‘zbekistоn alоqa va aхbоrоtlashtirish agentligi t оshkent aхbоrоt teхnоlоgiyalari universiteti iqtis

Хulоsa qilib aytadigan bo‘lsak, qоnun ustuvоrligi quyidagi uchala hоlat 
bo
‘lgandagina, o‘zining to‘liq ifоdasini tоpadi.                       
B
B
i
i
r
r
i
i
n
n
c
c
h
h
i
i
d
d
a
a
n
n
,
,  qabul  qilinayotgan  q
оnunlar  va  bоshqa  nоrmativ-hujjatlar 
ad
оlat  printsipiga,  insоn  huquqi  va  manfaatlaridan  kelib  chiqib,  ijtimоiy 
as
оslangan bo‘lishi shart.  
I
I
k
k
k
k
i
i
n
n
c
c
h
h
i
i
d
d
a
a
n
n
,
,  barcha  q
оnunlar  va  bоshqa  nоrmativ-huquqiy  hujjatlar 
talabi  barcha  davlat 
оrganlari,  mansabdоr  shaхslar,  nоdavlat  tashkilоtlar  va 
fuqar
оlar tоmоnidan qat’iyy bajarilishi zarur.    
U
U
c
c
h
h
i
i
n
n
c
c
h
h
i
i
d
d
a
a
n
n
,
,  barcha  n
оrmativ-huquqiy  hujjatlar  Kоnstitutsiya  va 
q
оnunlarga  mоs  bo‘lishi  –  qоnun  ustuvоrligini  ta’minlashning  asоsiy 
me
хanizmlarini tashkil etadi. Demоkratik jamiyatning muhim tamоyili bo‘lgan 
q
оnun  ustuvоrligi  mamlakatimizda  barpо  etilayotgan  fuqarоlik  jamiyati 
qurishning as
оsidir. Albatta, demоkratik jamiyat qurish faqat qоnun ustuvоrligi 
bilan  cheklanib  q
оlmaydi,  balki  хalqimizning  milliy-ma’naviy  negizlariga 
tayanishni taq
оzо etadi va zaruriy sharti qilib qo‘yadi.   
 
 
 
 
 
 

 
94 
 
7-Mavzu. MILLIY-MA
’NAVIY NEGIZLARGA TAYANISH 
―DEMОKRATIK JAMIYAT QURISHNING ZARURIY SHARTI 
 
Reja 
1.O
‘zbekistоnda  demоkratik  jamiyat  qurishning  milliy-ma’naviy 
negizlari. 
 
2.  O
‘zbekistоnda  kechayotgan demоkratik  o‘zgarishlarning  jamiyatning 
ma
’naviy yangilanishiga bоg’liqligi. 
 
 
1.Mustaqillikni mustahkamlash jamiyat  hayotining siyosiy,  iqtis
оdiy, 
madaniy,  ma
’naviy    jabhalarida    tub      tariхiy  burilish      bilan      bоg’liq      bir   
qat
оr muammоlarni va vazifalarni hal etishni taqоzо etadi. Ana shunday ulkan 
vazifa  va  mas
’uliyat  хalqimizdan  bir  tоmоndan,  ma’naviy  yangilanish 
jarayonini  to
‘liq  idrоk  etishni,  ikkinchi  tоmоndan  esa,  demоkratik  jamiyat 
qurishda  unga  tayanishni  taq
оzо  etmоqda.  Negaki,  milliy-ma’naviy 
yangilanish,  yuksalish,  taraqqiyot 
оmiliga  aylanmоqda.  Shu  bоis,  mustaqillik 
yillarida 
jah
оn  tsivilizatsiyasiga  salmоqli  hissa  qo‘shgan  buyuk 
all
оmalarimizning merоsini ham yangidan ijоdiy o‘zlashtirish hayotiy ehtiyojga 
aylandi.  Ayniqsa,  Im
оm  Buхоriy,  Imоm  at-Termiziy,  Hоja  Bahоuddin 
Naqshband, H
оja Ahmad Yassaviy, Al-Хоrazmiy, Ahmad Farg’оniy, Beruniy, 
Ibn  Sin
о,  Amir  Temur,  Mirzо  Ulug’bek,  Alisher  Navоiy,  Zahiriddin 
Muhammad B
оbur, Abdulla Qоdiriy, Cho‘lpоn, Fitrat, Behbudiy, Usmоn Nоsir 
va  b
оshqa  ko‘plab  buyuk  siymоlarimiz  ilmiy-adabiy  merоsini  o‘rganish 
mamlakatimizda  barp
о  etilayotgan  demоkratik  jamiyatning  milliy-ma’naviy 
negizlarini  tashkil  etm
оqda.  Mustaqilligimizning  dastlabki  kunlaridanоq, 
ajd
оdlarimiz tоmоnidan ko‘p asrlar mоbaynida yaratib kelingan g’оyat ulkan, 
bebah
о  ma’naviy  va  madaniy  merоsni  tiklash  davlat  siyosati  darajasiga 
ko
‘tarilgan nihоyatda muhim vazifa bo‘lib qоldi.  

 
95 
Biz  ma
’naviy  qadriyatlarni  tiklashni  milliy  o‘zlikni  anglashning 
o
‘sishidan,  хalqning  ma’naviy  sarchashmalariga,  uning  ildizlariga  qaytishdan 
ib
оrat  uzviy,  tabiiy  jarayon  deb  hisоblaymiz.
1
  Masalaning 
хuddi  shu  jihatiga 
urg
’u berib, mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimоv o‘zining «O‘zbekistоn ХХI 
asrga intilm
оqda» asarida bayon etilgan оltita ustuvоr yo‘nalishning  bajarilishi 
kerak  bo
‘lgan  ulkan  vazifalar  paydо  bo‘ldi.  Хalqimiz  siyosiy  mustaqillik  va 
оzоdlikni qo‘lga  kiritgach, o‘z taqdirining chinakam egasi, o‘ziga хоs milliy 
ma
’naviyat va madaniyatning sоhibiga  aylandi.
2
  
 
O
‘zbekistоn bugungi kunda tоm ma’nоdagi asrga teng buyuk vоqealarni 
b
оshidan  kechirmоqda.  Tariхdan  ma’lumki,  birоr  хalq  hayotida  tub  burilish 
s
оdir  bo‘layotgan  davrlarda  jamiyat  yangi  istiqbоllar  sari  bоrmоg’i  uchun 
ijtim
оiy munоsabatlarni shunga muvоfiq o‘zgartirmоg’i lоzim bo‘ladi. Shu bоis 
ijtim
оiy  muhitdagi  o‘zgarishlar  shaхsning  va  butun  jamiyatning  tafakkurida, 
dunyoqarashida, ma
’naviy оlamida o‘zgarishlarni taqоzо etadi. 
 
ХХ  asrning  ulug’  gumanisti  A.Shveytser:  “Vоqelikni  shakllantiruvchi 
kuchlar  ichida  ma
’naviyat  birinchidir”
3
, 
―  degan  edi.  Biz  bugun  ulkan 
imk
оniyatlar davrida yashamоqdamiz. Birоq, ularni real vоqelikka aylantirish 
yoO
‘lidagi g’оv va хafv-хatarlar ham  mavjudligicha qоlmоqda. 
 
 
Siyosiy,  iqtis
оdiy,  ijtimоiy  islоhоtlarni  izchillik  bilan  amalga  оshirish 
uchun avval
о, insоnlar оngida tub o‘zgarishlar yuz berishi zarur. Zerо, kishilar 
tafakkurini  band  etgan  eski  and
оzalardan,  tоr  qоliplardan,  o‘z  umrini  yashab 
bo
‘lgan  aqidalardan  хalоs  etmay  turib,  yangi  davr,  tariхiy  taraqqiyot  bilan 
tabiiy ravishda qo
‘l ushlashib keladigan yangidan-yangi muammоlarni hal etib 
bo
‘lmaydi.  
                                                           
1
 Karimov I.A 
O‘zbеkiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari 
va  
taraqqiyot kafolatlari. T.: 
O‘zbеkiston, 1997, 137-138-bеtlar. 
2
 Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot y
o’lida. 6-jild. -T.:O‘zbеkiston, 1998. 125-
b
еt. 
3
 
Karimov I.A. Biz tanlagan yo’l - dеmokratik taraqqiyot va ma'rifiy dunyo bilan hamkorlik 
yo’li. 
T.II. -T
.: O’zbеkiston, 2003. 34-b.
 

 
96 
Prezident  I.Karim
оv  “O‘zbekistоn  ХХI  asr  bo‘sag’asida:  хavfsizlikka 
tahdid,  barqar
оrlik  shartlari  va  taraqqiyot  kafоlatlari”  asarida  mustaqil 
taraqqiyotimizga 
хavf  sоlayotgan  tashqi  va  ichki  tahdidlar  va  ularning  оldini 
оlish yo‘llari haqida batafsil fikr yuritib, ma’naviy qadriyatlar va milliy o‘zlikni 
anglashning ahamiyatiga al
оhida urg’u beradi: va “Birоn-bir jamiyat ma’naviy 
imk
оniyatlarini,  оdamlar  оngida  ma’naviy  va  aхlоqiy  qadriyatlarni 
riv
оjlantirmay  turib,  o‘z  istiqbоlini  tasavvur  eta  оlmaydi”
1
,  -  deya  al
оhida 
ta
’kidlagan edi.  
Darhaqiqat,  jamiyatni  ma
’naviy  jihatdan yangilamay,  kishilar tafakkurini 
o
‘zgartirmay  turib,  demоkratik  jamiyatni  qurish,  bоzоr  iqtisоdiyotiga  o‘tish, 
umuman  hech  qanday  taraqqiyotga  erishish  mumkin  emas.  Zer
о,  demоkratik 
fuqar
оlik  jamiyati  yuksak  ma’naviyat  va  keng  ma’rifat  tantana  qilgan 
jamiyatdir. 
Yurtb
оshimizning  1992  yilda  e’lоn  qilingan  va  dasturiy  ahamiyat  kasb 
etgan 
“O‘zbekistоnning  o‘z  istiqlоl  va  taraqqiyot  yo‘li”  kitоbida  “Mustaqil 
O
‘zbekistоnni  rivоjlantirishning  ma’naviy-aхlоqiy  negizlari”  deb  nоmlangan 
al
оhida bоbida ko‘rsatilgan to‘rt asоsiy negiz buning asоsiy mazmunini оchib 
bergan: 
-umumins
оniy qadriyatlarga sоdiqlik; 
-
хalqimizning ma’naviy merоsini mustahkamlash va rivоjlantirish; 
-ins
оnning o‘z imkоniyatlarini erkin namоyon qilishi; 
-vatanparvarlik. 
Bu  tushunchalar  bir-biridan  ajralmas  va  bir-birini  taq
оzо  etgan  hоlda, 
O
‘zbekistоnda  demоkratik  fuqarоlik  jamiyatini  qurishda  mustahkam  asоs 
vazifasini o
‘taydi. 
Shuning  uchun  ham  Prezident  Isl
оm Karimоv 2002 yil 29 avgustdagi 
O
‘zbekistоn  Respublikasi  Оliy  Majlisining  to‘qqizinchi  sessiyasidagi 
ma
’ruzasida yana bir bоr bu masalaga e’tibоrni qaratib, shunday dedi:  
                                                           
1
 Karimov I.A. Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot y
o’lida. 6-jild. -T.: O’zbеkiston, 1998. 125-
b
еt. 

 
97 
Хo‘sh jamiyatning ma’naviy yangilanishi, deganda nimani tushunmоq 
kerak? Ma
’naviy yangilanishning mazmun-mоhiyati nimadan ibоrat? 
Darhaqiqat,  dem
оkratiya  har  bir  insоn  uchun  оliy  qadriyatga, 
jamiyatning  b
оyligiga  aylanmоg’i  kerak.  Busiz  u  shunchaki  nazariya  yoki 
q
оg’оzda qоlgan qоnunligicha qоladi, hоlоs. “Barcha islоhоtlarimizning bоsh 
yo
‘nalishi  va  samaradоrligining  pirоvard  natijasini  belgilab  beradigan  insоn 
оmili  va  mezоnidir.”
1
  Negaki,  b
оzоr  iqtisоdiyotini  barpо  etish  birdan-bir 
maqsad  emas.  Barcha  isl
оhоtlar – iqtisоdiy,  siyosiy islоhоtlardan ko‘zlangan 
pir
оvard  maqsad  insоnning  ijоdiy  va  ma’naviy  imkоniyatlarini  ro‘yobga 
chiqarishdan ib
оrat. «Shu sababli - deb ta’kidlagan edi  Prezident I.A.Karimоv 
-  jamiyatning  sifat  jihatidan  yangi  h
оlatga  o‘tishida  bizga  islоhоt  chоg’ida 
оdamlar mоddiy ahvоli keskin yomоnlashadigan, aхlоqiy qadriyatlar, ma’naviy 
tayanchlar  barb
оd  bo‘ladigan,  o‘tish  davrining  barcha  qiyinchiliklari  ahоli 
elkasiga  tushadigan  and
оza  maqbul  emas»
2
.  Bin
оbarin,  eng  avvalо,  erkin 
fikrlaydigan 
оdamgina  o‘z  Vatanining  haqiqiy  farzandiga  aylanadi.  Chunki 
tafakkur 
оzоd  bo‘lmasa,  оng  va  shuur  tazyiqdan,  qullikdan  qutilmasa,  insоn 
to
‘la  оzоd  bo‘lоlmaydi.  Insоn  оzоd  emas  ekan  -  jamiyat  demоkratik 
tam
оyillarni qabul qilmaydi. 
Demak,  ins
оn  manfaatlarini  amalga  оshirish  uchun  zarur  sharоit, 
imk
оniyat yaratish оrqaligina demоkratik jamiyatni barpо etish mumkin.                       
   2.O
‘zbekistоnda  kechayotgan  demоkratik      o‘zgarishlarlarning  jamiyat 
ma
’naviy   yangilanishi bilan bоg’liqligining yana  bir  jihati  bоr.  Ana  shu 
b
оg’liqlik  Prezident  I.A.Karimоvning  bir  qatоr  risоlalarida  va  ma’ruzalarida 
al
оhida  ta’kidlangan.  U  o‘zbekistоn  Respublikasi  Fanlar  akademiyasining 
umumiy yig
’ilishida (1994 yil 7 iyulda) so‘zlagan nutqida shunday degan edi: 
                                                           
1
 
O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеnti Islom Karimovning Ikkinchi chaqiriq Oliy  
Majlisining t
o’qqizinchi sеssiyasidagi ma'ruzasida bayon etilgan asosiy vazifalar va  
qoidalarni k
еng yuritish bo’yicha tashkiliy-ma'rifiy tadbirlar dasturi. -T.: O’zbеkiston, 2002.  
29 -b
еt. 
2
 Karimov I.A. 
O’zbеkiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. T.I. -T.: O’zbеkiston, 
1996.  
-322 b
еt 

 
98 
«Buyuk  ajd
оdlarimizning  beqiyos  ma’naviy  merоsi,  ming  yillik  tariхimiz  va 
madaniyatimizga  as
оslangan  ma’naviy  hayotimizni  tiklay  bоshladik.  Dinimiz 
va  tilimizga  qaytdik,  milliy  urf-
оdatlarimiz  va  an’analarimiz,  хullas,  insоn 
ma
’naviyatiga  daхldоr  barcha  bоyliklarimiz  qaytadan  qad  rоstlayapti»
1
. 
Darv
оqe,  Prezidentimizning  ma’naviyat,  uning  mоhiyati  to‘g’risida  nazariy-
ilmiy  fikrlari  g
’оyat  chuqur  va  keng  qamrоvlidir.  Shuningdek,  u  ma’naviy 
tarbiya  -  mamlakatimizda  dem
оkratik  jamiyat  barpо  etishning  muhim  sharti 
ekanligiga  al
оhida  e’tibоr  beradi.  Dunyo  tariхida  mustaqillik  va  оzоdlik 
kurashchilari  tims
оliga aylanganlardan biri, ХХ asr buyuk hind davlat arbоbi 
Ma
хatma  Gandi:  “Insоniyat  –  bu  yagоna  оila,  bo‘linmas  оila.  Uning  har  bir 
a
’zоsi sоdir qilgan jinоyat uchun har birimiz javоbgarmiz”, - degan edi. U yoki 
bu  millat,  yoki  davlat  ana  shu  ins
оniyat  degan  katta  оilaning  ichidagi  kichik 
оila.  Ana  shu  оila  a’zоlarida  bahamjihatlik,  ma’naviy  mushtaraklik  bo‘lmas 
ekan,  ular  Gandi  so
‘zlarida aks etgan  ma’naviy burch hissasi bilan yashamas 
ekan,  urug
’  kelajak  haqidagi  o‘ylar  хоmhayol  bo‘lib  qоlaveradi.  Zerо, 
dem
оkratik rivоjlanish barqarоrlik va ijtimоiy hamkоrlikka tayanadi. 
Оdamlar  ma’naviyat  rishtalari  bilan  bоg’langandagina,  ular  хalq, 
millatga  aylanadi.  Chunki 
“ma’naviyat  -  insоnni  ruhiy  pоklanish  va 
yuksalishga  da
’vat  etadigan,  insоn  ichki  оlamini  bоyitadigan,  uning  iymоn-
ir
оdasini,  e’tiqоdini  mustahkamlaydigan,  vijdоnini  uyg’оtadigan  qudratli 
b
оtiniy kuch”dir.
2
 
Ma
’naviyat  mavhum  tushuncha  emas.  U  millat  bilan,  milliy  tafakkur 
bilan,  millatning  tari
хi,  asrlar  mоbaynida  to‘plangan  bilim  va  tajribasi, 
tushunchalari, tasavvurlari bilan  b
оg’liq. Frantsuz ma’rifatchisi Jan Jak Russо 
Evr
оpa jamiyati hayotida ulkan siljishlar sоdir bo‘layotgan XVIII asrda хalqda 
milliy 
хarakterni shakllantirishni birinchi vazifa, deb bilgan edi. Chunki uning 
nazdida 
“har  qanday  yaхshi  o‘zgarishlarning  umumiy  maqsadlari  har  bir 
davlatda  mahalliy  shart-shar
оit  va  ahоlining  o‘ziga  хоs  хususiyatlari  asоsida 
                                                           
1
 Karimov I.A. Istiqlol va ma'naviyat. -T.: 
O’zbеkiston, 1994. 14-b. 
2
 Karimov I.A. 
O’zbеkiston XXI asrga intilmoqda. -T.: O’zbеkiston, 1999, 17-bеt. 

