Ўзбекистон олиб борилган тадқиқотлар Apiaceae Lindl

Ўзбекистон олиб борилган тадқиқотлар
Apiaceae Lindl.
Birinchi marta Intr-da nashr etilgan. Nat. Sist. Bot., ed. 2. 21. 1836 yil [1836 yil 13 iyun]; (nom. alt.: Umbelliferae) (1836)nom. kamchiliklari.
Bu oila qabul qilinadi

Umbelliferae Juss.
Birinchi marta General Pl nashrida. [Jussieu] 218. 1789 [4 avgust 1789]: qarang Apiaceae (1789)nom. kamchiliklari.
Bu nom Apiaceae ning sinonimidir

Sinonimlar
1 ta sinonimi bor
Geterotipik sinonimlar
Umbelliferae Juss. General Pl. [Jussieu] 218. 1789 [4 avgust 1789]: qarang Apiaceae (1789)nom. kamchiliklari.

Qabul qilingan avlod
446 ta qabul qilingan avlodni o'z ichiga oladi

POWO (2023). "Plants of the World Online. Facilitated by the Royal Botanic Gardens, Kew. Published on the Internet; http://www.plantsoftheworldonline.org/
Retrieved 04 May 2023."
Mahalliy:
Afg'oniston, Albaniya, Jazoir, Oltoy, Balear orollari, Bolgariya, Kanar orollari, Markaziy Yevropa Rossiya, Xitoy Shimoliy-Markaziy, Janubi-Markaziy Xitoy, Janubi-Sharqiy Xitoy, Korse, Kipr, Chexoslovakiya, Jibuti, Sharqiy Egey orollari, Sharqiy Yevropa Rossiya, Sharqiy Himoloy, Misr, Eritreya, Efiopiya, Frantsiya, Gretsiya, Vengriya, Ichki Mo'g'uliston, Eron, Iroq, Italiya, Qozog'iston, Keniya, Qirg'iziston, Kriti, Krim, Livan-Suriya, Liviya, Manchuriya, Mo'g'uliston, Marokash, Shimoliy Kavkaz, Pokiston , Falastin, Portugaliya, Ruminiya, Sardegna, Saudiya Arabistoni, Sitsiliya, Sinay, Somali, Janubiy Yevropa Russi, Ispaniya, Sudan, Tojikiston, Tanzaniya, Tibet, Transkavkaz, Tunis, Turkiya, Yevropadagi Turkiya, Turkmaniston, Uganda, Ukraina, Oʻzbekiston, Gʻarbiy Himoloy, Gʻarbiy Sibir, Shinjon, Yaman, Yugoslaviya

Sinonimlar
16 ta sinonimi bor

Qabul qilingan turlar
Qabul qilingan 221 turni o'z ichiga oladi


POWO (2023). "Plants of the World Online. Facilitated by the Royal Botanic Gardens, Kew. Published on the Internet; http://www.plantsoftheworldonline.org/
Retrieved 04 May 2023."
Apiaceae (yoki Umbelliferae) - hozirgi vaqtda o'z ichiga olgan o'simliklar oilasiм 466 avlod va 3800 ga yaqin tur (Plunkett va boshq., 2018). U tarqatiladi deyarli butun dunyo bo'ylab, lekin mo''tadil iqlimli hududlarda eng xilma-xildir, masalan
Evrosiyo va Shimoliy Amerika. Reduron J. P. Taxonomy, origin and importance of the Apiaceae family //Carrots and related Apiaceae crops. – Wallingford UK : CABI, 2020. – С. 1-8.

