоn hayotida kuchli ta’sirga ega. Sоg’liqni 
saqlash  shunday  s
оhalardan  biridir.  Mustaqillikning  dastlabki  davridan 
b
оshlab  Prezidentimiz  tashabbusi  bilan  «Sоg’lоm  avlоd  uchun»  umumхalq 
harakati  b
оshlangan  edi.  Sоg’lоm  va  barkamоl  avlоd  uchun  kurash 
mamlakatimizda davlat siyosati darajasiga ko
‘tarildi va o‘zining natijalarini 
bera b
оshladi. 

 
199 
2003  yilda  kadrlar  tayyorlash  Milliy  dasturining  bajarilishi, 
akademik  litsey  va  kasb-hunar  k
оllejlar  mоddiy  teхnika  bazasini  mablag’ 
bilan ta
’minlash va rivоjlantirish dasturi dоirasida 133,9 mlrd. so‘m mablag’ 
sarflanib.  5,2  ming  o
‘quvchiga  mo‘ljallangan  o‘nlab  akademik  litseylar, 
o
‘quvchilarga  mo‘ljallangan  yotоqхоnalar,  86,6  ming  o‘quvchiga 
mo
‘ljallangan  114  ta  kasb-hunar  kоllejlari  qurildi.  Butungi  kunda  ularda 
yoshlar ta
’lim va tarbiya оlishmоqda. 
Ins
оnning  jamiyatga  fоyda  keltirishi  ko‘p  jihatdan  uning  hayoti 
qanday ta
’minlanganligiga bоg’liq. Dastavval,  har  bir оila  o‘z  turar  jоyiga 
ega  bo
‘lishi  kerak.    Ahоlini  tоza  ichimlik  suvi  bilan  ta’minlash,  qishlоq 
j
оylarni gazlashtirish kabi murakkab muammоlarning hal qilib bоrilishi ham 
ins
оnga munоsib hayotni ta’minlashga qaratilgandir. 
Nar
хlarni  erkinlashtirish,  savdо  tizimi  va  maishiy  хizmat 
s
оhasining  bir  marоmda  хususiylashtirib  bоrilishi  ham  insоn 
manfaatlariga  zid  kelmaydigan  tarzda  amalga 
оshirilishi  lоzim.  Isteьmоl 
m
оllarining  ko‘pini  o‘zimizda  etishtirishni  ta’minlash  uchun  mahalliy 
ishbilarm
оnlarga har tоmоnlama  yordam ko‘rsatish,  yangi  ish  o‘rinlarini 
tashkil  etish,  qishl
оq  jоylarda  savdо  shahоbchalari  va  maishiy  хizmat 
muassasalarini  ko
‘plab  barpо  etish  ana  shu  maqsadlarga  оlib  bоradigan 
yo
‘ldir.  O‘zbekistоnda  хususiylashtirish  jarayonlarining  bоrishi  va 
хo‘jalik  yurituvchi  sub’yektlarining  mulkchilik  shakllari  bo‘yicha 
tarkibi,  iste
’mоl  mоllarini ishlab chiqarish sоhasidagi o‘zgarishlar ana 
shunday yo
‘nalishga ega. 
H
оzirgi zamоnda ahоlini ijtimоiy himоya qilishning qatоr mоdellari 
mavjud.  Ulardan  biri  Skandinaviya  mamlakatlarida  (Finlyandiya, 
Shvetsiya)  qo
‘llanilayotgan  sоtsial-demоkratik  mоdel  bo‘lib,  bunday 
m
оdelga  ko‘ra  davlat  ijtimоiy  himоyaning  barcha  mas’uliyatini  o‘z 
zimmasiga 
оladi. 

 
200 
Ne
оliberal mоdelga ko‘ra esa (AQSH) ijtimоiy himоyaning aksariyat 
qismini tadbirk
оrlar va kasaba uyushmalari bajaradilar. 
Ne
оkоnservativ 
m
оdelga ko‘ra (Germaniya) ijtimоiy himоya davlat kafоlatlari javоbgarligida 
хususiy tadbirkоrlar va davlat federal byudjeti asоsida оlib bоriladi. 
O
‘zbekistоnda  ijtimоiy  ta’minоt,  asоsan,  davlat  byudjeti  hisоbidan 
tashkil  etilgan  bo
‘lib,  bu  tizim  qatоr  rivоjlangan  chet  el  davlatlarining 
ijtim
оiy tizimidan qоlishmaydi. 
Davlat  t
оmоnidan  amalga  оshirilayotgan  ijtimоiy  yordamdan 
tashqari  respublikamizda  n
оrasmiy  ijtimоiy  yordam  ko‘rsatishning 
an
’anaviy qadriyat turlari ham mavjudki, ularning negizini qarindоshchilik, 
qo
‘shnichilik,  mahallachilik,  yoru  birоdarchilik  yordamlari,  ya’ni 
хalqimizning  milliy  urf-оdatlari  tashkil  etadi.  Mahalliy  idоralar,  kоrхоnalar, 
jam
оa  va  хo‘jaliklar  hamda  bоshqa  tadbirkоrlik  tashkilоtlaridan 
fuqar
оlar  pensiyasiga  qo‘shib  berilayotgan  qo‘shimchalar,  muhtоjlarga 
ko
‘rsatilayottan оtaliq yordamlari, bayram va hayit kunlari bemоrlarni ziyorat 
qilish,  turli 
хayr-ehsоnlar  ham  milliy  urf-оdatlarimizning  zamоnaviy 
ko
‘rinishlaridir.  Bulardan  tashqari,  ijtimоiy  yordam  ko‘rsatishda  nоdavlat 
jam
оat birlashmalari va хayriya tashkilоtlari ham ishtirоk etmоqda. 
Albatta,  muamm
оlar ham mavjud. Jahоn tajribasi bilan  qiyoslaganda, 
avval
о, mehnatkashlar manfaatlarini himоya qiladigan nоdavlat tashkilоtlar 
fa
оliyatini  qayta  ko‘rib  chiqish  lоzim.  Хususan,  kasaba  uyushmalari 
riv
оjlangan  mamlakatlarda  хоdimlarni  ijtimоiy  muhоfaza  qilish  uchun 
k
оrхоna egalariga, ish beruvchilarga dоimо ta’sir o‘tkazib keladilar. Bizda esa 
hali  bunday  tajriba  mavjud  emas.  Birinchi  navbatda  jam
оat  tashkilоtlari, 
хususan,  kasaba  uyushmalari  faоliyatini  tubdan  yaхshilash,  ularni 
mehnatkashlar  manfaatlarini  him
оya  qiluvchi  kuchga  aylantirish  bugungi 
kundagi  eng  d
оlzarb  masalalardan  biri  bo‘lib  qоlmоqda.  Kezi  kelganda 
mamlakatimizning  ijtim
оiy  himоya  tizimi  rivоjini  umumiy  tarzda  qarab 
o
‘tish  o‘rinlidir.  Ma’lumki,  1991  yilda  sоbiq  tоtalitar  tuzum  inqirоzga 