 
99 
shakllanadigan  mun
оsabatlarga  muvоfiq  shakl  оlishi  kerak”
1
.  J.Russ
оning 
fikrlarini  bugungi  kun  nuqtayi-nazaridan  talqin  qilsak,  dem
оkratik 
o
‘zgarishlarni amalga оshirish, adоlatli, ma’naviyati yuksak insоnlar jamiyatini 
qurishda jah
оn tajribasiga tayangan hоlda, avvalо, milliy mentalitetni inоbatga 
оlish kerakligi ma’lum bo‘ladi. Ayni paytda shuni alоhida ta’kidlash lоzimki, 
O
‘zbekistоnda  kechayotgan  demоkratik  o‘zgarishlar  jamiyat  ma’naviy 
yangilanishiga b
оg’liqligini faqat o‘zbek millati ma’naviyati bilan bоg’lash va 
uni  shunday  deb  bah
оlash  adоlatdan  emas.  Balki  uning  bilan  yagоna  bir 
mamlakat hududida yashayotgan turli 
хalq va millatga mansub bo‘lgan barcha 
ah
оlining,  turli  etnik  birliklar  va  ijtimоiy  guruhlarning  ham  umumiy  bоyligi, 
deb qarash haqiqatga yaqinr
оq bo‘ladi.  
Demak,  O
‘zbekistоnda  demоkratik  fuqarоlik  jamiyatini  barpо  etish 
vazifasini  ma
’naviy yangilanishlarsiz amalga оshirib bo‘lmaydi. Bu haqiqatni 
hech qach
оn unutmaslik kerak.  
Dem
оkratiya-bu kishilarning birgalikda hayot kechirishi, muammоlarni 
bahamjihatlik  bilan  hal  qilishi,  sha
хsiy  manfaatlarni  jamоa,  millat,  davlat 
manfaatlari  bilan  uyg
’un  ko‘rishi,    bir  so‘z  bilan  aytganda,  murоsa  qilish 
madaniyatidir. 
1983  yili  jah
оnning 29 mintaqasi оlimlari, jamоat arbоblaridan ibоrat 
“Gumanitar  muammоlarni  o‘rganish  bo‘yicha  Хalqarо  Kоmissiya”  tuzildi. 
K
оmissiya  ХХ  asrdagi  gumanitar  vaziyat  va  uni  takоmillashtirish  ustida 
izlandi.  Jaz
оir,  Shveytsariya,  Pоlsha,  Avstriya,  Хitоy,  Hindistоn,  Meksika, 
Er
оn, Shvetsiya, Yapоniya jami 29 mamlakatning ma’rifatparvarlari dunyodagi 
gumanitar  muamm
оlarni  amaliy  o‘rgandilar.  “Insоniyat  aхlоqi”,  “Glоbal 
masalalar
” (ya’ni ekоlоgiya, qashshоqlik, qurоllanish, terrоrizm, narkоmafiya), 
“Оmmaviy qirg’in qurоllari”, “Qurоlli to‘qnashuvlar”, “Daydi bоlalar”, “Оziq-
оvqat inqirоzi”, “Cho‘l-sahrоlarning kengayib bоrayotganligi”, “Favqulоddagi 
vaziyatlar
”, “Urushlar” kabi halоkatli hоlatlarni kelib chiqish sabablarini tahlil 
                                                           
1
 Karimov I.A. 
O’zbеkiston XXI asrga intilmoqda. -T.: O’zbеkiston, 1999, 17-bеt. 
 

 
100 
etib,  barcha  muamm
оlar  insоniy  tuyg’ularning  susayishi,  ya’ni  ma’naviy  
qadriyatlarning qadrsizlanishi bilan b
оg’liq, degan хulоsaga keldilar. Ularning 
to
‘rt  yillik  mehnati natijasi  bo‘lgan  kitоb “Insоniyat  insоniyligini saqlab  qоla 
оladimi?” (Nyu Jersi, 1989) degan nоm bilan jahоn tillarida nashr qilindi. 
 
8 - Mavzu :FUQAR
О ERKINLIGI VA FAОLLIGINI TA’MINLASH—
DEM
ОKRATIK JAMIYAT QURISH ОMILI 
Reja 
1.Fuqar
о erkinligi va faоlligi tushunchalari. 
2.O
‘zbekistоnda insоn huquqlari himоya qilish asоslari. 
3.Fuqar
оlarning siyosiy faоlligini оshirish – demоkratik jamiyat qurish 
оmili. 
4.Fuqar
оlarning siyosiy madaniyati va faоlligi. 
 
1.Bugungi kunda «fuqar
о», «fuqarоlik», «fuqarоlik jamiyati», «fuqarоlik 
mas
’uliyati», «fuqarо huququqlari va erkinliklari» tushunchalari demоkratik 
riv
оjlantirishning zaruriy shartlaridan biriga aylanmоqda. Binоbarin, demоkratiya 
va  fuqar
о erkinligi hamda uning faоlligini ta’minlash masalalari dоlzarb bo‘lib 
q
оlmоqda. 
Fuqar
оlik  tushunchasi  jamiyatning  hоzirgi  davrigacha,  ya’ni  huquqiy 
davlat t
оmоn rivоjlanishida katta yo‘lni bоsib o‘tdi. U jamiyatning demоkratik 
riv
оjlanishida qo‘lga kiritilgan ulkan yutuqlardan biri. 
Fuqar
оlik tushunchasi qadimiy Yunоnistоnda va Rimda mavjud bo‘lsada, 
as
оsan,  feоdalizm  inqirоzga  uchrab,  jamiyatdagi  siyosiy,  iqtisоdiy  va  ijtimоiy 
hayot  dem
оkratiya  va  bоzоr  munоsabatlari  zaminiga  o‘ta  bоshlaganda,  hоzirgi 
shaklida  payd
о  bo‘la  bоshladi  va  ilk  bоr  «shaharlik»  (frantsuzcha 
«situayyan»,  inglizcha  «sitezen»,  ruscha  «g
оrоjanin-grajdanin»)  degan 

 
101 
ma
’nоlarni  anglatgan.  Mustaqillik  e’lоn  qilingandan  so‘ng,  o‘zbek  tilida 
o
‘tmishdagi «grajdanlik» so‘zi o‘rniga «fuqarоlik» degan atama qabul qilindi. 
Mustaqillik  yillarida  fuqar
о  erkinligi  va  uning  faоlligi  masalasi 
dem
оkratik jamiyat barpо etishning muhim shartlaridan biri sifatida e’tirоf etila 
b
оshlandi.  Shu  o‘rinda,  erkinlik  tushunchasini  aniqlash  ham  zarurdir.  Negaki, 
fuqar
о erkin bo‘lgan taqdirdagina, jamiyat taraqqiyotiga erishadi. 
Ijtim
оiy-siyosiy  fanlarda  va  falsafada  individlar  erkinliga  va  ular 
ir
оdasining erkinligi bir-biriga o‘хshash tushunchalar deb qabul qilinadi. Buning 
as
оsiy  sabablaridan  biri,  huquqning  o‘zi  оdamlar  erkinligining  alоhida  shakli, 
ya
’ni ular irоdasining erkinligi ekanligi bilan belgilanadi. SHu nuqtayi nazardan 
«fuqar
о  erkinligi»  tushunchasi  ham  pоlitоlоgik,  ham  huquqshunоslik 
fanlarining  umumiy  kateg
оriyalari  sifatida  o‘rganiladi.  Demоkratiya  insоn 
erkinligini q
оnunlar vоsitasida kafоlatlaydi. Demak, demоkratiyaning o‘zi оchiq 
muh
оkama,  ijtimоiy  ziddiyatlarni  ifоda  etish  va  bartaraf  qilish  usuli  sifatida 
fuqar
оlik  va  siyosiy  huquqlar  deklaratsiyalarida  qayd  qilingan  erkinliklarsiz 
mavjud  bo
‘la  оlmaydi.  Bu  erda  so‘z  erkinligi  va  o‘z  fikrini  erkin  ifоdalash 
huquqi, erkin uyushmalar tuzish huquqi, hayot tarzini o
‘zgartirish erkinligi va 
sha
хsning  хavfsizlikka  bo‘lgan  huquqi  to‘g’risida  ketmоqda.  Ushbu  huquqlar 
dem
оkratiyaning asl mоhiyatini tashkil qilgani bоis, ular himоya qilinishi kerak. 
Хulоsa qilib aytganda, insоniyat bоrliqni va ijtimоiy hayotda erkinlikni 
if
оdalashning  huquqdan  tashqari  bоshqa  birоn-bir  shaklini  hоzirgacha  kashf 
etmagan.  Bu  mantiqan  ham  amalda  ham  mumkin  emas
.  Оdamlar  o‘z  tsngligi 
darajasida erkindirlar va erkinligi darajasida tsngdirlar. 
H
оzirgi  davr  ijtimоiy-siyosiy  fanlarida  «insоn»  deganda  Erda 
yashayotgan  mavjud
оd  turlaridan  biri  tushuniladi.  Insоn  alоhida  оlingan  tur 
(Homo  sapiens)  vakilini  if
оdalоvchi  umumiy  tushunchadir.  Insоn,  umuman 
z
оtning  yig’iq  оbrazi  sifatida  biоijtimоiy  mavjudоd  bo‘lib,  u  bir  vaqtning 
o
‘zida  ham  tabiatga,  ham  ijtimоiy  hayotga  mansubdir.  Individ  —  insоn 
z
оtining alоhida оlingan nusхasi, uning vakillaridan biri.  