Plunkett G. M. et al. Apiaceae: Umbelliferae Juss., Gen. Pl.: 218 (1789), nom. cons. et nom. alt //Flowering Plants. Eudicots: Apiales, Gentianales (except Rubiaceae). – 2018. – С. 9-206.
Ботаник тадқиқотларга замонавий информацион технологияларни қўллаш, жумладан турларнинг потенциал тарқалишини башоратлаш моделлари олиб борилган дала тадқиқотлари ҳамда йиғилган гербарий намуналари ёрдамида аниқланилган географик нуқталар орқали амалга ошади [1].
Турларнинг тарқалишини башорат қилиш учун турли хил экологик моделлар яратилган бўлсада, улар орасида MaxEnt (Maximum Entropy) башоратларни аниқлиги борасида қўлланилиб келинаётган бошқа усуллардан устунликга эга [2].
Иқлим ўзгаришининг таъсирига айниқса тарқалиш майдони чегараланган, камёб ва эндем турлар мойил ҳисобланади [3].
Шундай турлардан бири Ferula tadshikorum тарқалишини моделлаштириш ва глобал иқлим ўзгаришларини турнинг тарқалишига таъсирини баҳолашга қаратилган тадқиқотлар амалга оширилди.
Биоиқлимий маълумотлар WorldClim version 2.1, ENVIREM version 1.0 [8], баландлик кўрсаткичлари DEM (Digital Elevation Model[1.1],[2.2] топографик ва тупроқ маълумотлари онлайн маълумотлар базасидан (фазовий пикселлар 30 сонялик) юклаб олинди [9]. Бу маълумотларнинг барчаси QGIS version 3.22.9 дастурида GeoTIFF дан ASCII форматига ўтказилди. Хариталарни яратишда WGS 1984 (World Geodetic System 1984) проекцияси қўлланилди. Гербарий намуналарининг иқлим кўрсаткичлари Diva-GIS version 7.5 ёрдамида аниқланди
F. tadshikorum турли манбалардан тўпланган маълумотлари асосида, реал ва келажакдаги потенциал тарқалиши топографик, тупроқ ва иқлим ўзгарувчилари асосида моделлаштирилди (10-расм). Қашқадарё ва Сурхондарё вилоятларида ўсиши учун энг қулай шароитга эга ҳудудларнинг катталиги жиҳатдан топографик модел (5854 км кв) етакчилик қилса, энг паст натижа RCP 2.6 (2050) иқлим сценарийсига (614 км кв) тегишли бўлди (6-жадвал). Хар икки иқлим сценарийсида ҳам тур потенциал тарқалиши мумкин бўлган майдонлар қисқаради. Бундан глобал иқлим ўзгаришлари F. tadshikorum тарқалиши учун салбий таъсирга эга деб хулоса қилиш мумкин.

Sharipov A. E. Ferula Tadshikorum Pimenov Geographical Distribution Modeling and Climate Change Impact Assessment on the Distribution Area of the Species //INTERNATIONAL JOURNAL OF BIOLOGICAL ENGINEERING AND AGRICULTURE. – 2023. – Т. 2. – №. 4. – С. 1-11.


Шарипов А. Э., Дўсанов Р. Х. СУРХОНДАРЁ ВИЛОЯТИ ҲУДУДИДА ТАБИИЙ ҲОЛДА ЎСУВЧИ ДОРИВОР ЎСИМЛИКЛАР ФЛОРАСИ //Интернаука. – 2020. – №. 6-2. – С. 55-57.

Дориворлик хусусиятига эга шифобахш ўсимликлар инсоният учун ўтмишдан маълум бўлган.Жумладан, ватандош алломаларимиздан бири Абу Али ибн Синонинг “Тиб қонунлари” асари асрлар мобайнида нафақат араблар, балки Европа шифокорларини ҳам дастур амал бўлиб хизмат қилган. Абу Али ибн Сино 900 га яқин шифобахш ўсимликка таъриф берган ва улар билан даволаш усулини ёзма равишда қолдирган. [1]
Сурхондарё вилоятининг Сурхон давлат қўриқхонаси ҳудудида, Тўпаланг дарёси ҳавзасида, Сурхон-Шеробод воҳасининг тоғ, тоғ олди ҳудудларида ва Бойсун-Чўлбайир тоғ тизмаларида учрайди.
Шарипов А. Э., Жураев И. Р. ХАЛҚ ТАБОБАТИДА ДОРИВОР ЎСИМЛИКЛАР //Интернаука. – 2020. – Т. 9. – С. 54.
Ўзбекистонни ботаник-географик районларда тарқалиши Тожибаев К.Ш., Бешко Н.Ю. ва Папов В.А. (2016) томонидан ишлаб чиқилган схема бўйича амалга оширилди [7]. Тур тўғрисидаги маълумотлар Рахмонов Х.С. (2017) ҳамда Пименов М.Г. (1983) томонидан келтирилган манбааларга таянган ҳолда келтирилди [8], [9]. Этноботаник маълумотлар бевосита ҳалқ орасида олиб борилган суҳбатлар ҳамда махалий табиблар томонидан берилган маълумотларга асосланди.
Мазкур тур Ўзбекистонни ботаник-географик районлаштириш схемасида, Тоғли Ўрта Осиё провинциясининг Ғарбий Ҳисор, Ҳисор-дарвоз ҳамда Панжолди округларининг ботаник-географик районларида тарқалганлиги маълум бўлди.
Мазкур тур Жануби ғарбий Ҳисор, Панжолди, Ҳисор-Дарвоз округларининг адир ва қуйи тоғ минтақаларининг денгиз сатҳидан 700-1400 метргача бўлган баландликлардаги олажинсли, қизил қум тупроқли, қулранг майин бўз тупроқли экологик маконларда ўсиши маълум бўлди. Турга ташқи таъсирнинг йил сайин ортиши натижасида, гуллаш давридаги инвидлари деярли кўзга ташланмади, бу эса турнинг генофондининг таназулга юз тутаётганлиг билан изоҳланади. Бугунги кунда турнинг саноат плантацияларини ташкил этиш орқали, табиий популяцияларга бўлган ташқи таъсирни пасайтиришга эришиш мумкин. Шу орқали турнинг генофонди сақланиб қолинади ва ижобий натижаларга эришилади.
Sharipov A. E., Turginov Orzimat Distribution of ferula tadshikorum pimenov (apiaceae) in the botanical and geographical region of uzbekistan //National University of Uzbekistan named after Mirzo Ulugbek 3 (175-178), 5
Юртимизда сўнгги 25 йил мобайнида табиатдан фойдаланувчилар томонидан жанубий (Қашқадарё ва Сурхондарё) вилоятларининг қуйи ва ўрта тоғ минтақаларида макон топган Ferula tadschikorum Pimenov табиий захираларидан тартибсиз фойдаланиш натижасида уни Ўзбекистон Республикаси “Қизил китоби” нинг навбатдаги нашри киритиш учун асос бўлди
Мақолада Ferula tadshikorum Pimenov турини бевосита шира йиғиб олувчилар билан бирга (Боботоғ ва Мачай дарё хавзасида) олиб борилган кузатишлардан олинган маълумотлар келтирилган. Шира йиғиб олишдан олдин ўсимликнинг ҳолати ўрганилади ва уни ёши белгиланади. Одатда ўсимликнинг махсус кесувчи пичоқлар, керкилар, ширгир ва қоғоз картонлардан фойдаланилади. Шира йиғишдаги айрим маълумотлар Х.С. Раҳмонов (2017) томонидан келтирилган ишлар билан ҳам солиштирилди. Дала тадқиқотлари кузатиш, маршурутли методлар асосида олиб борилди. Коврак ширасини йиғувчилар билан май ойидан бошлаб бирга истиқомат қилиб уларнинг иш жараёни ўрганилди. Кўмиш муддати, кесиш усуллари, вақтлари ва улар ишлатиладиган жараёнларгача ўрганилди (шира, донак, ширгир ва х.к.).
2019-2021 йилларда олиб борган тадқиқотларимизда токча кесиш усули ёрдамида битта ўсимликдан (6-7 ёшли) ўртача 60-80 грамм шира ажратиб олишган бўлса, колбаса усулида эса 90-100 граммгача шира олганлиги аниқланди.
Мазкур тур асосан Жануби ғарбий Ҳисор, Панжолди, Ҳисор-Дарвоз округларининг адир ва қуйи тоғ минтақаларининг денгиз сатҳидан 700-1400 метргача бўлган баландликлардаги олажинсли, қизил қум тупроқли, қулранг майин бўз тупроқли экологик муҳитларда тарқалган. Турга ташқи таъсир, яъни шира ажратиб олиш жараёнида асосан кесиш усулларига кўпроқ эътибор қаратиш лозимлиги муҳим ахамият касб этади. Бугунги кунда турнинг саноат плантацияларини ташкил этиш орқали, қолаверса, халқ орасида тушунтириш ишлари олиб бориш натижасида ижобий натижага эришиш мумкин.
Turginov Orzimat, Abdunazar Sharipov. FERULA TADSCHIKORUM PIMENOV (APIACEAE) ШИРА АЖРАТИШ ЖАРАЁНИ // Хоразм Маъмун академияси ахборотномаси 10 (87-91), 5