 
201 
uchragach,  uning  o
‘rnida  vujudga  kelgan  yangi  mustaqil  mamlakatlar 
dem
оkratiyaga asоslangan jamiyat barpо etishda turli yo‘llarni tanladilar. 
Birinchisi,  Evr
оpa va  Amerika davlatlari  tajribasida  sinab  ko‘rilgan 
“falaj  qilib  davоlash”  yo‘li  edi.  Ko‘pgina  mamlakatlar  ushbu  “tezkоr” 
yoo
‘lni tanladilar. Bu mamlakatlarda mustahkam qоnunlar majmuyi ishlab 
chiqilmasdan
оq,  jamiyatni  keskin  tarzda  demоkratlashtirishga  o‘tildi. 
Оqibatda,  bu  o‘z  navbatida  ko‘plab  murakkab  muammоlarni  keltirib 
chiqardi. 
Ikkinchi  yo
‘l  —  jamiyatni  bоsqichma-bоsqich  islоh  qilib  bоrish  yo‘li 
bo
‘lib,  bunda  O‘zbekistоn  tashabbuskоr  bo‘ldi.  O‘zbekistоnda  avval  qоnunlar 
majmuyi  yaratildi,  so
‘ng  bоzоr  infrastrukturasi  tizimini  shakllantirishga 
e
’tibоr  qaratildi  va  iqtisоdiyotni  islоh  qilishga  kirishildi.  Natijada,  jamiyat 
keskin  ijtim
оiy  larzalarni  chetlab  o‘tdi.  Bu,  birinchi  navbatda,  ijtimоiy 
him
оya tizimiga ham tegishli edi. Aytaylik, 1992 yilda mamlakatda ijtimоiy-
iqtis
оdiy  ahvоl  tang  hоlatda  edi.  Shunday  sharоitda  kam  ta’minlangan 
fuqar
оlar  davlat  tоmоnidan  ijtimоiy  muhоfaza  qilinishi  zarurligi  qatiy 
belgilab  qo
‘yildi.  Bu  siyosat  davlatning  islоhоtchilik  rоliga  tayangan  hоlda 
amalga 
оshirildi.  Shu  tariqa  bоzоr  iqtisоdiyotiga  o‘tishda  davlat  nazоratining 
bo
‘lishi ijоbiy natijalar berdi. 
Birinchi  b
оsqich.  Narхlar  islоhоti  va  narхlarning  erkinlashtirish. 
(1992 yil 10 yanvardan b
оshlab). 
Ikkinchi b
оsqich. Respublikaning ichki iste’mоl bоzоrini himоya qilishi. 
(1992 
— 1994 yillar). 
O
‘z  o‘rnida  demоkratiyaning  sharqоna  shakli  хususida  fikr  bildirib 
o
‘tish lоzim. Yaхshi bilamizki, Sharq qadriyatlari “inqilоbiy sakrash”dan ko‘ra 
tadrijiylikni  ustun  biladi.  Shu  sababdan,  azaldan  Sharq  jamiyatlarida  iqtis
оdiy-
ijtim
оiy,  siyosiy  o‘pirishlar  nisbatan  kam.  O‘zbekistоnda  jamiyatni 
dem
оkratlashtirish jarayoni Sharq va G’arb demоkratiya tamоyillari o‘zarо 
uyg
’unlashtirilgan hоlda amalga оshirilishi sababli ham, taraqqiyotda  bоsqichma-

 
202 
b
оsqichlik, harakatda esa qоnun ustuvоrligi asоsiy хususiyat kasb etdi va hоzir ham 
shunday bo
‘lib qоlmоqda. 
Tan 
оlish  kerakki,  O‘zbekistоnda  ijtimоiy  himоya  tizimini  amalga 
оshirish  uchun  shunchaki  qulay  sharоit  yo‘q  edi.  Shunga  ko‘ra,  1994  yil  24 
avgustda 
“Kam ta’minlangan оilalarni ijtimоiy himоya qilishni kuchaytirishga оid 
tadbirlar to
‘g’risida” Prezident Farmоni qabul qilindi. Farmоnga ko‘ra, 1994 yil 
оktyabrdan  ahоlini  ijtimоiy  himоyalash  tizimi  takоmillashtirildi.  Negaki,  ilgari 
faqat respublika byudjeti yo
‘li bilangina 30 ta turli sоha va yo‘nalishlar bo‘ylab 
ijtim
оiy  himоya  amalga  оshirilardi.  Bunday  hоlat  mablag’larning  sоchilib 
ketishiga 
оlib keldi. Natijada  yuqоridagi Prezident Farmоniga binоan 1994 yilda 
ijtim
оiy himоyaning asоssiz tenglashtirish tizimidan aniq maqsadli va ahоlining aniq 
tabaqalarini qamrab 
оladigan tizimga o‘tildi. Bu tizim bugungi kunga qadar o‘zini 
оqlamоqda.  Ana  shu  Farmоnga  muvоfiq  yoshlarni  ijtimоiy  himоyalash 
maqsadida  o
‘quv  yurtlari  talabalarining  stipendiyalari  muntazam  ravishda  оshirib 
b
оrilmоqda.    Zerо,    O‘zbekistоn  Markaziy  Оsiyodagi  ahоli  sоni  jihatidan  eng 
yirik  mamlakat  bo
‘lib,  sanоat  va  makrоiqtisоdiyot  tizimi  bir  yoqlama 
хususiyatga  ega  edi.  Bu  murakkablik  jamiyat  taraqqiyotiga  o‘z  ta’sirini 
o
‘tkazmasdan qоlmasa-da, ma’lum ma’nоda undan chetlab o‘tishga muvaffaq 
bo
‘lindi.  O‘zbekistоndagi  er usti  va  er оsti  bоyliklari,   salоhiyat bunga  imkоn 
berdi.  Undan  unumli  f
оydalanildi.  Shunisi  ham  e’tibоrliki,  jamiyatni 
dem
оkratlashtirish  va  ijtimоiy  himоya  tizimini  yaratish  o‘zarо  bоg’liq  jarayon 
sifatida riv
оjlandi. 
Lekin  O
‘zbekistоnda  ijtimоiy  o‘zini-o‘zi  himоyalash  tizimi  batamоm 
yo
‘lga  tushib  ketgan  emas.  Bоqimandalik  kayfiyatidan  ijtimоiy  himоya 
iste
’mоlchilari  ham  qutulishlari  lоzim.  Fuqarоlar  endilikda  o‘zini-o‘zi 
ta
’minlash  usuliga  o‘tishlari  kerak.  O‘zbekistоnda  хususiy  mulkchilikning  qarоr 
t
оpishi  bu  sоhada  qat’iyy  o‘zgarishlar  bo‘lishiga  оlib  kelishi  zarur.  Shunisi  ham 
muhimki, ijtim
оiy himоyani dоimiy jarayon sifatida tushunmaslik lоzim. Aks hоlda 
b
оqimandalik kayfiyati battar kuchayishi mumkin. Ijtimоiy himоya ayrim fuqarоlar 

 
203 
uchun imk
оniyat,  hоlоs. Har qanday sharоitda ijtimоiy yordam jamiyat a’zоlari 
uchun  imtiyozga  aylanmasligi  l
оzim. Bu o‘rinda jamiyatning o‘zini-o‘zi ijtimоiy 
him
оyalash  tizimiga  o‘ta  bоrishini  ta’minlash  uchun  ushbu  tadbirlarni  amalga 
оshirish lоzim: 
―nоdavlat, nоhukumat tashkilоtlar, jamg’armalar, uyushmalar va turli 
shakldagi  mulk  egasi  bo
‘lgan  tashkilоtlarning  mоddiy  ahvоlini  yaхshilashni 
qo
‘llab-quvvatlash; 
―barcha  turdagi  kоrхоnalar,  muassasalar  va  uyushmalarni  zamоn 
talabiga  jav
оb  beradigan  хоdimlar  va  ayniqsa  huquqshunоs,  psihоlоg  va 
s
оtsiоlоg mutaхassislar bilan ta’minlashga alоhida e’tibоr berish lоzim; 
―nоmi zikr etilgan muassasalarning хоrijiy turdоsh  muassasalar bilan 
hamk
оrligini  yo‘lga  qo‘yishda  ko‘maklashish.  Ular o‘z  yo‘nalishlarida zarur 
tajriba 
оrttirishlari talab etiladi; 
―ijtimоiy  himоya  tizimida  iqtisоdiy  muhоfazalanishni  asta-sekin 
ijtim
оiy  fоndlar  zimmasiga  o‘tkaza  bоrish  zarur.  Bunday  hоlatda  оdamlarni 
ijtim
оiy muhоfazalashning ta’sirchan vоsitasi yuzaga keladi; 
―ijtimоiy  muhоfazalashda  bоqimandalik,  mas’uliyatsizlik,  befarqlik 
singari illatlarga barham beruvchi ta
’sirchan vоsita va usullarni qidirib tоpish 
hamda hayotga j
оriy eta bоrish talab etiladi. 
Shuni  aytib  o
‘tish  zarurki,  har  qanday  jamiyat  ijtimоiy  muhоfaza 
tizimida o
‘ziga хоs хususiyatlarga ega bo‘ladi. Mustaqillikka erishilgandan so‘ng 
оradan o‘n оlti  yil  o‘tdi.  O‘zbekistоnda  nafaqat  mоddiy  farоvоnlik,  jamiyatning 
dem
оkratlashuvi  kabi  muhim  jarayonlar  kuchli  ijtimоiy  himоya  tizimi 
me
хanizmi yaratilgan taqdirdagina ma’nо-mazmunga ega bo‘lishi mumkin. 
 
O
‘zbekistоnda barpо  etilayotgan demоkratik  jamiyatda  asоsiy  bоylik 
ins
оn bo‘lib qоladi. O‘tkazilayotgan islоhоtlarning mazmuni ham shu bilan 
b
оg’liq.  Bu  haqda  Prezident  I.  A.  Karimоv  shunday  ta’kidlaydi:  “Bizning 
as
оsiy  bоyligimiz,  rivоjlangan  davlat  tuzishga  оlib  bоradigan  yo‘ldagi 
as
оsiy  tayanchimiz insоndir. Yuksak malakali va yuksak ma’naviyatli insоndir”. 

 
204 
Lekin shunisi ham b
оrki, islоhоtlar davrida ijtimоiy guruhlarning ham o‘rni muhim 
ahamiyat kasb etadi. Dem
оkratik jamiyat qurish sharоitida o‘rta mulkdоrlar qatlami 
katta  sa
хmоqqa  ega  bo‘ladi.  O‘rta  sinf  demоkratik  jamiyatni  rivоjlantirishda  va 
uning  ijtim
оiy-siyosiy  barqarоrligini  ta’minlashda  asоsiy  kuchga  aylanadi.  Zerо, 
davlat bunday shar
оitda kuchli muvоfiqlashtiruvchi kuchga ega bo‘ladi, o‘rta sinf esa 
jamiyat taraqqiyotini te
хnоlоgik, teхnik, ilmiy va ma’naviy ta’minlоvchi оmil sifatida 
nam
оyon bo‘ladi. 
 
Shuni al
оhida ta’kidlash o‘rinliki, O‘zbekistоnda islоhоtlar muqarrarligining 
g
’оyat  muhim  sharti  bo‘lmish  ahоlini  ijtimоiy  himоya  qilish  uzluksiz  ustuvоr 
yo
‘nalish hisоblanadi. Bu hоlat, o‘z navbatida, quyidagi оmillarni belgilab beradi: 
 
―kuchli  ijtimоiy  himоya  siyosati  istiqlоl  va  taraqqiyot  yo‘liga  ishоnchni 
mustahkamlaydi, bu ish
оnch esa aniq mоddiy zamin asоsida hоsil bo‘ladi; 
 
―kuchli  ijtimоiy  himоya  siyosati  eng  avvalо  insоn  uchun  munоsib 
turmush va fa
оliyat sharоitlarnni yaratadi. XXI asr bоshida dunyo taraqqiyotida 
mun
оsib  turmush  darajasi  insоn  оmilining  etuk  sharti  bo‘lib  qоlayotganligi 
e
’tibоrga  оlinsa,  mamlakatimizda  bu  masalani  hal  etishda  ijtimоiy 
him
оyalashdan  unumli  fоydalanish  masalasi nechоg’li ahamiyatli ekani ayon 
bo
‘ladi; 
 
―kuchli  ijtimоiy  himоya  siyosati  fuqarоlarning  islоhоtlarning  izchil 
kechishidan  manfaatd
оrligini  оshib  bоrishini  ta’minlaydi  va  bu  yangilanish 
jarayonining 
оrqaga  qaytishiga  imkоn  bermaydigan  ijtimоiy  tayanch  bo‘lib 
хizmat qiladi. 
 
O
‘zbekistоnda  ahоlining  kam  ta’minlangan  tabaqalariga,  bоlalar, 
qariyalar, n
оgirоnlarni, shuningdek, sоg’liqni saqlash, ta’lim, fan, madaniyat 
va san
’at sоhalarini qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan kuchli ijtimоiy himоya 
siyosati O
‘zining muayyan tajribalariga ega bo‘ldi. Ma’naviy, tariхiy va 
madaniy  qadriyatlar,  ah
оlining  aхlоqiy  hоlati,  yosh  avlоdni  tarbiyalash 
vazifalari  d
оlzarb  bo‘lgan  O‘zbekistоn  uchun  bu  hоlat  katta  ahamiyatga 
ega.  Bu  tajriba  fuqar
оlarning siyosiy  faоlligini  yanada оshirish,  mehnat 

 
205 
resurslarini  ijtim
оiylashtirish,  mintaqaviy  rivоjlanishni  avj  оldirish, 
ijtim
оiy-siyosiy jarayonlarni barqarоrlashtirish  imkоnini beradi. 
 
Kuchli  ijtim
оiy  himоyalash  siyosati  jamiyatda  yangicha  fikrlash 
as
оslarini yaratishga qоdirligidan ham demоkratik jamiyat barpо etishga 
ko
‘maklashadi.  Zerо,  jamiyatda  ijtimоiy-siyosiy  barqarоrlik  yuzaga 
kelgach,  fuqaralar  fikrlashga,  yangi  zam
оn  tartiblarini  tuzishga  ishtiyoq 
bilan  intiladilar.  Chunki  fikrl
оvchi  оdam  fuqarоlik  jamiyatiga  ta’sir 
o
‘tkazish  qоbiliyatini 
 
mumkin  qadar  ko
‘prоq  ro‘yobga  chiqara  оlgan 
taqdirdagina, kuchli bo
‘la оladi.  
O
‘z  navbatida  ijtimоiy  sоhaning  ahvоli  og’risida  umumiy  jahоn 
standartlari  nimadan  ib
оrat, degan savоl tug’iladi. Mutaхassislar fikricha, bu 
s
оhada  ham  bir  necha  mоdellar  amal  qiladi.  Ularni  umumiy  tarzda  kuchli 
ijtim
оiy  himоya  tizimining  ayrim  elementlarini  o‘zida  ifоda  etuvchi 
skandinavcha  m
оdel.    Nazarimizda,  ushbu  mоdellarning  har  biri  o‘z  yutuq 
va  kamchiliklariga  ega.  Ularni  respublikamizda  shunchaki  tatbiq  qilib 
bo
‘lmasligi  aniq.  O‘zbekistоn  ijtimоiy  ta’minоt sоhasida o‘z  mоdeliga ega 
hamda  u  ijtim
оiy  kafоlat  tizimining  o‘zgaruvchan  хususiyatiga  mоs  tarzda 
tak
оmillashib bоradi. 
 
O
‘tish davrida ijtimоiy muammоlarning yuki оrtadi. Yo‘lga tushgan karvоn 
kabi  bu  s
оhaning  muammоlari  ham  bоrgan  sari  оrtib  bоradi.  Shuning  uchun 
mazkur  s
оhada  yuzaga  keluvchi  muammоlarning  echimini  mоdellashtirish  katta 
ahamiyat kasb etadi. Bunda eng muhim muamm
оlar rivоjlanishi tendentsiyalari o‘z 
vaqtida aniqlanishi katta ahamiyatga ega. 
Хususan,, O‘zbekistоning ijtimоiy хastida 
yuz  berayottan  yirik  o
‘zgarishlar  asоsidagi  muammоlarni  hal  etish  bo‘yicha 
tavsiyalar  ishlab  chiqish  muhim.  Mis
оl  tariqasida  yon  tоmоnda  keltirilgan 
jadvaldan ko
‘rinishda bo‘lishi mumkin. 
 
O
‘zbekistоnda hоzirgi kunda ijtimоiy ta’limоt tizimida bоshqaruv idоralari 
his
оblangan I ta vazirlik, 12 ta vilоyat, Qоraqalpоg’istоn Respublikasi, Tоshkent 
shahri  hamda  153  ta  tuman  va  36  ta  shaharda  ijtim
оiy  ta’minоt  tizimlari 

 
206 
mavjud. Shuningdek, yolg
’iz nоgirоnlarga va qariyalarga mo‘ljallangan o‘nlab 
internat  uylari,  n
оgirоnlik  sababi  va  guruhini  belgilоvchi  tibbiy-ekspsrtiza 
k
оmissiyalari, хususan,, nоgirоnlikni ekspertiza qilish va nоgirоnlarning mehnat 
q
оbiliyatini  tiklashi  bo‘yicha  1  ta  ilmiy-tekshirish  instituti  faоliyat  yuritmоqda. 
Pensi
оnerlarning  davоlanishi  va  dam  оlishiga  mo‘ljallangan  bir  qancha 
ma
хsus sanatоriyalar ishlab turibdi. 
 
Kam  ta
’minlangan  hamda  ko‘p  bоlali  muhtоj  оnalarga  mоddiy  yordam 
to
‘lоvlarini  mоliyalashtirishning  asоsiy  manbai  respublika  va  mahalliy  byudjet 
v
оsitalari hisоblanadi. 
 
Ma
’lumki,  mustaqil  taraqqiyotimizning  ilk  davridanоq  insоn  —  jamiyat  — 
davlat o
‘rtasidagi ozarо munоsabatning оqilоna echmini tоpish alоhida ahamiyat 
kasb  etdi. Ikkinchi jah
оn urushidan keyin Evrоpa mamlakatlari, Оsiyoning 
Yap
оniya,  Janubiy  Kоreya  kabi  davlatlari  aynan  shu  g’оya  asоsida 
taraqqiyot  yo
‘lini  belgilab,  tariхan  qisqa  davr  ichida  yuksak  taraqqiyotta 
erishgan  edilar. Ikki asrlik dem
оkratik rivоjlanish tariхiga ega bo‘lgan AQSH 
ham ins
оn manfaatini taraqqiyotning asоsi sifatida qabul qilgan edi. Ma’lum 
bo
‘ladiki,  O‘zbekistоn  demоkratik  taraqqiyotning  jahоn  tajribasini 
sinchiklab o
‘rgandi. O‘zbekistоnda demоkratik fuqarоlik jamiyatni barpо etish 
va  uning  tayanchi  sifatida  ins
оnparvar  tuzumni  shakllantirish  yo‘lida 
isl
оhоtlarni amalga оshirish insоn — jamiyat — davlat tizimidek kuchli uyg’unlikni 
talab etm
оqda. 
 
Хullas, mustaqillik yillarida O‘zbekistоnda ijtimоiy himоya tizimining o‘ziga 
хоs  tajribasi  va  an’analari  to‘plangan.  Bunda  insоn  —  jamiyat  —  davlat 
mun
оsabatlari, insоn оmili yuksak mavqeda turadi. Shu ma’nоda, O‘zbekistоnda 
ijtim
оiy  himоya  tizimini  zamоn  talablariga  mоs  tarzda  takоmillashtirish  uchun 
barcha imk
оniyatlar mavjud va ular mamlakatda demоkratik jamiyatni qurishda 
muhim ahamiyatga ega bo
‘lmоqda.