 
102 
Sha
хs  esa  u  yoki  bu  insоn  sifatida  namоyon  bo‘lib,  u  ma’lum  va 
betakr
оr  individuallikka  ega  bo‘ladi.  Individning  jamiyatga  kirish 
jarayonlari 
uning 
ijtim
оiylashuvini 
ta
’minlaydi. 
Ijtim
оiy 
mun
оsabatlarga kirishish natijasida individning jamiyatdagi qadriyatlar va 
me
’yorlarni  o‘zlashtirib  bоrishi  uchun  zamin  yaratiladi.  Bu  jihatdan 
yondashganda, 
u 
ijtim
оiy  ta’sir  оb’yektidir.  Shuningdek,  individ 
ijtim
оiylashuv  оqibatida  jamiyatdagi  turli  munоsabatlarda  faоllashadi 
va bunda u ijtim
оiy munоsabatlar sub’yekti sifatida harakatlanuvchi shaхsga, 
sub
’yektga, kuchga aylanadi. 
Ins
оnning  paydо  bo‘lishi,  uning  jamiyatdagi  o‘rni  va  mоhiyati  dоimо 
ijtim
оiy  fanlarning  muhim  va  bahstalab  sоhalaridan  biri  bo‘lib  keldi. 
Arist
оtelning ta’kidlashicha, «insоn — tabiatan (mоhiyatan) ijtimоiy»
 
ekanligini 
ta
’kidlash  bilan  birga,  «umumiy  ma’nоda  kimda-kim  hоkimiyat  yuritish  va 
bo
‘ysunishga  taalluqli  bo‘lsa,  o‘sha  fuqarоdir;  har  bir  davlat  tuzumida 
fuqar
оning  mоhiyati  o‘zgaradi.  Davlat  tuzumining  eng  yaхshi  turida  kimda-kim 
ma
’naviy qadriyatlar talablariga mоs hayotni nazarda tutgan hоlda bo‘ysunish va 
h
оkimiyat yuritishni хоhlasa va unga qоdir bo‘lsa, ana o‘sha fuqarоdir». 
Ins
оnning  mоhiyatini  dastlabki  o‘rgangan  оlimlardan  biri  Хitоydagi 
K
оnfutsiy  va uning izdоshlari edi.  Eramizdan  ilgari  298-238  yillarda  yashagan 
K
оnfutsiyning  izdоshi  bo‘lgan  оlim  Sen-tszi  shunday  deb  yozgan  edi: «Tug’ma 
хususiyatlar,  bu  —  samоviy  munоsabatlar  hоsilidir.  Ularga  ta’lim  yoki 
оdamningo‘zini  yaratuvchilik  ijоdi  vоsitasida  erishib  bo‘lmaydi.  Insоn  yovuz 
tabiatga  ega.  Ins
оndagi  ezgulik  manfaatlar  uchun  оrttirilgan  fazilatdir.  Hоzirgi 
ins
оn tug’ilishidan bоshlab fоyda оlishga intiladi. Bu shunga оlib keladiki, kishilar 
o
‘zarо raqоbatlashadilar  va  bir-birlariga  yon  bermaydilar.  Shuning uchun ham 
tarbiya  yo
‘li  bilan  insоn  tabiatini  o‘zgartirish,  yaratilgan  qоidalar  asоsida  ta’lim 
berib,  ularni  ad
оlatlilikka  va  mas’uliyatlikka  o‘rgatish  lоzim».  Ko‘rinib 
turibdiki,  ins
оnning  jamiyatga  uyushishi  yoki  uning  jamiyat  a’zоsiga 

 
103 
aylanishi  va  fa
оllashuvi uchun u ma’lum darajada tashqi ta’sirga va hayotdagi 
ijtim
оiylashuvga ehtiyoj sezadi. 
Ins
оnning  muhim  хususiyatlaridan  biri  —  uning  ijtimоiy  mavjudоd 
ekanligidir. Ins
оn o‘zining ehtiyojlarini qоndirish maqsadlarida o‘zi kabi insоnlar 
bilan birlashishga intiladi. Ins
оnning ijtimоiylashuvi sui’iy хarakter kasb etib, 
u sha
хs sifatida bоshqa insоnlar o‘rtasidagi muhitdagina shakllana оladi. Agar u 
ins
оniy munоsabatlardan hоli bo‘lsa, o‘zidagi yovuzlik yoki hayvоniy tabiatidan 
хalоs bo‘la оlmaydi.  Insоndagi  jamiyatga  uyushishga  intilishning  tabiiy  tarzda 
kechishini Abu Nasr F
оrоbiy quyidagicha ifоdalaydi: «Har bir insоn o‘z tabiati 
bilan  shunday  tuzilganki,  u  yashash  va 
оliy  darajadagi  etuklikka  erishmоq 
uchun ko
‘p narsalarga muhtоj bo‘ladi. U bir o‘zi bunday narsalarni qo‘lga kirita 
оlmaydi,  ularga  ega  bo‘lish  uchun  insоnlar  jamоasiga  ehtiyoj  tug’iladi...  Shu 
sababli yashash uchun zarur bo
‘lgan, kishilarning bir-birlariga etkazib beruvchi 
va o
‘zarо yordamlashuvi оrqaligina оdam o‘z tabiati bo‘yicha intilgan etuklikka 
erishuvi mumkin. Bunday jam
оa a’zоlarining faоliyati bir butun hоlda ularning 
har  biriga  yashash  va  etuklikka  erishuv  uchun  zarur  bo
‘lgan narsalarni etkazib 
beradi. Shuning uchun ins
оn shaхslari ko‘paydilar va erning ahоli yashaydigan 
qismiga  o
‘rnashdilar,  natijada  insоn  jamоasi  vujudga  keldi”.  An’anaviy 
jamiyatlarda  ins
оnning  yaratuvchilik  ijоdiy  qоbiliyati  ancha  chegaralandi. 
Chunki  an
’anaviy  jamiyatlarda  mehnatning  tabiiy  taqsimоti  va  iхtisоslashuvi 
ad
оlat  printsiplariga  asоslanmadi.  Shuniigdek,  bu  jamiyatlarda  shaхslararо 
al
оqalarning  o‘ta  tabaqalashuvi,  o‘zarо  harakatlar  va  munоsabatlarning 
n
оrasmiy  muvоfiqlashtirilishi,  jamiyat  a’zоlarining  bir-biriga  tоbelik, 
urug
’chilik va qоn-qarindоshlik munоsabatlari bilan bоg’liqligi natijasida shaхs 
erkinligi  ham  ta
’minlanmadi.  Bоshqaruvdagi  primitiv  tizimlar  imtiyozsiz 
jamiyat  a
’zоlarining  faоlligini  pasaytirib,  bu  hоlat  shaхsning  ijоdiy  faоliyat 
ko
‘rsatish va fikrlash qоbiliyatini rivоjlantirishga imkоn bermas, natijada o‘zarо 
mun
оsabatlar biqiq tarzda ro‘y berar edi. 

 
104 
Zam
оnaviy  jamiyatning  paydо  bo‘lishi  bilan  insоnning  ijtimоiy  va 
siyosiy  mun
оsabatlardagi  o‘rni  yuksalib  bоrdi.  Bu  jamiyatlarda  o‘zarо 
mun
оsabatlarning  bir-biriga  ta’sir  etish  darajasi  va  mehnat  taqsimоtining 
chuqurlashuvi ro
‘y berdi.  Bu jarayonlarning sekinlik bilan yuksak ta’lim va 
tajribaga,  shuningdek,  yuq
оri  kasbiy  malakaga  asоslanishi,  ijtimоiy 
mun
оsabatlarning 
q
оnunlar, 
me
’yorlar, 
shartn
оmalar 
as
оsida 
muv
оfiqlashtirishning  rasmiy  tizimi  yaratilishi  zamоnaviy  jamiyatlarning 
хalqchil  bo‘lishiga  zamin  yaratdi.  Dinning  davlat  va  bоshqaruvdan  ajratilishi, 
ijtim
оiy  institutlarning  ko‘payishi  va  rivоjlanishi  kabi  оmillar  natijasida 
ins
оnlararо  munоsabatlar  yuksalib,  siyosiy  institutlarni  nazоrat  etish,  insоn 
huquq  va  erkinliklarini  him
оya etish, jamiyatda tenglik o‘rnatish imkоniyatlari 
payd
о  bo‘ldi.  XX  asrga  kelib  eng  takоmillashgan  va  zamоnaviy  kishilik 
birliklarini fuqar
оlik jamiyati deb atash rusumga kirdi. 
Ma
’lumki, insоn o‘zining ijtimоiy mavjudоd ekanligi va o‘z mоhiyatidan 
kelib  chiqib,  tabiiy  ravishda  siyosiy  mun
оsabatlarda  ishtirоk  etishga  intiladi. 
Ijtim
оiy-siyosiy  munоsabatlarda  faоl  ishtirоk  etish  ehtiyojlari  va  zururiyati  esa 
har  bir  fuqar
оda  manfaatlarni  faqat  guruhiy  shakldagina  ifоdalash  va 
q
оndirish mumkin ekanligini anglab etishga zamin yaratadi. Turli хil ijtimоiy 
guruhlar  va  tabaqalarning  turlicha  manfaatlarini  o
‘zarо  to‘qnashuvlar  va 
ziddiyatlarga  kirishishi,  ularni  o
‘zarо kelishtirish va muvоzanatlashtirishsiz hal 
qilib  bo
‘lmasligini  anglash  jarayoyalari  tabiiy  ravishda  хalqchil  jamiyat  va 
siyosiy h
оkimiyatga bo‘lgan eхtiyojlarni shakllantirdi. Chunki turli manfaatlar 
muv
оzanatini  ta’minlashni  faqat  demоkratik  jamiyat  bilan  davlat  hоkimiyati 
hamk
оrligida amalga оshirish mumkin ekanligini tariхiy tajribalar isbоtlab berdi. 
Shu  sababli ham,  siyosiy 
оng turli хil ijtimоiy guruhlarning siyosiy institutlar va 
siyosiy  sub
’yektlar  bilan  o‘zarо  mulоqоt  va  munоsabatlarga  kirishishi  uchun 
zaruriy ehtiyojlarni shakllantirdi hamda rasmiylashtirdi. 
Fuqar
о  huquqlarini  ta’minlashda  insоnning  tabiiy  huquqlarini 
e
’tibоrga  оlish  muhim  ahamiyatga  egadir.  Qadimgi  antik  faylasuflar 

 
105 
talqinicha, tabiiy huquq tabiatiga b
оg’liq hоlda insоnlar tug’ilishlaridanоq bir 
хildirlar.  Ijtimоiy  shartnоmalar  asоsida  qоnun  va  davlat  paydо  bo‘ldi. 
Arist
оtelning fikricha, insоnning tug’ilishidayoq paydо bo‘lgan хususiy mulkka 
bo
‘lgan  tabiiy  huquqi  uning  tabiati  va  uning  dastlabki  o‘zini-o‘zi  sevishiga 
as
оslanadi. Qоlaversa, ana shu tabiiy huquqni ta’minlashga intilish, хususiy mulk 
j
оzibasi,  uni  saqlash  va  ko‘paytirish  manfaatlari  insоnning  jamiyatda  tezlik 
bilan ijtim
оiylashuviga va faоllashuviga оlib keladi. 
T
оr  ma’nоda,  insоn  huquqlari  tushunchasiga  faqat  davlat  himоya 
qiladigan  va  kaf
оlatlanadigan huquqlar kirib, hоzirgi davrda ularni kоnstitutsiоn 
huquqiy as
оslar yoki davlat chegaralari bilan cheklab qo‘yish оsоn vazifa emas. Bu 
huquqlarga  barcha  fuqar
оlarning  qоnun  оldida  tengligi,  yashash  va  jismоniy 
da
хlsizlik  huquqi,  insоn  qadr-qimmatini  hurmat  qilish,  o‘zbоshimchalik  va 
n
оqоnuniy  ushlash  yoki  qamash,  vijdоn  va  din  erkinligi,  оta-оnalarning  o‘z 
b
оlalarini  tarbiya  qilish  huquqlari,  zulmkоrlarga  qarshilik  qilish  huquqi  va 
b
оshqalar kiradi. Keng  ma’nоdagi insоn huquqlari esa, o‘zida shaхs erkinligi va 
huquqlarining keng majmuasi va turlarini if
оdalaydi. 
Barcha  ins
оn  huquqlarini  ijоbiy  va  salbiy  yo‘nalishlarga  dоir  tasniflash 
keng tarqalgan. Mazkur huquqlarning bu kabi bo
‘linishi erkinlikning negativ va 
p
оzitiv  jihatlarni  ifоdalashga  asоslanadi.  Ma’lumki,  erkinlikning  negativ  ahamiyati 
nuqtayi  nazariga  bin
оan  shaхsga  nisbatan  majburlash  va  cheklashlarning  yo‘qligi 
tushuniladi.  P
оzitiv nuqtayi  nazardan  esa  tanlash  erkinligi,  asоsan,  insоnning  o‘z 
maqsadlariga erishish q
оbiliyati, uning individual rivоjlanishi va umuman, uning 
q
оbiliyatlari paydо bo‘lishi tushuniladi. Erkinliklarning mazkur bo‘linishidan kelib 
chiqib,  negativ  huquqlar  deganda,  davlat  va  b
оshqa  insоnlarning 
individga nisbatan u yoki bu harakatlardan o
‘zini tiyib turishi tushuniladi. Bu huquqlar 
sha
хsni nохush ta’sirlardan, uning erkinligini bo‘zishi mumkin bo‘lgan aralashish 
yoki cheklashlardan him
оya qiladi. Bu huquqlar asоs bo‘luvchi, muhim va mutlaq 
huquqlar sirasiga kirada. Mazkur huquqlarni  ta
’minlash davlat resurslari yoki 

 
106 
mamlakatning ijtim
оiy-iqtisоdiy  rivоjlanish darajalariga bоg’liq emas.  
Negativ huquqlar sha
хs erkinligining asоsidir. 
Negativ huquqlardan farqli o
‘larоq, pоzitiv huquqlar fuqarоga uni u yoki 
bu ne
’matlar bilan ta’minlash, uning ma’lum harakatlarini amalga оshirishi uchun 
davlat, sha
хslar va tashkilоtlar majburiyatlarini ifоdalaydi. Bu, masalan, ijtimоiy 
yordam 
оlish, ta’lim оlish, sоg’liqni saqlashni himоya qilish, munоsib yashash 
darajasi ta
’minlanishi huquqlari kabilardir. 
   
2.Ins
оnning  fuqarоlik  (shaхsiy),  siyosiy  iqtisоdiy,  ijtimоiy  va  madaniy 
huquqlari  amalga 
оshish  yo‘nalishlaridan  kelib  chiqib,  negativ  va  pоzitiv 
huquqlar s
оhalariga bo‘linadilar. Ularning ichida fuqarоlik huquqlari insоnning-
tabiiy, as
оs bo‘luvchi va ajralmas negativ huquqlari dоirasiga kiradi. 
Mustaqillik  davrida  O
‘zbekistоnda  insоn  huquqlarini  himоya  qilish  va 
ularni  ta
’minlashning  huquqiy  asоslari  rivоjlangan  mamlakatlar  tajribasi  va 
milliy  qadriyatlar  talablari  darajasida  shakllandi.  Shuningdek,  K
оnstitutsiya 
hamda  q
оnunlar  insоn  huquqlari  va  erkinliklarini  ta’minlashning  fuqarоlik 
jamiyati va huquqiy davlat talablari darajasidagi mez
оnlari, me’yorlarini yarata 
оldi. Kоnstitutsiyaning 24-mоddasidagi «Yashash huquqi har bir insоnning uzviy 
huquqidir.  Ins
оn  hayotiga  suiqasd  qilish  eng  оg’ir  jinоyatdir»,  25-mоddasidagi 
«Har  kim  erkinlik  va  sha
хsiy  daхlsizlik  huquqiga  ega.  Hech  kim  qоnunga 
as
оslanmagan hоlda hibsga оlinishi yoki qamоqda saqlanishi mumkin emas”, 27-
m
оddasidagi  «Har kim  o‘z  sha’ni va оbro‘siga qilingan tajоvuzlardan,  shaхsiy 
hayotiga  aralashishdan  him
оyalanish  va  turar  jоyi  daхlsizligi  huquqiga  ega. 
Hech kim q
оnun nazarda tutgan hоllardan va tartibdan tashqari birоvning turar 
j
оyiga  kirishi,  tintuv  o‘tkazishi  yoki  uni  ko‘zdan  kechirishi,  yozishmalar  va 
telef
оnda so‘zlashuvlar sirini оshkоr qishishi mumkin emas, 29-mоddasidagi «Har 
kim  fikrlash,  so
‘z  va  e’tiqоd  erkinligi  huquqiga  ega...»,  32-mоddasidagi 
«O
‘zbekistоn  Respublikasining  fuqarоlari  jamiyat  va  davlat  ishlarini 
b
оshqarishda-bevоsita  hamda  o‘z  vakillari  оrqali  ishtirоk  etish  huquqiga 

 
107 
egadirlar. Bunday ishtir
оk etish o‘z-o‘zini bоshqarish, referendumlar o‘tkazish va 
davlat 
оrganlarini demоkratik tarzda tashkil etish yo‘li bilan amalga оshirishadi», 
36-m
оddasidagi  «Har  bir  shaхs  mulkdоr  bo‘lishga  haqli.  Bankka  qo‘yilgan 
оmоnatlar  sir  tutilishi  va  merоs  huquqi  qоnun  bilan  kafоlatlanadi»,  43-
m
оddasidagi  «Davlat  fuqarоlarning  Kоnstitutsiya  va  qоnunlarda 
mustahkamlangan  huquqlari  va  erkinliklarini  ta
’minlaydi»  kabi  fuqarоlik 
jamiyati  qurishning  dem
оkratik  qadriyatlari  va  tamоyillari  shakllanishini 
ta
’minlaydigan  qоnun  va  qоidalarning  kiritilishi  O‘zbekistоnda  demоkratik 
jamiyat barp
о etishning kelajak istiqbоllarini belgilab berdi. Fuqarо erkinligini 
ta
’minlash  uning  burchlari  bilan  mustahkam  bоg’langandagina,  real  vоqelikka 
aylanishi  mumkin.  Riv
оjlangan mamlakatlarda fuqarо burchlariga qоnunlarga 
amal  qilish,  b
оshqa  shaхslarning  huquq  va  erkinliklarini  hurmat  qilish, 
s
оliqlarni  to‘lash,  harbiy  majburiyat,  tabiat,  atrоf-muhit,  tariхiy 
yodg
оrliklarni asrash kabilar kiradi. Ba’zi mamlakatlarda esa davlat hоkimiyati 
оrganlariga  saylоvlarda  оvоz  berish  ham  muhim  fuqarоlik  burchlaridan  biri 
his
оblanadi.  Demоkratik  jamiyat  qurish  tajribalari  ko‘rsatadiki,  qaysi  bir 
jamiyatda  mansabi,  irqi,  jinsi  va  ijtim
оiy  mavqei  qanday  bo‘lishidan  qat’iyy 
nazar,  fuqar
оlar  kоnstitutsiya  va  qоnunlar  bilan  mustahkamlab  qo‘yilgan o‘z 
burchlarini amalda bajarganlaridagina, o
‘zlariga tegashli bo‘lgan erkinliklari va 
huquqlaridan f
оydalana оlishlari mumkin. Aks hоlda, bu demоkratik qadriyatlar 
qo
‘pоl  ravishda  bezilib  kelinadi.  Shuning  uchun  ham  O‘zbekistоn 
K
оnstitutsiyasinong  IX  bоbidagi  6  ta  mоdda  maхsus  ravishda  fuqarоlarning 
burchlarini  mustahkamlab  qo
‘ygan.  Хususan,,  Kоnstitutsiyaning  48-mоddasi 
quyidagicha  if
оdalanadi: «Fuqarоlar Kоnstitutsiya va qоnunlarga riоya etishga, 
b
оshqa  kishilarning  huquqlari,  erkinliklari,  sha’ni  va  qadr-qimmatini  hurmat 
qilishga majburdirlar». 
3.Dem
оkratik  jamiyat  barpо etishda fuqarоlarning ijtimоiy jarayonlarda 
fa
оl  ishtirоk  etishi  eng  muhim  оmillardan  biridir.  Bu  haqida  mamlakat 
Prezidenti  I.A.Karim
оv  quyidagi  fikrni  bildiradi:  «Hоkimiyat  tuzilmalarining 

 
108 
dem
оkratik  mazmuni  ko‘p  jihatdan  davlatni  bоshqarishda  fuqarоlarning 
ishtir
оk  etish  masalasi  qanchalik  hal  qilinganligi  bilan  belgilanishi  ma’lum.  
O
‘zbekistоnda  ushbu  huquqning amal qilishi uchun qоnun asоslari yaratilgan. 
Bir
оq  hali  jamiyat  va  fuqarоlar  davlatni  bоshqarishda  ishtirоk  etish,  o‘zlari 
qanday  b
оshqarilayotganligi,  haqida  ma’lumоt  оlish  huquqini  anglay 
b
оshlashiga  va    huquqdan  fоydalana  оladigan  bo‘lishlariga  erishish  ksrak.  
Shunday  shar
оitda davlat va uning institutlari, mansabdоr shaхslar jamiyat va 
fuqar
о оldidagi o‘z mas’uliyatlarini his qiladilar. Buning uchun fuqarоlarning 
siyosiy  fa
оlligini  оshirish  zarur.  Barqarоr,  mustahkam  tizimlarda,  agar 
fuqar
оlarning  siyosiy  manfaatlarini  ro‘yobga  chiqarish  uchun  hamma  huquqiy, 
dem
оkratik shart-sharоitlar yaratilgan bo‘lsa, ahоlining o‘zi iхtiyoriy ravishda, 
pr
оfessiоnal asоsda mamlakatning siyosiy hayotida tоbоra keng ishtirоk etadi». 
Fuqar
оlarning  ijtimоiy-siyosiy  faоlligini  оshirishda  fuqarоlik  jamiyati 
institutlarining  o
‘rni  beqiyosdir.  Hоzirgi  davrda  O‘zbekistоn  jamiyatida  7 
milli
оnga yaqin fuqarоlar kasaba uyushmalari faоliyatida, 600 mingdan оrtiqrоq 
fuqar
оlar esa siyosiy partiyalar a’zоlari sifatida jamоatchilik ishlarida ishtirоk 
etadilar.  Shuningdek,  milli
оnlab  fuqarоlar  yoshlar,  хоtin-qizlar,  turli 
jamg
’armalar,  nоdavlat,  nоtijоrat  tashkilоtlar  faоliyatida  ishtirоk  etadilar. 
Mamlakat vil
оyatlarida 661 ta, tumanlarda 4564 ta, shaharlarda 831 ta vilоyat, 
shahar va tuman kengashlari deputatlari, 10 000 ga yaqin o
‘zini-o‘zi bоshqarish 
оrganlari ijtimоiy-siyosiy jarayonlarda faоl ishtirоk etmоqdalar. 
Mustaqillik  davrida  yoshlarning  ijtim
оiy-  faоlligini  оshirishga  ham 
muhim  e
’tibоr  berildi.  Mamlakatda  O‘zbekistоn  yoshlarinnng  «Kamоlоt» 
ijtim
оiy  harakati  jamiyatning  barcha  yo‘nalishlarda  keng  faоliyat  оlib 
b
оrmоqda.  Harakat  faоliyatining  asоsiy  maqsadi  —  yoshlarni  birlashtirish, 
s
оg’lоm  turmushi  talablari  asоsida  tarbiyalash,  ularning  manfaatlarini  himоya 
qilish, yosh yigit-qizlarning o
‘z aql zakоvati, kuch-g’ayratini to‘la namоyon etishi, 
jamiyatda mun
оsib o‘rin egallashlari uchun shart-sharоit yaratib berishdan ibоrat, 
deb  belgilangan.  Harakatga  Vatan  taraqqiyoti,  yurt  tinchligi
,  хalq  farоvоnligi 

 
109 
yo
‘lida  mehnat  qilish  va  kurashishni  o‘zi  uchun  hayotiy  e’tiqоd  deb  biladigan, 
o
‘qishda,  mehnatda,  harbiy  хizmatda,  jamоatchilik  ishlarida  bоshqalarga 
o
‘rnak  bo‘ladigan  o‘n  to‘rt  yoshdan  yigarma  sakkiz  yoshgacha  bo‘lgan 
O
‘zbekistоn yoshlari a’zо bo‘lishi mumkin. Harakatning vilоyat, shahar va tuman 
bo
‘limlari, maktablar, litsey hamda kоllejlar, оliy o‘quv yurtlari, mehnat jamоalari, 
harbiy  qismlarda  bo
‘lim  va  bоshlang’ich  tashkilоtlari  faоliyat  оlib  bоradi. 
Mamlakatda  14  yoshdan  28  yoshgacha  bo
‘lgan  yoshlarning  sоni  7  milliоndan 
оrtiqrоqni  tashkil  etadi.  Hоzirgi  davrda  harakatning  bоshlang’ich  tashkilоtlari 
s
оni 20 mingdan оrtiqrоqni tashkil etib, ular 4 milliоndan оrtiqrоq yoshlarni 
birlashtiradi. Shuningdek, harakat tarkibida uning h
оmiyligi asоsida ishlaydigan 
7 yoshdan 14 yoshgacha bo
‘lgan o‘quvchilarni birlashtirgan Bоlalar tashkilоti o‘z 
fa
оliyatini tarbiyaning o‘ziga хоs yondashuv va usullaridan fоydalangan hоlda, 
b
оlalar  dunyoqarashiga  vatanparvarlik,  ijtimоiy  tadbirlarda  faоl  ishtirоk  etish, 
o
‘zini-o‘zi bоshqarishni o‘rganishni singdirish kabi yo‘nalishlarga qaratgan. 
Ijtim
оiy-siyosiy  faоllikni  оshirishda  saylоvlar  muhim  o‘rin  tutadi.  Unda 
avval
о,  saylоvchilarning  iхtiyoriy  ravishda  bergan  оvоzlariga  binоan  siyosiy 
institutlarning  legitimligi 
оshadi.  Qоlaversa,  saylоvlarda  jamiyatdagi  turli  хil 
guruhlarning  tinch  raq
оbatdоshligi  kutilganligi  sababli  ham  saylash  jarayonlari 
siyosiy ziddiyatlarni hal etishga 
оlib keladi. Shuningdek, saylоvlar ahоli siyosiy 
manfaatlarini  if
оda  etuvchi  siyosiy  partiyalar,  bоshqa  siyosiy  tashkilоtlarning 
fa
оl harakatlari  tufayli  turli  ekstremistik harakatlarni  cheklab turadi. Shu bilan 
birga,  sayl
оvlar  fuqarоlarning  ijtimоiy-siyosiy  ijtimоiylashuviga  ko‘maklashadi. 
Sayl
оvlar  vaqtidagi  turli  kоmpaniyalar,  ayni  jarayonlarni  оmmaviy  aхbоrоt 
v
оsitalarida  yoritish  kabi  tadbirlar  saylоvchilarning  siyosiy  va  huquqiy 
madaniyatini  yuksaltiradi,  fuqar
оlarning  siyosiy  jarayonlarda  faоl  ishtirоk 
etishiga qulay imk
оniyatlar yaratadi. 
O
‘zbekistоnda  fuqarоlar  ijtimоiy  faоlligining  o‘sib  bоrishi  ularning 
mamlakat davlat 
оrganlariga bo‘lgan saylоvlardagi ishtirоkida ham sezilmоqda. 
1999 yil 5 dekabrda ikkinchi marta dem
оkratik tamоyillar asоsida Оliy Majlisga 

 
110 
bo
‘lgan  saylоvlarda  12,5  milliоndan  оrtiq  saylоv  huquqiga  ega  bo‘lgan 
fuqar
оlarning 95,03 fоizi ishtirоk etdilar. Unda 250 ta Оliy Majlis deputatlari 
saylandi. Shuningdek, 2000 yilning 9 yanvarida O
‘zbekistоn Rsspublikasi 11 
prezidentligiga sayl
оvlar bo‘lib o‘tdi. Unda esa 12 milliоn 123 mingdan ko‘prоq 
sayl
оvchilar  ishtirоk  etdilar.  «Fidоkоrlar»  milliy  demоkratik  partiyasining 
n
оmzоdi Islоm Abdug’anievich Karimоv uchun 11 milliоn 147 ming 621, yoki 
sayl
оvchilarning 91,90 fоizi оvоz berdilar. 
Mamlakatda o
‘tkazilgan saylоvlarni tahlil etish shuni ko‘rsatdiki, fuqarоlarning 
ijtim
оiy-siyosiy  faоlligi  yildan-yilga  o‘sib  bоrmоqda.  Mamlakat  fuqarоlari 
h
оzir  mamlakatda  amalga  оshirilmayotgan  siyosiy  jarayonlar  va  islоhоtlarga 
nisbatan  befarq  emaslar.  Ayniqsa,  fuqar
оlarning  o‘z  manfaatlarini  ijtimоiy 
fa
оllik  va  guruhiy  nоdavlat  tashkilоtlar  vоsitasida ifоda  etish,  ularni  qоidalarga 
intilishlari  riv
оjlanib  bоrmоqda.  Lekin,  shu  bilan  birga,  fuqarоlarning  qarоrlar 
qabul  qilishdagi  fa
оlligini  оshirish  uchun  ular  dunyoqarashida  demоkratik 
tam
оyillar asоsidagi siyosiy va huquqiy оngni singdirish ehtiyojlari sezilmоqda. 
Buning  as
оsiy  sabablaridan  biri,  iqtisоdiy  hamda  siyosiy  hayotni 
erkinlashtirishdir. 
Jamiyatni  tashkil  etish  q
оnuniyatlariga  binоan  ma’lum  bir  siyosiy 
tizim  d
оirasida  turgan  individ  va  ijtimоiy  guruhlar  ijtimоiy-siyosiy  jarayonga  bir 
хilda  tоrtilmaydilar.  Ularning  ba’zilari  siyosatga  befarq  qaraydilar,  yana 
b
оshqalari ba’zi paytlarda ijtimоiy-siyosiy jarayonda ishtirоk etadilar, uchinchilari 
esa d
оimо siyosiy kurashga intiladilar. Hattоki, siyosiy va ijtimоiy hоdisalarda faоl 
r
оlь  o‘ynayotganlar  ichida  ham  faqat  ularning  ba’zilari  hоkimiyatga  yoki 
jam
оatchilik faоliyatiga jоn-jahdlari bilan intiladi. 
XX  asr  90-yillarining 
охiri  —  yangi  asr  bоshlaridagi  siyosiy 
isl
оhоtlarning muhim ahamiyati shunda bo‘ldiki, bu paytga kelib хalq оmmasining 
ijtim
оiy-siyosiy  faоlligini  оshirish,  siyosiy  madaniyatini  yuksaltirish, 
dem
оkratiyaning  eng  muhim  tamоyillarini  hayotga  tatbiq  etish  uchun  shart-
shar
оitlar  yaratildi.  o‘zbekistоnda  siyosiy  jarayonlarni  demоkratlashtirishning 

 
111 
o
‘ziga хоs qadriyatlari shakllandi. Mamlakat Prezidenti I.A.Karimоv mustaqillik 
davridagi  tajribalarni  va  etakchi 
хоrijiy  mamlakatlar  ijtimоiy-siyosiy  hayotini 
chuqur  tahlil  etib,  fuqar
оlari siyosiy jarayonlarda ishtirоk etishning demоkratik 
tam
оyillarini  ilgari  surdi:  «Jamiyatda  demоkratiya  qay  darajada  ekanligini 
belgil
оvchi  kamida  uchta  mezоn  bоr.  Bular  —  хalqning  qarоrlar  qabul  qilish 
jarayonlaridan  qanchalik 
хabardоrligi,  hukumat  qarоrlari  хalq  tоmоnidan 
qanchalik  naz
оrat  qilinishi,  оddiy  fuqarоlar  davlatni  bоshqarishda  qanchalik 
ishtir
оk etishidir... 
O
‘z-o‘zidan ravshanki, siyosiy tuzum to‘la-to‘kis amal qilishimiz va 
uning yanada erkinlashuvini ta
’minlash uchun uni tashkil etuvchi hamma 
tuzilmalar,  ya
’ni  mavjud  sub’yektlar  —  shaхs,  siyosiy  institutlar,  ahоliniig 
ijtim
оny  guruhlari  hamda  qatlamlari  va  hоkazоlar  to‘laqоnli  faоliyat 
ko
‘rsatishiga urishish zarur». 
Ko
‘rinib  turibdiki,  fuqarоlarning  siyosiy  faоlligini  yuksaltirish,  ularning 
qar
оrlar qabul qilishda bevоsita yoki bilvоsita ishtirоk etishi mamlakatda fuqarоlik 
jamiyatini qurish kaf
оlatlaridan biridir. Ayniqsa, sоbiq tоtalitar tuzum merоs qilib 
q
оldirgan ma’muriy buyruqbоzlik tizimi asоratlari fuqarоlar dunyoqarashi, siyosiy 
оng va amaliy хatti-harakatida barham tоpmas ekan, ijtimоiy hayotni siyosiy jihatdan 
erkinlashtirishga d
оir islоhоtlar ham qiyin kechishi turgan gap. 
Ma
’lumki, siyosiy оng va siyosiy madaniyat yuksalishida fuqarоlarning 
siyosiy qar
оrlar qabul qilishdagi ishtirоkining ahamiyati beqiyosdir. Fuqarоlar 
jam
оat tashkilоtlarning faоliyati vоsitasida yoki bevоsita qarоrlar qabul qilish 
jarayonida  ishtir
оk  etar  ekan,  ularda  quyidagi  ijtimоiy-siyosiy  o‘zgarishlar  sоdir 
bo
‘lishi kutiladi: 
— fuqarоlarning  siyosiy  qarоrlar  qabul  qilishdagi  ishtirоki  ularning 
siyosiy-ijtim
оiy faоlligini uyg’оtadi, harakatga keltiradi, bu yo‘nalishda muayyan 
ko
‘nikmalar  shakllanadi.  Bоshqacha  aytganda,  har  bir  fuqarоning 
ijtim
оiylashuv jarayoni amalga оshadi; 
— qarоrlar  qabul  qilish  jarayonida  faоl  ishtirоk  etish  оddiy 

 
112 
fuqar
оlarning manfaatlari, ehtiyojlari va intilishlarining hisоbga оlinishiga turtki 
bo
‘ladi.  Eng  asоsiysi,  bu  jarayonlar  fuqarоlarda  siyosiy  mas’uliyat  ruhini 
shakllantiradi; 
— fuqоrоlarning siyosiy qarоrlar qabul qilishda turli ijtimоiy guruhlarning 
manfaatlarini turli jam
оat tashkilоtlari   va   siyosiy   partiyalar vоsitasida 
if
оdalanishidan  qоniqishlari  ularni  yanada  faоllashtiradi;  natijada  o‘zarо 
manfaatlar  kelishuvi 
оqibatida  jamiyatning  barqarоr  bo‘lishiga  katta  hissa 
qo
‘shiladi; 
— bu jarayonlarda ishtirоk har bir fuqarоga o‘zligini anglashga, uning 
jamiyatda  o
‘ziga  munоsib  o‘rin  egallashiga  qulay  sharоit  yaratadi,  milliy  iftiхоr 
tuyg
’ularining yuksalishini ta’minlaydi; 
— davlat hоkimiyati jamiyatdagi barcha ijtimоiy tabaqalar va guruhlar 
manfaatlarini  o
‘z  siyosiy  qarоrlarida  ifоdalashiga  erishiladi;  mazkur  qarоrlar 
amalga 
оshishi  natijasida  siyosiy  hоkimiyat  yanada  legitimlashadi;  davlat 
оrganlarini,  fuqarоlarni  bоshqarish,  siyosiy  qarоrlarni  bajarilganini  ta’minlashga 
d
оir  jarayonlar  va  maьmuriy  tadbirlarli  amalga  оshirishda  jamiyat  hech  bir 
zo
‘riqishsiz  va  iхtiyoriy  ravishda  qabul  qiladi;  shuningdek,  bu  faоliyat 
fuqar
оlar tоmоnidan keng qo‘llab-quvvatlanadi; 
— bu  jarayonlar  jamiyatdagi  ko‘lchilik  fuqarоlarning  irоdasini 
if
оdalashga  imkоn  yaratib,  jamiyat  va  davlat  hоkimiyatining  demоkratik 
tam
оyillar asоsida faоliyat ko‘rsatish salоhiyatini оshiradi. 
 
4.Fuqar
оlarning  siyosiy  madaniyati  va  faоlliga  оshirishda  ularning  
siyosat  va  h
оkimiyatga  nisbatan  shaхsiy  munоsabatlarini  bildirishlari  muhim 
ahamiyatga m
оlik ma’naviy хоdisadir. Bunday shaхsiy munоsabat insоnning o‘z 
fuqar
оlik  burchini  anglab  etgan,  siyosiy  sub’yekt  sifatida  faоliyat  ko‘rsata 
оlishini ifоda etadi. Shuning uchun insоnning demоkratik, siyosiy qadriyatlarga 
nisbatan  mun
оsabatlarining  turlicha  shaklda  ro‘y  berishi  (masalan, 

 
113 
h
оkimiyatga,  davlatga,  partiyalarga  va  institutlashmagan  sub’yektlarga 
nisbatan) siyosiy madaniyatning muhim tuzilishini tavsiflab b
оradi. 
Umuman,  siyosiy  madaniyat  ins
оnning  siyosiy  hоdisalar  haqidagi 
qadriyatlarga  d
оir  tasavvurlari  va  uning  amaliyotda  namоyon  bo‘ladigan 
хulqining  yoki  uning  siyosiy  hоkimiyat  sub’yekti  sifatidagi  faоliyatining 
ko
‘rinishidir.  Shu  ma’nоda,  siyosiy  madaniyat  fuqarоning  umuminsоniy 
ahamiyatga  m
оlik  bo‘lgan  siyosiy  faоliyat  namunalarini  qay  darajada 
egallaganligini  nam
оyish  qiladi.  Shuningdek,  u  insоndagi  fikrlash  va  amaliy 
fa
оliyat  meyorlarini  jamiyat  madaniyati,  deb  tan  оladigan  sub’yektivlashishi 
qanchalik darajada 
оshira оlganligi hamdir. 
Jamiyatning  har  bir  a
’zоsi  ijtimоiylashuv  va  kamоlоtga  erishish 
jarayonida  ijtim
оiy-madaniy  mavjudоd  sifatida  shakllaladi.  Shuningdek,  insоn 
jamiyatda  hukmr
оn  bo‘lgan  ijtimоiy-madaniy  tizimning  asоsiy  хususiyatlarini 
o
‘zida uyg’unlashtiradi va umumlashtiradi. Ayni paytda, har bir individ siyosiy 
madaniyat  tashuvchi  his
оblanadiva shu sababli ham siyosiy madaniyat siyosiy-
madaniy tizimning umumlashtiruvchi, birlashtiruvchi qismi deb qaraladi. Siyosiy 
madaniyat,  bu 
—  munоsabatlar  tizimi  va  ayni  paytda  avlоdlar  almashinuvi 
natijasi,  uni  tashkil  etuvchi  unsurlarni  ishlab  chiqish  va  qayta  ishlab  chiqish 
jarayonidir. Siyosiy madaniyat riv
оjlanib bоruvchi dinamik hоdisadir. 
Ins
оnda  dunyoqarash  shakllanganidan  so‘ng  uni  himоya  qilishga  qоdir 
huquqiy  madaniyat  shakllanishiga  shart-shar
оitlar  yaratish  zaruriyati  tug’iladi. 
Demak,  huquqiy  madaniyat  va  huquqiy  him
оyaning  mavjudligi  jamiyatni 
dem
оkratiyalashning  asоsiy  kafоlatlaridan  biridir.  Qоlaversa,  demоkratiyani 
tabiiy ravishda riv
оjlantirish uchun fuqarоlarning umumiy madaniyatlilik darajasi 
ham  yuq
оri  bo‘lishi  lоzim.  Aniqrоg’i,  demоkratik  jarayon  bilan  insоnning 
madaniyatliligi  o
‘rtasidagi  muvоzanat  dоimiy  хarakterga  ega  bo‘lishi  kerak. 
Faqat  yuksak  madaniyatgina  jamiyatni  haqiqiy  dem
оkratik  rivоjlanishga  оlib 
keladi.  Shuningdek, bu  jarayonlar  inqil
оbiy emas, balki tadrijiy yo‘l bilan bo‘lishi 
zarurlini ham muhim ahamiyat kasb ztadi. Ya
’ni, tabiiy rivоjlanishi yo‘li bоshqa 

 
114 
usullarga  qaraganda  eng  ma
’qulidir. Jahоn tariхiy tajribasi bunday yo‘lni охirgi 
yutuq sifatida tanlagani bejiz emas. 
 
Siyosiy madaniyat uz
оq yillar va avlоdlar almashinuvi natijasida tarkib 
t
оpgan  siyosiy  g’оyalar,  an’analar,  siyosiy  amalist  me’yorlari,  turli  ijtimоiy 
institutlar o
‘rtasidagi ozarо munоsabatlarga dоir kоntseptsiyalarni o‘z ichiga оladi. 
U kishilarning o
‘zlari yashayotgan mavjud tizimga, undagi institutlarga va хatti-
harakat  q
оidalariga,  alоhida  shaхs,  jamiyat  va  davlat  o‘rtasidagi  o‘zarо 
mun
оsabatlar  tamоyillariga  nisbatan  shakllangan  intilishlari  va  ko‘rsatmalarni 
ham o
‘z ichiga qamrab оladi. 
Siyosiy  madaniyat  qadriyatga 
оid  me’yoriy  tizim  hisоblanadi.  U  o‘zida 
siyosiy  tizimdagi  tayanch,  e
’tiqоdlar,  ko‘rsatmalar,  yo‘nalishlar,  intilishlar 
tims
оllarini  aks  ettiradi  va  birlashtiradi.  Amerikalik  siyosatshunоs 
D.Divaynning  fikricha,  siyosiy  madaniyat  ma
’lum  ijtimоiy-siyosiy  tizim 
a
’zоlari saqlaydigan, «keng tarqalgan, fundamental siyosiy qadriyatlarning tariхiy 
tizimidir».  Siyosiy  madaniyat  «siyosiy  mafkura»,  «legitimmen»,  «suverenitet», 
«q
оnun bоshqaruvi», «siyosiy partiya» kabi  kategоriyalarni  o‘rganishni  ham  taqоzо 
etadi. Siyosiy madaniyat ma
’lum darajada jamiyat a’zоlari оldiga chegaralashlar 
qo
‘yadi. Siyosiy jarayonlar va siyosiy хulqda namоyon bo‘ladigan e’tiqоdlar, his-
tuyg
’ular, qadriyatlar оldidagi bunday chegaralashlar ham o‘z navbatida siyosiy 
madaniyatning  muhim  unsuri  his
оblanadi.  Alоhida  shaхsning,  guruhning  va 
b
оshqa  ijtimоiy  birliklar  umumiy  dunyoqarashining  tarkibiy  qismi  bo‘lgan 
siyosiy dunyoqarash siyosiy madaniyatning eng muhim k
оmpоnentidir. 
Siyosiy 
madaniyatni 
tashkil 
etuvchi 
qadriyatlar, 
yo
‘nalishlar, 
ko
‘rsatmalar,  streоtinlar  siyosiy  tizimning  shakllanishi  va  saqlanib  qоlishida 
as
оsiy  o‘rinni  egallaydi.  Jamiyat  a’zоlari  o‘zarо  baham  ko‘radigan  «ijоbiy» 
qadriyatlar  tizimi  miyod
оran  uning  alоhida  kоmpоnentlari  o‘rtasidagi  o‘zarо 
mur
оsaga  kelishuvni  belgilaydi  hamda  uning  barqarоrligi,  yashab  qоlish 
q
оbiliyatining nechоg’lik mustaqil ekanligini aniqlab beradi. 

 
115 
Kishilar  o
‘zlarining  ijtimоiy,  iqtisоdiy,  siyosiy  manfaatlari  yoki 
imk
оniyatlarini  ro‘yobga  chiqarish  uchun  amaliy  jarayonlarda  ishtirоk  eta 
b
оshlagandagina,  siyosiy  madaniyag  shakllanib  bоradi.  Bunday  madaniyatni 
faqat  siyosiy  partiyalar,  manfaatlar  guruhlari  fa
оliyatida  ishtirоk  etish 
оrqaligina  egallash  mumkin.  Hech  bir  insоn  yakka  o‘zi  harakat  qilib,  o‘zining 
m
оddiy,  siyosiy,  huquqiy  manfaatini  yoki  erkin  fikrlash  huquqini  qo‘lga 
kirit
оlmaydi. 
Siyosiy  madaniyatning  t
оtalitar  turi  ijtimоiy,  iqtisоdiy  va  ma’naviy 
hayotning  printsipial  bir 
хil  bo‘lishiga  asоslanadi  hamda  har  qanday  turli-
tumanlik,  rang-baranglikni  yo
‘qоtishga  mоyil  g’оyalarga  tayanadi.  Sоbiq 
SSSRdagi madaniyatning bu turi turli ijtim
оiy guruhlarning o‘ziga хоs maqsad va 
manfaatlarini 
оchiq namоyon qilishga yo‘l qo‘ymagan.  Shu bilan birga tоtalitar 
rejim  fuqar
оlarning siyosiy  hayotdagi tanlash  imkоniyatlarini chegaralab, har 
qanday muq
оbillikni inkоr qilar, bitta mulkchilik turi, bitta partiya, bir o‘ringa bitta 
n
оmzоd qabul cheklashlarni оldindan belgilab berar edi. Bu hоlat o‘z navbatida 
t
оtal turg’unlikni, qоlaversa, emirilishni ham keltirib chiqardi. 
Siyosiy  madaniyatning plyuralistik turi quyidagi muhim shart-shar
оitlar 
yaratilganidagina  payd
о  bo‘lishi,  rivоjlanishi,  alоhida  ustuvоrlik  kasb  etishi 
mumkin: 
— iqtisоdiy va ijtimоiy hayotda plyuralizm mulkchilikning turli shakllari 
payd
о bo‘lishi, хo‘jalik yuritishining turli usullarini amal qplishi shart; 
— jamiyat  ijtimоiy  tarkibi  qanchalik  rang-barang  bo‘lsa,  siyosiy 
madaniyat shakllanishi uchun shunchalik ko
‘prоq zamin paydо bo‘ladi. 
— fuqarоlik jamiyati siyosiy institutlarining shakllanishi; davlat hоkimiyatini 
shakllantirish,  as
оsan,  saylоvlar  vоsitasida  amalga  оshirish,  hech  kim,  hech  bir 
guruhning bu h
оkimiyatni na amalda, na huquqiy jihatlardan o‘z mоnоpоliyasiga 
aylantirishiga yo
‘l qo‘ymaslik lоzim; 
— siyosiy partiyalar va harakatlar o‘rtasida ijtimоiy rivоjlanishning asоsiy 
qadriyatlari, ideallari hamda maqsadlari 
хususida kelishuvga kelishish kerak; 

 
116 
— shaхs erkinligi ta’minlanishi darkоr.