Zbekiston aloqa va axborotlashtirish agentligi toshkent axborot tehnologoyalari universiteti

Mobil aloqa tizimlarining ishonchliligini aniqlash

Aloqa tizimining ishonchliligi son jihatdan t_i tizimning ishlash vaqtida (hayotida) K_{t e} tayyor emaslilik koeffisenti bilan harakterlanadi va quyidagicha aniqlanadi:


Kt e=tq t/th, (4.22)
bu yerda t_{q t} - tizimning ishga layoqatliligi vaqti t_h da qayta tiklanish (remont) summaviy vaqti.
SRTda ishlatiladigan zamonaviy qurilmalar yuqori ishonchlilikka ega bo’lib, buning natijasida qurilma umumiy ishlash vaqti davomida faqat 1 marotaba ishdan chiqishi mumkin. Shu tariqa SRT ekspluatatsiyasi shartlari asosda (4.22) da t_qt ni aniqlash imkonini beradi. Amaliyotda ko’p hollarda t_{q t}~H-1soat, ya’ni H tizimning har bir elementi qayta tiklanishi uchun uchun bir soatdan vaqt. Tizimning faoliyat vaqti (hayoti)ni odatda t_h=15 yil deb qabul qilishadi.
SRTning ishonchliligi huddi ABE ni aniqlashdagidek amalga oshiriladi. Ushbu struktura elementlarning ketma-ketlikda bog’lanishi orqali amalga oshirila ekan, u holda K_{t e} yaqinlashtirilgan munosabat orqali aniqlanishi mumkin.
^Kt e~^2Kt e as+^Kt e bs+^Kt e MrS+^Nb^(Kt e RRS+^TyX ⁽⁴.²³⁾
Bu yerda K_{t e as} - AS tayyor emaslik koeffisenti;
K_{t e bs} - BS tayyor emaslik koeffisenti;
K_{t e MrS} - MrS tayyor emaslik koeffisenti;
K_{t e} rr_S - RRS tayyor emaslik koeffisenti;
T_Y - yomg’ir ta’siri tufayli BRRL bo’g’inidagi ABE (4.23)ga asoslangan holda N_b=10 da H ko’rsatkichi H=10 ni tashkil etadi. (4.23) dagi ko’rsatkichlarni qo’yib, SRT ning ruhsat etiladigan tayyor emaslik
3
koeffisentini olamiz K_{ruh t e}=8,4-10' %.
SRT qurilmalarining yuqori darajadagi ishonchliligini hisobga olgan holda AS, BS, MrS, RRS larning qurilmaviy tayyor emaslik koeffisenti tahminan bir hil tartibga ega va quyidagi formula orqali aniqlanadi:
^Kt e as~^Kt e bs~^Kt e MrS~^Kt e RRS~ ^1/tr e ⁽⁴.²⁴⁾
Bunda t_{r e}-“rad etish” gacha bo’lgan qurilmaning yaroqlilik vaqti, u t_{r e}~(200000...300000)soat kattaligiga ega. K_{t e}ni hisoblash uchun quyidagi ko’rsatkichlarni qo’llash tavsiya etiladi: t_{r e as} ~ t_{r e bs} ~ t_{r e MrS} ~ 200000 soat va t_{r e RRS}-300000 soat.
Yuqoridagilarni hisobga olib K_{an t e} quyidagi munosabat orqali aniqlanadi:Natijani quyidagiga qo’ysak:
Kqur t e~(4/200000+10/300000) 100%=5,3 10^-3 Shu tariqa BRRL bo’g’inida ruhsat etiladigan ABE ning ko’rsatkichi quyidagiga teng:
Tb n,h=(Kruh t e- Kqur t e)/Nb=(8,4'10^-3-5,3-10^-3)/10=3,1'10^-3 %
Ko’pincha yomg’ir tufayli radioto’lqinlarning susayishi 5 GGs dan yuqori bo’lgan chastotalarda bilinadi va p=(0,001... 1)% vaqt foizi uchun u quyidagi
formula orqali aniqlanadi:
av(T)=0,12a0,0i-T ^-t°-⁵⁴⁶+⁰-^{043 lg(T)}]; (4.26)
bu yerda а0,ш=к-(1 uDO^Rb/a+Rb^e^-0,015'¹⁰⁰¹ ]; (4.27)
k=0,5 [k_g+k_v+(k_g-k_v)-Cos2(s_p)-Cos(2x)]; (4.28)
a=0,5[k_ga_g+k_va_v+(k_ga_g-k_va_v)-Cos²(s_p)-Cos(2x)]/k. (4.29)
I₀,₀₁ - yomg’ir intensivligi, vaqtning 0,01% davomida oshishi; k_g, a_g, k_v, a_v -

4. 
   jadvalda ko’rsatilgan, signalning vertikal va gorizontal polyarizatsiyasi uchun, yomg’irda susayishda chastotaviy bog’liqlikning approksimatsiya koeffisenti; т - gorizontal va polyarizatsiya tekisligi orasidagi burchak, odatda hisob-kitoblarda т=45⁰ deb olinadi.
   
2. 
   jadval
   

f. GGs	kg	kv	at	D(v
10	0. 0101	0. OOSS7	1,276	1.264
12	0, 01SS	0.0168	1,217	1.200
15	0, 0367	0.0335	1,154	1.128
20	0, 0751	0.0691	1.099	1,065
25	0.124	0,113	1.061	1.030
30	0.1S7	0.167	1.021	1.000
35	0.263	0.233	0.978	0963
40	0,350	0,310	0.939	0.929

2. 
   jadvalda yomg’irning tarqalishiga oid statistik ma’lumotlarda asoslangan holda yurtimining ayrim hududlaridagi I₀,₀₁ ning ko’rsatkichlari beerilgan:
   

viloyat	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
I0,01,mm/s	80	65	45	60	57	65	40	92	85	55

2. 
   jadvalda O’zbekiston Respublikasidagi yomg’ingarchilik yuz beradigan asosiy viloyatlar keltirilgan.
   

Viloyat raqami	Viloyatning nomi
1	Toshkent shahri
2	Samarqand viliyati, Samarqand shaxri
3	Navoiy viloyati, Navoiy shaxri
4	Qashqadaryo viloyati, Qarshi shaxri
5	Surxandaryo viloyati, Termiz shaxri
6	Andijon viloyati, Andijon shaxri
7	Xorazm viloyati, Urganch shaxri
8	Farg’ona viloyati, Farg’ona shaxri
9	Namangan viloyati Namangan shaxri
10	Buhoro viloyati Buxoro shaxri

Yomg’ir tufayli (4.25)-(4.26) munosabatidan BRRL bo’g’inida ABEni aniqlash uchun a_Y(T) bog’liqligi tuziladi va undan a_Y=-V_{s min} orqali T_Y aniqlanadi. Bunday jarayon 4.5-rasmda ko’rsatilgan:
V_smin ko’rsatkichi quyidagi shartlar bajarilishi uchun T_Y ko’rsatkichini ta’minlashi kerak
Ty ruh ⁽⁴.³⁰⁾
Agar (4.30) sharti shu V_smin ko’rsatkichida bajarilmasa, u holda 4.2.1-rasm yordamida (4.30)ni qanoatlantira oladigan V_smin kor’satkichini aniqlash kerak. Keyin 6 bo’limda bajarilgan RRSning energetik parametrlari hisob-kitobini taqsimlash kerak.

5. 
   rasm. Yomg’ir tufayli BRRL bo’g’inida ABEni aniqlash
   

Stansiyalarning strukturaviy sxemalari
SRT (BS, MrS, RRS) stansiyalarining strukturaviy sxemalarini ishlab chiqarishning vazifasi SRTning tehnik ko’rsatkichlarini loyahalashtirish jarayonida hisob-kitob qilingan turli strukturaviy sxemalarni turli stansiyalarning strukturasiga adaptatsiyalash (moslashtirish) dan iboratdir. Aniqrog’i bu quyidagilardan iborat: hisoblangan QQ-Ularning sonini hisobga olib shu strukturaviy sxemalarni tasvirlash; BRRL tarmog’ida foydalaniladigan, qabullash ajratilishining mavjudligi yoki mavjud emasligi; E1 elementar raqamli oqimlarning soni va boshqa ko’rsatkichlar.
Barcha turdagi qurilmalarning umumiy strukturaviy sxemasi 4.6...4.9- rasmlarda taqdim etilgan. 4.6-rasmda har bir sektorda qabullashni ajratishli M- sektorli BSning umumiy strukturaviy sxemasi keltirilgan va quyidagi belgilanishlar keltirilgan: A_M va A*_M - M-radiokanali QQ-Uning asosiy va muhitli-ajratilgan antennasi; QQ_M va U_M - M-radiokanalning qabul qilgichi va uzatgichi; BSQK - BS qurilmalarining kontrolleri; HKB - mahalliy hizmat ko’rsatish bloki (klaviatura, displey, prosessor va tashqi kompyuterga bog’lanish uchun interfeys); RRS - radioreleli stansiya; ShK - shaxsiy kompyuter.

5. 
   rasm. Barcha sektorlardagi qabullashi ajratilgan M-sektorli Bsning umumiy
   

strukturaviy sxemasi

6. 
   rasmdan ko’rinib turibdiki qabullash va uzatishning barcha bloki, BSQKga va BSQKdan kelayotgan raqamli signallarga mos keluvchi bir yo’nalgan uzatish liniyasidan tashqari, kanalli QQ-U parametrlarini raqamli dasturiy- qurilmaviy boshqaruvchi ikki yo’nalgan liniyaga ega. Bunday boshqaruv, ham BS radioqurilmalar parametrlarini operativ o’rnatish va sotalararo hendover prosedurasi bajarilishi jarayotnida MrS tomonidan amalga oshiriladi, ham turli hil ekspluatatsion proseduralar, quvvatni avtomatik to’g’rilash (QAT), tizim ishida qabul qilgichlarning kuchlanishini avtomatik to’g’rilash (KAT) va ichkisota hendover bajarilishi jarayonida BSQK tomonidan amalga oshiriladi.
   

HKB va ShK yordamida, dasturiy ta’minotni boshlang’ich o’rnatilishida stansiyaning QQ-U qurilmalariga hizmat korsatuvchi personalga dasturiy- qurilmaviy kirishga rihsat, shuningdek keyingi ekspluatatsiya jarayonini amalga oshiriladi.

6. 
   rasmda MrSning umumiy strukturaviy sxemasi keltirilgan bo’lib, unda yana quyidagi belgilanishlar ko’rsatilgan (4.6-rasmdagi belgilanishlarga qo’shimcha ravishda): BSK - BS kontrollerlari; MrK - markaziy kommutator; HKEM - hizmat ko’rsatish va ekspluatatsiya markazi; TK - transkoder; KBL - kiruvchi bog’lovchi liniyalar; ChBL - chiquvchi bog’lovchi liniyalar. Tashqi tarmoqlar: UFT - umumiy foydalaniluvchi telefon tarmog’i; IHKRT - integral hizmat ko’rsatishli raqamli tarmoq. Boshqa aloqa tarmoqlari: RRSb..RRS_k - k aloqa yo’nalishi soniga ko’ra radioreleli stansiyalar; A₁_A_k - RRS antennalari; RRLQI - radioreleli qurilmali interfeys.
   

5. 
   rasm. Markaziy stansiyaning umumiy strukturaviy sxemasi
   

TK blokida MrK dan BSK yo’nalishida GSM standarti tomonidan belgilangan, 64 kbit/s li raqamli signalni uzatish tezligini 16 kbit/s ga o’zgartirish bajariladi, keyinchalik vaqt bo’yicha zichlashtirish orqali shunday 4 ta signalni bitta 64 kbit/s tezlikdagi raqamli signalga aylantirib, so’ngra, mazkur holatda 120ta kanal trafigiga ega bo’lgan, umumiy uzatish tezligi 2,049 Mbit/s (E1 raqamli oqim) li 30 ta kanalli liniyalar tarkibiga kiruvchi standart asosiy raqamli kanal orqali uzatiladi. BSK dan MrS yo’nalishda raqamli signallarni teskari o’zgartirilishi bajariladi. Ishlatiladigan E1 raqamli oqimlar soni sotaning hisoblangan summaviy hajmiga mos keladi, ya’ni, loyihalashtirilayotgan SRTning barcha sotalarida qurilayotgan trafik kanallarining umumiy soni.
RRLQI bloki (liniyali interfeyslar)da - BSK (NRZ kodida)da ishlatiladigan signallar va RRL (HDB3 kodida) orqali uzatishda foydalaniladigan signallar formatining hamjihatligi amalga oshiriladi.
4.8 va 4.9-rasmlarda, zahiralashtirilmagan bit stvolli variantda, oraliq RRS (ORRS) va Yakuniy RRS (YaRRS) larning bir turdagi strukturali sxemasi keltirilgan. Bu yerda quyidagi belgilanishlar kiritilgan: E1 - 2,048 Mbit/s li birlamchi raqamli oqim; n - RRSning talab etiladigan o’tkazuvchanlik qobiliyatini ta’minlovchi, E1 oqimining soni; Mux va DeMux - raqamli oqimlarning multipleksori va demultipleksori; APTu va APTqq - uzatuvchi va qabul qiluvchi asosiy polosa trakti; OchT_U va OChTQQ - uzatish va qabul qilish oraliq chastota trakti; YuChT - uzatuvchi va qabul qiluvchi yuqori chastota trakti; S - sirkulystor; A - RRS ning QQ-U antennasi.

5. 
   rasm. Birstvolli YaRRSning umumiy strukturaviy sxemasi
   

Shuni ham ta’kidlab o’tish joizki, ma’lum bir BRRL tarkibiga kiruvchi YaRRS (ular 2 ta bo’ladi) va bir qancha RRS, bir birlaridan mazkur RRS yordamida uzatiluvchi E1 raqamli oqimlar sonini harakterlovchi o’tkazuvchanlik qobiliyatiga ko’ra ajratiladi.

5. 
   rasm. Birstvolli ORRSning umumiy strukturaviy sxemasi
   

4. 
   HAYOT FAOLIYATI HAVFSIZLIGINI TA’MINLASH
   

5.1 Elektromagnit nurlanishlar va ulardan himoyalanish
Mobil aloqa tizimida turli chastotalardagi elektromagnit nurlanishlardan keng foydalaniladi. Aloqa qurilmalarida generatorlar, antenna qurilmalari, yuqori chastotali transformatorlar, fider yo’nalishlar, materiallarni termik ishlov berish uchun qurilmalarda - elektromagnitlar, kondensatorlar elektromagnit nurlanish manbai sanaladi. Ko’rsatilgan qurilmalarning atrofida elektromagnit maydonlar hosil bo’ladi. Elektromagnit maydonlarning foydali harakati bilan bir qatorda inson tanasiga kirib, unga salbiy ta’sir qo’rsatishi va kasbiy kasalliklarga sabab bo’lishi mumkin bo’lgan zararli elektromagnit to’lqinlar ham mavjud. Agar bunday to’lqinlar ta’siriga doimiy tarzda duch kelinadigan bo’lsa, bu to’lqinlar miyya faoliyatiga ta’sir qiladi, shuningdek, asab tizimi, quloq kasalliklari, endokrinologik kasalliklar va yurak-qon tomirlari tizimi kasallanishini ham keltirib chaqirishi mumkin. Hamda inson tanasining qon bosimi pasayadi, pulsi sekinlashadi, reflekslar tormozlanadi, qon tarkibi o’zgaradi.
Elektromagnit maydonlar (EMM) ta’sirida zararlanish darajasi nurlanish intensivligi, chastotasi, ta’sir vaqti va nurlanish darajasiga bog’liq. Elektromagnit maydonlar intensivligi, chastotasi, ta’sir vaqti qanchalik ko’p bo’lsa, inson organizmiga ta’siri shunchalik kuchli bo’ladi.
Elektromagnit maydonlarning insonga zararli ta’sirlarini ogoxlantirish maqsadida ish joylarida 0,06-300 MGs diapazonlarda standartga muvofiq quyidagi normalar o’rnatilgan:

№	Chastotalar diapazoni, MGs	Elektr tashkil etuvchi, V/m	Elektr tashkil etuvchi, A/m
1	0,06-1,5	50	5
2	1,5-3,0	20-50	5
3	3,0-30	20	5
4	30-50	10	0,3
5	50-300	5	0,3

O’ta yuqori chastotalarda (300 MGs dan yuqori) inson organizmiga ruxsat etiladigan energetik yuklanish W va xodimning nurlanish zonasida bo’lish vaqtidan kelib chiqqan holda EMM chegeraviy ruxsat etiladigan energiya oqimi zichligi (EOZ) normalashtiriladi:
EOZ = W / T
2 0 Ish joylarida EOZ<10 Vt/m , rentgen nurlanishi yoki havo harorati T >28 C
₂
bo’lgan binolarda -1 Vt/m bo’lishi kerak.
Nurlanish intensivligi ustidan nazorati yiliga kamida 1 marta o’tkazilishi kerak, shuningdek, yangi yoki eski generator qurilmalar ishga tushirilganida yoki ta’mirlanganida va mehnat sharoitlari o’zgarganida o’tkaziladi. O’lchov poldan 0,5 - 1 - 1,7 m masofada 3 nuqtadagi maksimal quvvatda o’tkaziladi.
Elektromagnit maydonlarni ta’siridan himoyalashning asosiy usullari va vositalari quyidagilardan iborat:

1. 
   Himoyalashning tashkiliy choralari.
   
2. 
   Manbadagi nurlanish intensivligini kamaytirish.
   
3. 
   Nurlanish manbaini ekranlashtirish.
   
4. 
   Nurlanish manbaidan ishchi o’rinlarini ekranlashtirish.
   
5. 
   Masofadan boshqarish.
   
6. 
   Signalizatsiya vositalarini qo’llash.
   
7. 
   Individual himoya vositalarini qo’llash.
   

Ishning muayyan sharoitlariga bog’liq tarzda shu vositalardan biri yoki ularning ixtiyoriy kombinatsiyasi qullanilishi mumkin.

1. 
   Tashkiliy choralar - uskunalarni ratsional joylashtirish, qurilmalar va xizmat ko’rsatilayotgan personal ishining muayyan rejimini belgilashdir.
   

Yuqori va o’ta yuqori chastotali qurilmalari bilan ishlashda tibbiy ko’rikdan o’tgan, 18 yoshdan kichik bo’lmagan, texnika xavfsizligi bo’yicha o’qib, imtihon topshirgan shaxslarga ruxsat etiladi. Har yili xizmat ko’rsatayotgan personal tibbiy ko’rikdan o’tkazilishi shart. Agar ish yuqori xavfli sharoitlarda, nurlanishda, ketayotgan bo’lsa, xodimlar uchun qisqartirilgan ish kuni va qo’shimcha ta’til belgilanishi kerak.

2. 
   Manbadagi nurlanish intensivligini kamaytirishda moslashtirilgan yuklamalar, quvvat yutuvchilar qo’llanilishi orqali nurlanish intensivligini kamaytirishga erishiladi.
   
3. 
   Nurlanish manbaini ekranlashtirishda nurlatuvchi qurilmalar maxsus ekranlar yordamida ekranlashtiriladi. Ekranlarning himoya xossalari turli materiallar bilan elektromagnit nurlanishlarning qaytishi va yutilishiga asoslanadi. Ekranlar metall yoki dielektrik bo’lishi mumkin. Yuqori elektr o’tkazuvchanlikka ega bo’lgan metallar eng yaxshi qaytarish xususiyatlariga ega, katta yo’qotishlarga ega bo’lgan dielektriklar esa eng yaxshi yutish xususiyatlariga ega.
   
4. 
   Agar texnologik sabablarga ko’ra, nurlanish manbaini ekranlashtirishning imkoni bo’lmasa, u holda nurlanish manbaidan ishchi o’rinlari ekranlashtiriladi.
   
5. 
   Nurlanish manbai va ish o’rinlarini ekranlashning iloji bo’lmasa masofadan boshqarish qo’llaniladi.
   
6. 
   Signalizatsiya vositalarini qo’llashda yashil va qizil ranglardagi chiroqlardan foydalaniladi. YAshil chiroq qurilmaning ishga tayyorligini, qizil chiroq esa nurlanish ketayotganligini bildiradi.
   
7. 
   Elektromagnit maydonlar intensivlik darajasi ruxsat etiladigan normalardan oshganda individual himoya vositalaridan foydalaniladi. Bunda himoya ko’zoynaklari, metallashtirilgan xalatlar yoki kombinizonlar ishlatiladi.