Zbekiston respu blikasi xalq


denudatsiya,  eroziya,  abraziya


Download 0.87 Mb.
Pdf ko'rish
bet117/119
Sana01.11.2021
Hajmi0.87 Mb.
#170132
1   ...   111   112   113   114   115   116   117   118   119
Bog'liq
giologiya

denudatsiya,  eroziya,  abraziya  jarayonlari  yuz  beradi.  Yer  katlamlari  ichida  esa,  yer  osti  suvlvri 

xarakat  kiladi,  ya'ni  gidrogeologik  jarayonlar  (karst,  suffoziya,  chukish  va  boshkalar)  yuz  beradi. 

Yer  pustidagi  xarakatlar  geologiyada  tektogenez  yoki  kengrok  kilib  aytganda  geotektogenez  deb 



ataladi.  Magmaning  xosil  bulishi,  xarakati,  kotishi  va  aralashish  jarayonlari  magmatizm  deb 

ataladi. 

Magma  va  lava  xakida  tushincha.  Magma  (zich  moy  –grekchadan)  yer  bagrining  chukir 

kismidan  chikib  keluvchi  gazsimon  maxsulotlar  bilan  tuyingan  sovishidan  magmatik  tog  jinslari 

xosil  bulivchi  va  yer  karining  asosiy  kismini  tashkil  kiluvchi  silikat  korishma.  Vulkan  otilishidan 

magma yer yuzasiga okib chikadi, uzida erigan uchuvchi komponentlardan xolos buladi va lava deb 

nomlanadi. 

Zamonaviy  tasavvurga  kura    50km  dan  keyin  agar  yuza  sharoitida  bulganida  tog  jinslari 

moddalarini eritib yuboradigan  1500 S temperatura bulishiga karamasdan yer butun bir kattik jism  

deb  yuritiladi  .  Lekin  bu shu  chukurlikda mavjud  bulgan katta  ya'ni   130 ming kgsG`sm*   bosim 

evaziga  yuz bermaydi  .Shuning uchun yerning xar xil chukirliklarida  anik termodinamik tenglik 

urnatiladi  ,  bu  tenglik  xar  kanday  buzilishni    -  temperaturani  ortishi  yoki  bosimning  pasayishi 

moddaning suyuk xolatga utishga ,ya'ni magmaning shakilanishiga olib keladi. Magma planetaning 

yulduz  xolatidan  kolgan  koldik  eritma  xisobiga  emas,  balki  muayyan  maydondagi  termodinamik 

tengliknining buzilishidan kelib chikadi. Bu maydonlarda tektonik jarayonning keyingi yunalishiga 

boglik  magmatik  uchog  shakilanadi,  ya'ni  intruziv  formada  yoki  vulkan  xarakati  sifatida 

shakilanishi  mumkin  .Magmatizmning  ikkala  kurinishini  xam  –turli  fizik-ximiyaviy  sharoitda 

chikayotgan  magmaning  xar  xil  formalarda  xarakti  va  sovishi  aynan  bir  jarayonning  uzidir.  Yer 

ka'ridagi magmatizim–intruziv yer yuzasidagi–effuziv magmatizm deyiladi. 

Yerning  chukir  ka'rida  materiyaning  rivojlanishidan  ajralayotgan  energiya  xisobiga  boruvchi 

jarayonlar ichki yoki endogen jarayonlar deyiladi 

Endogen jarayonlarning Yer karidagi materiyaning bir formadan boshka formaga utishda uning 

xarakati  va  bulinishi  natijasida  yuzaga  keladigan    magnitizm  ,  metamorfizm  va  deformatsiya 

kurinishlarida  shakilanada  .Bu  jarayonlarning  xarakteri  va  intensivligi  borasida  suz  borganda 

bevosita  uning  otilayotgan  vulkan  ,  zilzila  ,yorik  va  boshka  deformatsiyalarning  yer  yuzasidagi 

shakillanishini kuzatish lozim . 

Endogen  jarayonlarda  materiyaning  bulinishi    foydali  kazilmalarni  juda  muxim  gruxlarini 

shakillanishiga    (  kupchilik  metall  rudalarni  ,  slyudalarni  ,  kimmatbaxo    toshlarni  va  boshkalarni 

),shuningdek    stixiyali  fojia  kurinishlarini  keltirib  chikaradi  ,kaysiki  ularni  urganish    ular  bilan 

boglik  bulgan    fojialar  xakida  oldindan    ogoxlantirish  imkonini  beradi  .  Shuning  uchun  endogen 

jarayonlarni urganish fakatgina ilmiy axamiyatga ega bulmasdan balki amaliy axamiyatga xam ega. 

Endogen  jarayonlar  chukur  yer  karidan  chikayotgan  magmaning  shakilanishi  va  uning  yer 

yuzasiga chikishi xisobiga yer tarkibini va shaklini uzgartiradi. Relyef xam chukir magmatik jinslar 

xam  yer  yuzasi  sharoitiga  mutlok  turgun  emas.  Yer  karida  shakilangan  jinslar  usha  sharoitdagina 

turgun bulib ular yer yuzasida ekzogen jarayonlar tasirida sutkali va mavsumiy teks turani uzgarishi 

,suvning ,xavoning va tirik organizmlarning mexanik va ximiyaviy tasirida tezda buziladi .Natijada 

yer  yuzasida  turgin  bulgan  boshka  yangi  moddalar  shakilanadi  .Birlamchi  magmatik    tog 

jinslarining xisobiga yuzaga keladigan  ikkilamchi materiyaning yangi formalari , yangi tog jinslari 

xosil buladi . 

Kuzatishlardan bizga malumki uzgarish va buzilish fakatgina yer karidan yer yuzasiga chikkan 

jinsgagina  tegishli  bulmaydi.  Uzgarish  yer  yuzasida  xosil  bulgan  jinslarni  yerning  chukirok 

zonalariga tushib kolishida yuz beradi. Masalan ,chukindi jinslarni yer karidan  chikayotgan magma 

yakiniga    ya'ni    yukori  tekstura  va  bosim  tasiriga  tushib  kolishda  ,yoki  bulmasa  yer  kobigining 

deformatsiyasi  natijasida  temperatura  va  bosimning  keskin    uzgarishi  xisobiga  uzgaradi  .Yer 

yuzasida  shakillangan  jinslar  turgunlik  xolati    juda  past  kursatgichga  ega  ,jinslarning  kayta 

shakilanishidan     avvalgisiga uxshamaydigan yangi jinslar xosil buladi . Bu jinslar metamorfik tog 

jinslari,  ularni  xosil  kiluvchi  jarayonga  metamorfizm  jarayoni  deyiladi.  Metamorfizm  jarayoni 

vaktida  foydali  kazilma  konlari  xam  xosil  bulishi  mumkin,  misol  uchun  asbest,  talk,  mramorlar, 

kupchilik metallar va boshkalar. 

Shunday  kilib  endogen  jarayonlar  ya'ni  ichki  agentlar  doimo  uzgartiradi  va  bir  vaktni  uzida 

yangi  sharoitga  turgun  moddalar  xosil  kiladi,  yer  yuzasiga  shakilangan  materiya  yer  ka'rida 

turginsiz xolatda uchraydi, agar shu muxitga tushib kolsa ularni kayta shakilantiradi. 




 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 




Download 0.87 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   111   112   113   114   115   116   117   118   119




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling