Ўзбекистон респ

ТИЖОРАТ БАНКЛАРИДА НАҚД ПУЛСИЗ ҲИСОБ-КИТОБЛАР ВА УЛАРНИНГ АМАЛИЙ ҲОЛАТИ ТАҲЛИЛИ

Ҳозирги кунда республикамиз банк тизими ўз ичига бир неча турдаги банкларни олади. Булар акциядор, хусусий, қўшма, ипотека ва давлат банкларидир. Бу тижорат банкларининг ҳар бири турли мулкчилик шаклларига тегишли бўлган корхона, ташкилот, муассасаларга ҳамда юридик мақомга эга бўлмаган тадбиркорлар ва жисмоний шахсларга хизмат кўсатади. Банк муассасаларини аҳоли зич жойлашган манзиллар ҳамда ишлаб чиқариш ҳудудларига яқинлаштириш мақсадида тижорат банкларининг 4 295 та мини-банки ва махсус кассалари ташкил этилган бўлиб, шуларнинг 2 221 таси қишлоқ жойлардаги аҳоли ва фермер хўжаликларига сифатли банк хизматларини кўрсатиб келмоқда.

Банклар томонидан халк хўжалигига хизмат кўрсатиш жараёнида банклараро муносабатлар вужудга келади. Банклараро муносабатлар банклараро тўловлар орқали олиб борилади. Банклараро тўловларнинг мазмуни шундан иборатки, бир банк хизматидан фойдаланувчи корхонанинг талаб қилувчига сақланадиган ҳисобварағидан бошқа ҳисоб варағига ҳужжатда кўрсатилган сумма бухгалтерия ёзувлари орқали ўтказилади.
Банклараро тўлов тизимининг ривожланиши бу тизимдаги операцияларни ривожланишига олиб келди. 2021 йилга келиб пул ўтказиш бўйича транзакциялар сони 57,0 млн.донага етди, суммаси эса 673,0 трлн.сўмни ташкил қилди.
2-расм. Марказий банкнинг банклараро тўлов тизими орқали амалга оширилган транзакциялар сони

Ушбу расм маълумотларига эътибор берадиган бўлсак Ўзбекистон Республикаси Марказий банкнинг банклараро тўлов тизими орқали амалга оширилган транзакциялар сони 2021 йилда 57055 минг донани ташкил этиб 2004 йилга нисбатан салкам 3 бараварга ошган. Тўлов тизими орқали ўтказиладиган транзакциялар ўсиш тенденциясига эга бўлган. Шунингдек, ушбу транзакциялар бўйича ўтказилган сумма 2012 йилда 744195 млрд. сўмни ташкил этган. Бу ўртача хар бир транзакциянинг суммаси 15290 минг сўмни ташкил этган. 2003 йилда хар бир транзакциянинг суммаси 16410 минг сўмни ташкил этган. Таҳлил қилинаётган йиллар давомида амалга оширилган транзакциялар суммаси сезиларли равишда ўсиб борган. Барча ҳисоб китоблар банклар орқали ўтказилади. Пул ўтказувчи ва пул олувчи томонлар бир банкнинг мижозлари бўлиб, улар ўртасидаги ҳисоб-китоблар бир банкда бошланиб шу банкнинг ўзида якунланади, яъни бир корхона ҳисобварағидан пул маблағлари суммаси камайиб ушбу сумма иккинчи корхона ҳисобварағига ўтказиб қўйилади. ҳисоб китоблар кўпинча бир банкдан ташқарига ҳам чиқиши мумкин. Бу ҳолларда ҳисоб китоблар бир банк

*2-расм. Ўзбекистон Республикаси Марказий банкининг расмий сайтидан олинган. https://cbu.uz

тизими ичида бўлиши мумкин, масалан, фақат Агробанк ичида. Бундай ҳолда
Агробанкбанкнинг бирор филиали ушбу банкнинг бошқа филиали билан ҳисоб-китобларни ўтказади. Шу билан бирга турли банклар ўртасида ҳам ҳисоб-китоблар юзага келиши мумкин. Масалан, Агробанк билан Асака
банк ўртасида банклараро ҳисоб китоблар ўтказилади. Бу ҳолда пул тўловчи
корхона Агробанкнинг мижози бўлса, пул олувчи корхона эса Асака банкнинг мижози бўлади. Улар ўртасидаги ҳисоб-китоблар Агробанк ва Асака банк орқали амалага оширилади. Шундай қилиб, барча ҳисоб-китобларни 3 гурухга бўлишимиз мумкин.
1. Бир банк филиали ичидаги ҳисоб-китоблар
2. Бир банк ичидаги филиаллараро ҳисоб-китоблар
3. Турли банклар ўртасидаги банклараро ҳисоб-китоблар
1) Бир банкнинг мижозлари бўлган субъектлар ўртасидаги ҳисоб-китобларни ўтказиш технологияси.
Бир банкнинг мижозлари ўртасидаги ҳисоб-китоблар шу банкнинг ўзида ўтказилади. Бу ҳолда банклараро ҳисоб-китоблар вужудга келмайди. Буни қуйидаги расм орқали яққолроқ кўриш мумкин.